http://kk.encyclopedia.kz/api.php?action=feedcontributions&user=CommonsDelinker&feedformat=atomҚазақстан Энциклопедиясы - Қатысушы үлестері [kk-kz]2024-03-29T09:08:34ZҚатысушы үлестеріMediaWiki 1.23.15http://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D1%8F%D0%BB%D1%8C_%D0%BC%D0%B5%D1%88%D1%96%D1%82%D1%96Истикляль мешіті2017-04-21T10:38:27Z<p>CommonsDelinker: «Istiqlal_Mosque_Monas.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jameslwoodward [[commons:File:Istiqlal_Mosque_Monas.jpg|жойғ...</p>
<hr />
<div>{{Мешіт<br />
| мешіт атауы = Истикляль мешіті<br />
| шынайы аты = <br />
| суреті =<br />
| сурет атауы = <br />
|lat_dir = S|lat_deg = 6|lat_min = 10|lat_sec = <br />
|lon_dir = E|lon_deg = 106|lon_min = 48|lon_sec = <br />
| карта атауы = <br />
| карта ені = <br />
| мемлекет = <br />
| қала = <br />
| статусы = <br />
| ағымы = <br />
| мұсылмандардың діни басқармасы = <br />
| иесі = <br />
| мешіт түрі = <br />
| сәулет стилі = <br />
| жобаның авторы = <br />
| сәулетшісі = <br />
| құрылысшысы = <br />
| құрылыстың бастамашысы = <br />
| құрылыс құны = <br />
| қайырымгері = <br />
| алғашқы деректер = <br />
| құрылысы = <br />
| құрылысы басталды = <br />
| құрылысы аяқталды = <br />
| жәдігерлер = <br />
| имамы = <br />
| қазіргі жағдайы = <br />
| жалпы ауданы = <br />
| көлемі = <br />
| ішкі ауданы = <br />
| сыйымдылығы = <br />
| биіктігі = <br />
| күмбездердің саны = <br />
| күмбездің биіктігі = <br />
| күмбездің диаметрі = <br />
| мұнаралар саны = <br />
| мұнаралардың биіктігі = <br />
| материал = <br />
| таравих = <br />
| ифтар және сухур = <br />
| кітапхана = <br />
| мектеп = <br />
| медресе = <br />
| сайты = <br />
| Commons = <br />
}}<br />
'''Истикляль мешіті''' – [[Индонезия]]дағы [[Джакарта]] қаласында орналасқан мешіт. <ref>http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%82%D1%8C_%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D1%8F%D0%BB%D1%8C </ref><br />
<br />
Ол Оңтүстік-Шығыс [[Азия]]дағы ең ірі мешіт. Индонезия тәуелсіздігін алған уақытта АЛЛАның халыққа көрсеткен рахымына рақмет ретінде қалада мешіттің құрылыс жұмыстары басталды. Сондықтан Ұлттық мешіттің атын аударғанда «тәуелсіздік» деген мағына беретін арабтың «istiqlal» сөзімен атады. [[1978 жыл]]дың 22 ақпанында ел басшысы Сухартоның қатысуымен мешіттің ашылу салтанаты өтті. <br />
<br />
Ол осы аймақтағы ең үлкен мешіт, ішіне 120 000 адамға дейін сыяды. Мешіт салу жөнінде алғаш болып Индонезияның дін жөніндегі министр – Вахид Хасийм және кейінірек мешіт қорының өкілі болған Анвар Кокроамното айтқан болатын. <br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/> <br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Ислам]]<br />
[[Санат:Дін]]<br />
[[Санат:Индонезия мешіттері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BA_XVIIIЛюдовик XVIII2017-04-16T15:53:17Z<p>CommonsDelinker: «:File:Louis_XVIII,_the_Desired.jpg» деген «:File:Lefèvre_-_Louis_XVIII_of_France_in_Coronation_Robes.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[File:Lefèvre - Louis XVIII of France in Coronation Robes.jpg|150px|thumb|Людовик XVIII]]<br />
<br />
'''Людовик XVIII''', ''Станислав Ксаверий'' ([[1755 жыл]] [[17 қараша]], [[Версаль]] - [[1824 жыл]] [[16 қыркүйек]], [[Париж]]) - ''Бурбондар әулетінен'' шыққан король. [[1814]]-[[1815]] және [[1815]]-[[1824 жыл]]дары билік құрған.<br />
==Өмірі==<br />
Ағасы [[Людовик XVI]] мен оның баласы ''Людовик XVII'' өлгеннен кейін [[1795 жыл]]ы король болды. [[Наполеон I]] күйретілген соң [[1814 жыл]]ы таққа отырып, ''«Жүз күн»'' кезінде [[1815 жыл]]ы [[наурыз]]да [[Бельгия]]ға қашты. Сол жылы шілдеде шетел әскерімен [[Франция]]ға қайтып оралды. ''Революциялық дүмпуден'' қауіптеніп, [[1816 жыл]]ы депутаттардың ''ультрароялдық палатасын'' таратты.<ref> Қазақ Совет Энциклопедиясы, Алматы, 1974ж., 5 том </ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Билеушілер]]<br />
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]<br />
[[Санат:Франция тарихы]]<br />
[[Санат:Тарих]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%B8%D0%BDПепсин2017-04-15T21:37:05Z<p>CommonsDelinker: «Suluguni_cheese.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Well-Informed Optimist [[commons:File:Suluguni_cheese.jpg|жойға...</p>
<hr />
<div>'''Пепсин''' - түзілуінде қош иісті немесе [[дикарбон]]ды [[амин қышқылы|аминқышқылдары]] қатысатын, [[пептидтер]] мен [[ақуыз]]дар ыдырауы басымырақ байланыстары бойынша жүретін, [[Қышқылдар|қышқылды]] ортада катализдейтін (ерітетін), судан түз ажырату жынысына жататын, [[протеолизис]]тік ферменттердің жалпы атауы. Пепсин асқазан [[сөл]]інде [[пепсиноген]]нен түзіледі жоне тағам ақуыздарын корытуға катысады.<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова <br />
Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. <br />
Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Медицина]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D3%A8%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%A3%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%96Өзбекстан Ұлттық Университеті2017-04-13T01:01:43Z<p>CommonsDelinker: «Tashkent_State_University_1977.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Daphne Lantier [[commons:File:Tashkent_State_U...</p>
<hr />
<div>{{Университет<br />
|Аты = National University of Uzbekistan named after [[Ulugh Beg|Mirzo Ulugbek]]<br />
|Қысқартылған аты = Өзбекстан Ұлттық Университеті <br />
|Эмблемасы = <br />
|Сурет =|<br />
|Шынайы аты = Mirzo Ulug'bek nomidagi Oʻzbekiston Milliy Universiteti<br />
|Халықаралық атауы = <br />
|Бұрынғы атауы = <br />
|Ұраны = <br />
|Құрылған жылы = 1918<br />
|Жабылған жылы =<br />
|Қайта құрылған =<br />
|Қайта құрылған жылы =<br />
|Түрі = Көпшілік<br />
|Басшының лауазымы = <br />
|Фио лауазымы = <br />
|Президенті = <br />
|Ғылыми жетекшісі = <br />
|Ректоры = <br />
|Студенттер = <br />
|Шетел студенттері = <br />
|Мамандар = <br />
|Бакалавриат = <br />
|Магистратура = <br />
|Аспирантура = <br />
|Докторантура = <br />
|Ғылым доктары = <br />
|Профессоры = <br />
|Оқытушылар = <br />
|Орналасқан жері = <br />
|Метро бекеті = <br />
|Кампус = <br />
|Мекенжайы = <br />
|Сайты = http://www.nuu.uz/ www.nuu.uz<br />
|Марапаттары = <br />
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = <br />
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = <br />
|CoordScale = <br />
|edu_region = <br />
<!--<br />
staff= 1,200|<br />
rector= Go`fur Isroilovich Muxamedov |<br />
students= over 10,000|<br />
city=[[Tashkent]]|<br />
country=[[Uzbekistan]]|<br />
campus= Urban|<br />
<br />
--><br />
}}<br />
<br />
Мырза Ұлықбек атындағы '''Өзбекстан Ұлттық Университеті''' - ең ірі әрі көне Өзбекстан [[Өзбекстан]] жоғарғы орны.<br />
<br />
<!-- is the oldest and largest university of [[Uzbekistan]]; it has 13 schools. The university was founded in 1918 as Turkestan People's University, with 1,200 students; in 1920 it was reorganized as Turkestan State University ({{lang-ru|Туркестанский государственный университет}}), and in July 1923 it was renamed the First '''Central Asian State University''' ({{lang-ru|Первый Среднеазиатский Государственный Университет}}), a name it retained through the end of the 1950s. In 1960 the name was changed to the V.I. Lenin '''Tashkent State University''' ({{lang-ru|Ташкентский государственный университет им. В. И. Ленина}}). With the independence of Uzbekistan it became the National University of Uzbekistan.<br />
<br />
During [[World War II]] many academics were removed from cities in the western USSR to Central Asia, and Tashkent, along with [[Alma-Ata]], was favored for its European-style infrastructure and the presence of a significant number of Russian-speakers; a group of professors from Moscow protested being transferred from Tashkent to [[Ashgabat]].<ref>Paul Stronski, ''Tashkent: Forging a Soviet City, 1930-1966'' (University of Pittsburgh Press, 2010: ISBN 0-8229-6113-X), pp. 94-95.</ref><br />
--><br />
== Сілттемелер==<br />
<references/><br />
<br />
== Сыртқы сілттемелер ==<br />
*[http://www.ut.uz/eng/newsline/mirzo_ulugbek_and_his_contribution_to_development_of_the_world_science.mgr Mirzo Ulugbek & Science]<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
[[Санат:Өзбекстан жоғарғы оқу орындары]]<br />
<br />
{{asia-university-stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%93%D0%BE%D1%80%D1%8E%D0%BD%D0%BE%D0%B2Николай Сергеевич Горюнов2017-04-09T14:22:52Z<p>CommonsDelinker: «GoryunovA.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Sealle жойған, себебі: Copyright violation; see [[:c:...</p>
<hr />
<div>{{infobox Biography<br />
|name= ГОРЮНОВ Николай Сергеевич<br />
|image_name=<br />
|date_of_birth ={{birth date |1921|11|4}}<br />
|place_of_birth= [[Мәскеу]] облысы [[Димитров]] ауданы<br />
|date_of_death= {{death date and age |1991|11|8|1921|11|4}}<br />
|place_of_death= Симферополь қ.<br />
<br />
|occupation= <br />
}}<br />
<br />
'''Николай Сергеевич Горюнов'''(4.11.1921, [[Ресей]], [[Мәскеу облысы]], [[Димитров ауданы]] – 8.11.1991, [[Симферополь]] қ.) – ғалым, ауыл шаруашылығы ғылымдарының доктыры (1970 ж.).<br />
<br />
В.Р. Вильямс атынд. [[Мәскеу]] гидромелиоративтік институтын бітірген (1949). 1949–52 ж. [[Тамбов]] аймақтық мелиорация-тәжірибе станциясының бөлім бастығы, 1952–53 ж. [[Белоруссия]] ауыл шаруашылығы академиясында аға оқытушы, 1953–54 ж.[[Херсон]] ауыл шаруашылығы институтында кафедра меңгерушісі, 1954–1957 ж. [[Кишинев]] ауыл шаруашылығы институтында доцент, 1957–1965 ж. [[Қазақ]] су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында «Суару және мелиорация» бөлімінің меңгерушісі. 1965–71 ж. Тараз гидромелиор.-құрылыс институтының «[[Мелиорация]]» кафедрасының меңгерушісі. 1971–91 ж. [[Херсон]] және [[Симферополь]] ауыл шаруашылығы институтарында кафедра меңгерушісі. Қазақстанда жұмыс істеген жылдары Горюновтың 100-ден астам ғылыми еңбектері, 4 монографиясы жарыққа шықты. Горюнов «Гидротехник анықтамасын» және Қазақстанның бір қатар облыстарында ауыл шаруашылығы тиімді жүргізуге арналған ұсыныстарды жасаған ғалымдардың бірі<ref>Қазақ Энциклопедиясы</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Ресейде туғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]<br />
[[Санат:Қазақстан агрономдары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D3%A9%D0%BD%D0%B5%D1%80%D1%96Испания өнері2017-04-08T13:40:07Z<p>CommonsDelinker: «:File:Francisco_de_Goya_y_Lucientes_047.jpg» деген «:File:La_maja_y_los_embozados,_Francisco_de_Goya.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:La maja y los embozados, Francisco de Goya.jpg|thumb|200px|Испания өнері]]<br />
'''Испания өнері''' - [[Испания]]да [[Италия]]дағыдай [[гуманистік идея]]лар, алдымен [[ғалым]]дар мен [[ақын]]дарда болды. Содан кейін бейнелеу өнеріне де келіп жетті. Мұнда бостандық соғысы [[VIII ғасыр]]ға созылды. Осындай күрделі күрестен соң испан ұлты және оның өзіне тән қасиеттері қалыптасты. Яғни, беріктік, батылдық, өктемшілдік және өз намысын қорғай білу. Бұл қасиет [[XVI ғасыр]]дан басталды.<br />
<br />
[[Сурет:Dama de Elche.jpg|thumb|200px|left|Дама из Эльче]]<br />
XVI—XVII ғасырлар аралығында [[Испания]]да өзгеше суретші жұмыс істеді. Оның негізгі есімі [[Доменико Теотокопули]], бірақ ол ұлты [[Грекия|грек]], [[Крит]] аралында туғанына байланысты [[Эль Греко]] деп аталып кеткен ([[1541]]—[[1614]]). Кескіндемені ол өзінің елі [[Крит]] аралынан оқым келген, онда орта ғасырлар дәстүрлері сақталған еді. Содан XVI ғасырдың 60-жылдары [[Венеция]]ға көшіп келеді. [[Испания|Испан]] кескіндемесімен оны терең эмоционалдылық, жан [[дүние]]нің көтеріңкі болуы жақындатты.<br />
<br />
Оның бірнеше шығармасы діни тақырыпта жазылған. Соның бірі — "Петр мен Павел апостолдары" атты шығармасында, суретші [[Шығармашылық|шығармашылығына]] тән ерекшелікті көреміз. Онда өзінің өзгеше көркем жазу стилін көрсетумен қатар кейіпкерлердің [[адам]]дық қасиетіне мән береді. Шығарманың сол жағында бейнеленген Петрдің мәңгілік өзіне-өзі сұрақ қоюмен келе жатқан адам екендігін суық түстер арқылы, оның қайғылы өңін көрсете біледі. Ол өзінің барлық қаталдығымен, ұстамды және өмірдің қызуына толы қалпымен анық көрінді.<br />
Бұл суретшіге тән қасиет таңдап алған бояуларымен шығармаға жан береді. Қолданған әдіс-тәсілдері мен салыстырмалы түрдегі серпінді нүктелері, адам мінезіне қарай бөлген белгісі көлемді нақты форманы береді.<br />
<br />
[[Сурет:Santo Domingo de Silos entronizado como obispo, por Bartolomé Bermejo.jpg|thumb|200px|Бартоломе Бермехо]]<br />
[[Испания]]дағы XVII ғасырдың көрнекті суретшілердің ішінде көзге түсетіні Франсиско Сурбаран (1598—1664). Ол Севильде оқып, көбіне түрлі шіркеулерде қасиетті діндар адамдарды салды және негізгі тақырыбы діни сюжеттер болды. Оның кескіндемесі монументтігімен ерекшеленеді. Суретшінің жоғарғы деңгейдегі алғашқы [[шығармалар]]ының бірі — "Қасиетті Лаврентий" ([[1636]]). Бұл туындыда қасірет көрген қасиетті адам бейнесі берілген. Шығарма мазмұны аңыз бойынша жазылған, мұндағы Лаврентий халық батыры және шындық үшін күрескер бейнесінде көрсетілген.<br />
<br />
Лаврентий тұлғасы үлкен көлемді монументті фигура және кейінгі жазған шығармаларының бірі, "Марияның жас шагы" — болашақ Кұдай-ана кішкентай қыз бейнесінде көрсетілген шығарма. Мұнан суретшінің өз идеалындағы бейнені көруге болады.<br />
<br />
XVII ғасыр ортасында Испан өнерінде реализм бағыты алдыңғы орынға шықты; бірақ Испан суретшілері ондағы кескіндемеге тән ерекшелікті сақтады.<br />
<br />
Испан өнерін ең жоғары деңгейге көтерген белгілі суретші Диего Веласкес де Сильва ([[1599]]—[[1660]]). Оның туған жерінде өнер өте қызып жатты, сонымен қатар реалистік повестер және жанрлық кескіндеме түрі кеңінен тарады. Онда шығармаларда қарапайым халық өмірі бейнеленсе де, жанрлық кескіндеме өзінің сұрапыл қасиетін сақтады. Оны, әсіресе Веласкес ұстазы Эррер шығармаларынан көруге болады.<br />
<br />
Д.Веласкестің негізгі шығармаларына "Таңғы ас" ([[1617]]),"Мениндер" ([[1650]]), "Ханзада Бальтазар Карлос портреті" ([[1635]]—[[1636]]), "X Иннокенти портреті" ([[1650]]), “Сайқымазақ Себастьян Мороның портреті” ([[1648]]), "Инфанта Маргаританың портреті" ([[1660]]), "Жіп иірушілер" ([[1657]]) және тағы басқа жатады.<br />
<br />
Веласкес 25 жастан бастап IV Филипп патша қарамағында қызмет атқарады. Бұл суретшінің Еуропа кескіндемесіне қосқан үлесі өте зор, ол түрлі тақырыптағы және жанрдағы шығармаларды алып келді. Веласкестің ерекшелігі — бұл көрнекті колорист өз туындыларында бірнеше ғана түстерді қолданды.<ref>Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы <br />
11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. <br />
ISBN 9965-33-998-8</ref><br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Өнер]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5_%D0%B0%D1%83%D1%80%D1%83%D1%8BСәуле ауруы2017-04-04T21:11:21Z<p>CommonsDelinker: «Hiroshima_girl.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Daphne Lantier жойған, себебі:...</p>
<hr />
<div>{{Infobox disease<br />
| Name = Сәуле ауруы<br />
| Image =<br />
| Caption = Сәуле ауруынан зардап шеккен жапон қызы.<br />
| Field = [[Toxicology]]<br />
| DiseasesDB =<br />
| ICD10 = {{ICD10|T|66||t|66}}<br />
| ICD9 = {{ICD9|990}}<br />
| ICDO =<br />
| OMIM =<br />
| MedlinePlus = 000026<br />
| eMedicineSubj = article<br />
| eMedicineTopic = 834015<br />
| MeshID = D011832<br />
}}<br />
'''Сәуле ауруы'''. Бұл [[иондаушы сәуле]] әсерінен [[организм]]нің зақымдануынан болатын [[ауру]]дың ерекше түрі. Сәуле ауруы [[төрт]] дәрежеге бөлінеді: бірінші дәреже 200 «[[Р]]» дозасын алғанда пайда болады, екінші дәрежелі сәуле ауруы ағза 300—400 «Р» сәуле дозасын алса, үшінші дәрежелі ауру — 500—600 «[[Радиан|Р]]» дозасында және төртінші, ең ауыр дәрежесі 600 «Р» дозасынан асқанда сәуле [[ауру]]ына душар етеді. Сәуле ауруы [[даму]]ының төрт [[кезең]]і бар. <br />
<br />
== Патогенезі ==<br />
Өтпелі радиация клетка ішілік суды иондайды, сондықтан ол организмнің барлық тіндері мен ағзаларын қамтиды. Клетка ішіндегі құрылымдар зақымданады, хромосомдар мен ДНК жіптері үзіледі.Бұл тіндердің өмірін қысқартады.<br />
<br />
Біріншіі кезең — алғашқы [[реакция]] кезеңі — алынған сәуле [[доза]]сына байланысты [[орталық нерв]] [[жүрек]]-[[қан]] [[тамыр]] [[жүйе]]лерінің қызметтері өзгеруімен қатар, [[қан қүрамы]]нда [[уақыт]]ша [[ақ]] [[түйіршік]]тер көбейіп, СОЭ арта түседі. Өте көп иондаушы сәуленің дозасы [[шок]] туғызып, соның салдарынан [[адам]] [[ес]]ін жимай өліп кетуі мүмкін. Аурудың алғашқы белгісі 1—2 [[сағат]]тан соң байқалып 48 сағатқа дейін созылады. Содан соң екінші сәуле ауруы кезеңі басталады.<br />
<br />
Екінші кезең — аурудың білінбейтін кезеңі — екі аптаға дейін созылады. [[Клиника]]лық көрініс азды-көпті жөнделіп қан құрамы қалпына келеді. <br />
<br />
Үшінші кезең тұсында —- адамның жалпы жағдайы әлсірейді, қанталауы айқындалып, [[сүйек майы]]ның қан түзетін қызметі төмендейді. Ауру асқынғанда ішек-қарын жолы ағзаларының қызметі де ерекше зақымдалады: [[лоқсу]], [[құсу]] жиіленеді. Ауыз қуыс кілегей қабығында желіну, жара және ісік пайда болады. Ішкі бездер қызметі тәмендеп, ағзаның реакция туғызу қабілеті нашарлайды. Жалпы әлсіздік басталып, инфекция ошақтарының белсенділігі артады. <br />
<br />
Төртінші кезеңде — алынған сәуле дозасы онша көп болмаса, ағза айыға бастайды. Болмаса сырқаттың<br />
созылмалы түріне ауысады.<ref>Стоматология терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, Қазақстан, 1991. ISBN 5-615-00789-3</ref><br />
<br />
== Клиникалық көрінісі == <br />
Клиникалық көрінісі радиоактивті сәулелену мөлшеріне байланысты болады. Мөлшері 1-2 Гр (сәулелі аурудың жеңіл түрі) болғанда 3 сағаттан соң адам құсады, 6Гр болса 10-15 минуттан соң қайта-қайта құсады. Аурудың жеңіл түрінде терісі қызарып, склера тамырларына қан құйылады, аузы құрғайды. Бірнеше сағаттан соң науқастың жағдайы уақытша жақсарады. Сырқаттың 3-6-шы күні ауыз қуысында эритемалар пайда бола бастайды. Екінші - үшінші аптада некроздық баспа, тілдің ойық жарасы дамиды. Қанда лимфоцитопения байқалады.<br />
Мөлшері 4Гр сәулелену кезінде бір аптадан кейін шеткері қандағы лейкоциттер азаяды. Ауыр жағдайларда 8-ші тәулікте агранулоцитоз дамиды, себебі сүйек миы клеткалары зақымданады. Ретикулоциттер анықталмайды, ЭТЖ шапшаңдаған.<br />
<br />
Агранулоцитоз кезінде инфекциялық асқынулар дамиды. Тромбоцитопения геморрагиялық синдром көріністеріне жетелеп алып келеді. Мөлшері 5-6Гр сәулелену шағында 3 аптадан соң ащы ішектің радиациялық зақымдануының белгілері(іш өту, іш кебуі, ауыруы) анықталады. Ішек теспесі перитонитке соқтыруы мүмкін. Созылмалы сәулелі ауру ұзақ уақыт ішінде біртіндеп қабылданған сәулеленудің немесе организмге радиоактивті изотоптың енуімен байланысты дамиды. Адам сырттай қабылдай алатын сәулелену мөлшері жылына 0,05Гр. Созылмалы сәулелі ауру тұсында сырқаттың белгілері біртіндеп күшейеді,оны үш кезеңге бөлеміз. Сондай-ақ, ауру қабылданған изотоптың түріне,оның белсенділігіне, ерігіштік қасиетіне, организмнен шығарылатын уақытына, көбірек зақымданатын ағзаларға байланысты өсіп өрбиді.<ref>Айтбембет Б.Н. Ішкі ағза ауруларының пропедевтикасы. Оқу құралы.-Алматы:"Кітап"баспасы,2005.-268бет.</ref><br />
<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Аурулар]]<br />
[[Санат:Радиология]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%93%D1%83%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D2%93%D0%BB%D1%8B_%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2Гурбаноғлы Бердымұхаммедов2017-04-04T14:10:49Z<p>CommonsDelinker: «:File:Standard_of_the_President_of_Turkmenistan.svg» деген «:File:Presidential_Standard_of_Turkmenistan.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Мемлекеттік қайраткер<br />
| түс = президент<br />
| Қазақша есімі = Гурбаноғлы Мәлікоғлыұлы Бердімұхаммедов<br />
| Шынайы есімі = {{lang-tk|Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhamedow}}<br />
| Суреті = Gurbanguly Berdimuhammedov.jpg<br />
| Сурет ені = <br />
| Атауы =<br />
| Титулы = 2-нші [[Түрікменстан Республикасының Президенті]]<br />
| Ту = Presidential Standard of Turkmenistan.svg<br />
| Ту2 = Flag of Turkmenistan.svg<br />
| Басқара бастады = [[14 ақпан]] [[2007 жыл]]дан бастап <br />
| Басқаруын аяқтады = <br />
| Ізашары = [[Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Сапармұрат Ниязов]]<br />
| Ізбасары = <br />
| Титулы_2 = Түрікменстан Демократиялық партиясының председателі<br />
| Ту_2 = Flag of Turkmenistan.svg<br />
| Ту2_2 =<br />
| Реті_2 = <br />
| Басқара бастады_2 = [[4 тамыз]] [[2007 жыл]] <br />
| Басқаруын аяқтады_2 = [[17 тамыз]] [[2013 жыл]] <br />
| Президент_2 = [[Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Сапармұрат Ниязов]]<br />
| Ізбасары_2 = [[Қасымғұлы Бабаев]] <br />
| Титулы_3 = Түрікменстан министрлер кабинетінің председатель орынбасары<br />
| Ту_3 =Flag of Turkmenistan.svg<br />
| Ту2_3 = <br />
| Реті_3 = <br />
| Басқара бастады_3 = [[3 сәуір]] [[2001 жыл]]<br />
| Басқаруын аяқтады_3 = [[14 ақпан]] [[2007 жыл]] <br />
| Президент_3 = [[Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Сапармұрат Ниязов]]<br />
| Ізбасары_3 =<br />
| Титулы_4 = Түрікменстан денсаулық пен денсаулық өнеркәсібінің министрі<br />
| Ту_4 = Flag of Turkmenistan.svg<br />
| Ту2_4 = <br />
| Реті_4 = <br />
| Басқара бастады_4 = [[1997 жыл]] <br />
| Басқаруын аяқтады_4 = [[14 ақпан]] [[2007 жыл]] <br />
| Президент_4 = [[Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Сапармұрат Ниязов]]<br />
| Ізбасары_4 = [[Ата Сердаров]]<br />
| Туған күні = 29.6.1957<br />
| Туған жері = [[Бабарап ауылы]], [[Гекдепа этрапы|Гөкдепе ауданы]], [[Ахал велаяты|Ашхабад облысы]], [[Сурет:Flag of the Turkmen SSR.svg|20px]] [[Түрікмен КСР]] (<span style="font- size:bigger;">қазіргі [[Түрікменстан]]</span>), [[КСРО]]<br />
| Қайтыс болған күні = <br />
| Қайтыс болған жері = <br />
| Жерленді = <br />
| Діні = [[ислам]]<br />
| Әкесі = Мәлікоғлы Бердімұхаммедов<br />
| Анасы = Оғылабат Бердімұхаммедов<br />
| Жұбайы = [[Оғылгерек Бердімұхаммедова]]<br />
| Балалары = [[Сердар Бердімұхаммедов]] және 3 қызы<br />
| Партиясы = [[Түрікменстан Демократиялық Партиясы]] (2007-2013) <br /> Қазіргі уақытта партиясы жоқ<br />
| Білімі = Түрікмен мемлекеттік медициналық институты<br />
| Қолтаңбасы = <br />
| Commons = Gurbanguly Berdimuhamedow<br />
| Марапаттары = <br />
| Сайты = <br />
}}<br />
<br />
'''Құрбанқұлы Бердімұхамедов''' {{lang-tk|Gurbanguly Berdimuhamedow}} 1957 жылы туған, [[Түрікменстан]], [[Ашхабад]] облысы, [[Гөкдепе ауданы]](түрікм. Gökdepe), [[Бабарап]] ауылы) – саяси қайраткер, Түрікменстан Республикасының Президенті. Медицина ғылымының докторы, [[профессор]].<br />
<br />
Түрікмен Мемлекеттік медицина институтын (1979), [[Мәскеу]] медицина институтының аспирантурасын (1990) бітірген. 1979 – 87 жылдары [[Ашхабад]]та дәрігерлік қызмет атқарды. 1990 – 95 жылдары Түрікмен мемлекеттік медицина институтының доценті, тіс емдеу факультетінің деканы, 1995 – 97 жылдары Түрікменстан медицина өндірісінің тіс дәрігерлігі орталығының директоры болды. 1997 жылы Түрікменстанның [[денсаулық]] сақтау және [[медицина]] өндірісінің министрі, 1998 жылдан С.Ниязов атындағы Халықаралық медицина орталығының басшысы болды. 2001 жылы 3 сәуірде министрлік лауазымына қосымша Түрікменстан үкіметінің вице-премьері болып тағайындалды. 2006 жылы 21 желтоқсанда С.Ниязовтың дүниеден өтуіне байланысты Бердімұхамедов Түрікменстан президентінің қызметін уақытша атқарды. 2007 жылы 11 ақпанда өткен президенттік сайлауда 89% дауыс жинап, Бердімұхамедов Түрікменстанның президенті болып сайланды. 2007 жылы тамызда Жалпыұлттық “Галкыныш” (Жаңғыру) қозғалысының және Түрікменстан Демократиялық [[партия]]сының [[төраға]]сы болып сайланды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref><br />
<br />
[[Image:Dmitry Medvedev in Turkmenistan December 2009-2.jpg|left|200px|thumb|Ашхабаттағы Дмитрием Медведевпен кездесуі, 2009 жыл]]<br />
<br />
==Сыртқы сілтемелер==<br />
* [http://medportal.ru/mednovosti/news/2009/07/22/lipoma/ Президент Туркмении провёл операцию в новом онкоцентре]<br />
* [http://www.themoscowtimes.com/news/article/turkmenistan-president-called-dumb-dishonest-in-cable/425538.html Turkmenistan President Called 'Dumb, Dishonest' in Cable]<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{ТМД елдерінің басшылары}}<br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Тұлғалар]]<br />
[[Санат:29 маусымда туғандар]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D0%A8%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%83%D1%8BАмерика Құрама Штаттарының туы2017-04-04T11:00:01Z<p>CommonsDelinker: «:File:US_flag_31_stars.svg» деген «:File:U.S._flag,_31_stars.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Байрақтар<br />
|атауы = Америка Құрама штатарының ұлттық байрағы және белгісі (энсин)<br/>{{lang-en|The Stars and Stripes; Red, White and Blue; Old Glory; The Star-Spangled Banner}}<br />
|субъект = <br />
|орталық = <!-- қалалық және ауылдық қоныстарға арналған --><br />
|аудан =<br />
|аумақ =<br />
|мемлекет = АҚШ<br />
|сурет = Flag of the United States.svg<br />
|анықтама = <br />
|қабылданған = 14 маусым 1777 жыл <s>(13 жұлдызды нұсқасы)</s> <br/> 4 шілді 1960 жыл (50 жұлдызды нұсқасы)<br />
|жойылды = <br />
|қайта қабылданған = <br />
|күшін жойды = <br />
|қолдануы = <br />
|пропорция = 10:19<br />
|авторлар = <br />
|автор = <br />
|идея = <br />
|жоба = <br />
|түзетулер = <br />
|суретші = <br />
|дизайн = 50 кезктесіп орналасқан қызыл, ақ жолақтар; кантонында 6 және 5 қатар болып кезектесіп орналасқан 50 ақ түсті жұлдыздар <br />
|кеңесші = <br />
|символика = <br />
|сурет1 = <br />
|анықтама1= <br />
|пропорция1 = <br />
|сурет2 = <br />
|анықтама2 = <br />
|пропорция2 = <br />
|автор2 = <br />
|сурет3 = <br />
|анықтама3 = <br />
}}<br />
<br />
'''АҚШ мемлекеттік туы''', сонымен қатар '''Жұлдызды-жолақты ту''' ({{lang-en|Stars and Stripes}}) деген атаумен белгілі — [[Америка Құрама Штаттары]]ның ресми түрде АҚШ-тың Үлкені мөрі мен [[АҚШ-тың мемлекеттік әнұраны|Мемлекеттік әнұранымен]] қатарлас мемлекеттік туы болып саналады. <br />
<br />
== Дизайн ==<br />
Тікбұрышты горизонтальды үлендігі бірдей бірінен кейін бірі орналасқан жеті қызыл және алты ақ түсті жолағы бар мата бөлігі. Қара көк түсті {{аж3|Крыж|крыжда|ru|Крыж (флаг)}} 50 бес ұшы бар ақ жұлдыз орналасқан. 13 жолақ тәуелсіз мемлекетті құрған 13 британдық колонияларды білдіреді ([[Делавэр]], [[Пенсильвания]], [[Нью-Джерси]], [[Джорджия]], [[Коннектикут]], [[Массачусетс]], [[Мэриленд]], [[Оңтүстік Каролина]], [[Нью-Гэмпшир]], [[Виргиния]], [[Нью-Йорк]], [[Солтүстік Каролина]], [[Род-Айленд]]). Көк түсті крыж одақты білдіреді. Көк крыждағы жұлдыздар саны штаттардың санына сәйкес (қазір олардың саны 50). Қызыл түс шыдамдылық пен батырлықты білдіреді; қара көк түс — зейінділікті, әділеттілікті, сақтықты; ақ түс — пәктік пен тазалықты білдіреді. Тудың ені мен ұзындығының қатынасы 10:19.<br />
<br />
Ту уақыт өте келе Одақты құраған штаттардың санына байланысты өзгеріп тұрды. Жаңа жұлдыз туға [[4 шілде]] күні одақ құрамына жаңа штат енгеннен кейін қосылады<ref>[http://www.infousa.ru/facts/rcflags.htm Информация о государственном флаге АҚШ] — [http://www.infousa.ru/ Infousa.ru]</ref>. Жолақтар саны өзгермейді, тек [[1795]]—[[1818]] жж. қабылданған туға екі жұлдызбен қоса 2 жолақ қосылды да, артынан алынып тасталды.<br />
<br />
=== Сипаты ===<br />
[[Сурет:Flag of the United States specification.svg|400px|right|Диаграмма дизайна флага]]<br />
Сипаты:<br />
* Байрақ ені: A = 1,0<br />
* Байрақ ұзындығы: B = 1,9<br />
* Жұлдыздар аумағының ені: C = 0,5385 (A x 7/13, 7 жолақты алып жатыр)<br />
* Жұлдыздар аумағының ұзындығы: D = 0,76 (B × 2/5, байрақ ұзындығының бестен екісі)<br />
* E = F = 0,0538 (C/10, жұлдыздар аумағының енінің оннан бірі)<br />
* G = H = 0,0633 (D/12, жұлдыздар аумағының ұзындығының он екіден бірі)<br />
* Жұлдыздың диаметрі: K = 0,0616<br />
* жолақтың ені: L = 0,0769 (A/13, байрақ енінің отыздан бірі)<br />
=== Түтер ===<br />
Байрақтың негізгі түстері:<br />
<br />
{| class="wikitable"<br />
|-<br />
! Түс<br />
! Standard Color<br /> Cards of America<ref name="usflag.com_flagspecs"/><br />
! Пантон<br />жүйесі бойынша<ref name="usflag.com_flagspecs"/><br />
! Web-тегі түстер<ref>түстердің RGB мағынасы [http://www.pantone.com/pages/pantone/colorfinder.aspx Pantone Color Finder] на [http://www.pantone.com/ Pantone.com]{{ref-en}}</ref> сайтынан алынған.<br />
! [[RGB]]<br />
|-<br />
| <span style="background-color:#BF0A30; border:1px solid #000000; text-align:center;">{{#if:&nbsp;&nbsp;|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;}}</span>Қызыл<br />
| 70180<br />
| 193C<br />
| <code>#BB133E</code><br />
| 177, 35, 50<br />
|-<br />
| <span style="background-color:#FFFFFF; border:1px solid #000000; text-align:center;">{{#if:&nbsp;&nbsp;|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;}}</span>Ақ<br />
| 70001<br />
| Safe<br />
| <code>#FFFFFF</code><br />
| 255, 255, 255<br />
|-<br />
| <span style="background-color:#002868; border:1px solid #000000; text-align:center;">{{#if:&nbsp;&nbsp;|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;}}</span>Көк<br />
| 70075<br />
| 281C<br />
| <code>#002664</code><br />
| 0, 38, 100<br />
|}<br />
<br />
== Байрақ дамуы ==<br />
{| class="wikitable"<br />
|-bgcolor=#cccccc<br />
! № !!Жұлдыздар<br />саны !! Суреті !! Штаттар !! Қолдану даталары !! Жалғасуы<br />
|- valign="top"<br />
| 0 || 0 || [[Сурет:Grand Union Flag.svg|border|125px]] || [[Ұлыбритания]] отарын сипаттайтын байрақ || [[3 желтоқсан]] [[1775]] — [[14 маусым]] [[1777]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1,5 <br /> (18)<br />
|- valign="top"<br />
| 1 || 13 || [[Сурет:Us flag large Betsy Ross.png|border|125px]] || [[Делавэр]], [[Пенсильвания]], [[Нью-Джерси]],<br /> [[Джорджия]], [[Коннектикут]], [[Массачусетс]],<br /> [[Мэриленд]], [[Оңтүстік Каролина]], [[Нью-Гэмпшир]],<br /> [[Виргиния]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]], [[Солтүстік Каролина]],<br /> [[Род-Айленд]] || [[14 маусым]] [[1777]] — [[1 мамыр]] [[1795]]<br />
| style="text-align:left;top" | 18 <br /> (215)<br />
|- valign="top"<br />
| 2 || 15 || [[Сурет:StarSpangledBannerFlag.svg|border|125px]] || [[Вермонт]], [[Кентукки]] || [[1 мамыр]] [[1795]] — [[3 шілде]] [[1818]]<br />
| style="text-align:left;top" | 23 <br /> (278)<br />
|- valign="top"<br />
| 3 || 20 || [[Сурет:US flag 20 stars.svg|border|125px]] || [[Теннесси]], [[Огайо]], [[Луизиана]], <br /> [[Индиана]], [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]] || [[4 шілде]] [[1818]] — [[3 шілде]] [[1819]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 4 || 21 || [[Сурет:US flag 21 stars.svg|border|125px]] || [[Иллинойс]] || [[4 шілде]] [[1819]] — [[3 шілде]] [[1820]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 5 || 23 || [[Сурет:US flag 23 stars.svg|border|125px]] || [[Алабама]], [[Мэн (штат)|Мэн]] || [[4 шілде]] [[1820]] — [[3 шілде]] [[1822]]<br />
| style="text-align:left;top" | 2 <br /> (24)<br />
|- valign="top"<br />
| 6 || 24 || [[Сурет:US flag 24 stars.svg|border|125px]] || [[Миссури (штат)|Миссури]] || [[4 шілде]] [[1822]] — [[3 шілде]] [[1836]]<br />
| style="text-align:left;top" | 14 <br /> (168)<br />
|- valign="top"<br />
| 7 || 25 || [[Сурет:US flag 25 stars.svg|border|125px]] || [[Арканзас]] || [[4 шілде]] [[1836]] — [[3 шілде]] [[1837]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 8 || 26 || [[Сурет:US flag 26 stars.svg|border|125px]] || [[Мичиган]] || [[4 шілде]] [[1837]] — [[3 шілде]] [[1845]]<br />
| style="text-align:left;top" | 8 <br /> (96)<br />
|- valign="top"<br />
| 9 || 27 || [[Сурет:US flag 27 stars.svg|border|125px]] || [[Флорида]] || [[4 шілде]] [[1845]] — [[3 шілде]] [[1846]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 10 || 28 || [[Сурет:US flag 28 stars.svg|border|125px]] || [[Техас]] || [[4 шілде]] [[1846]] — [[3 шілде]] [[1847]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 11 || 29 || [[Сурет:US flag 29 stars.svg|border|125px]] || [[Айова]] || [[4 шілде]] [[1847]] — [[3 шілде]] [[1848]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 12 || 30 || [[Сурет:US flag 30 stars.svg|border|126px]] || [[Висконсин]] || [[4 шілде]] [[1848]] — [[3 шілде]] [[1851]]<br />
| style="text-align:left;top" | 3 <br /> (36)<br />
|- valign="top"<br />
| 13 || 31 || [[Сурет:U.S. flag, 31 stars.svg|border|125px]] || [[Калифорния]] || [[4 шілде]] [[1851]] — [[3 шілде]] [[1858]]<br />
| style="text-align:left;top" | 7 <br /> (84)<br />
|- valign="top"<br />
| 14 || 32 || [[Сурет:US flag 32 stars.svg|border|125px]] || [[Миннесота]] || [[4 шілде]] [[1858]] — [[3 шілде]] [[1859]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 15 || 33 || [[Сурет:US flag 33 stars.svg|border|125px]] || [[Орегон]] || [[4 шілде]] [[1859]] — [[3 шілде]] [[1861]]<br />
| style="text-align:left;top" | 2 <br /> (24)<br />
|- valign="top"<br />
| 16 || 34 || [[Сурет:US flag 34 stars.svg|border|125px]] || [[Канзас]] || [[4 шілде]] [[1861]] — [[3 шілде]] [[1863]]<br />
| style="text-align:left;top" | 2 <br /> (24)<br />
|- valign="top"<br />
| 17 || 35 || [[Сурет:US flag 35 stars.svg|border|125px]] || [[Батыс Виргиния]] || [[4 шілде]] [[1863]] — [[3 шілде]] [[1865]]<br />
| style="text-align:left;top" | 2 <br /> (24)<br />
|- valign="top"<br />
| 18 || 36 || [[Сурет:US flag 36 stars.svg|border|125px]] || [[Невада]] || [[4 шілде]] [[1865]] — [[3 шілде]] [[1867]]<br />
| style="text-align:left;top" | 2 <br /> (24)<br />
|- valign="top"<br />
| 19 || 37 || [[Сурет:US flag 37 stars.svg|border|125px]] || [[Небраска]] || [[4 шілде]] [[1867]] — [[3 шілде]] [[1877]]<br />
| style="text-align:left;top" | 10 <br /> (120)<br />
|- valign="top"<br />
| 20 || 38 || [[Сурет:US flag 38 stars.svg|border|125px]] || [[Колорадо]] || [[4 шілде]] [[1877]] — [[3 шілде]] [[1890]]<br />
| style="text-align:left;top" | 13 <br /> (156)<br />
|- valign="top"<br />
| 21 || 43 || [[Сурет:US flag 43 stars.svg|border|125px]] || [[Солтүстік Дакота]], [[Оңтүстік Дакота]], [[Монтана]], <br /> [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]], [[Айдахо]] || [[4 шілде]] [[1890]] — [[3 шілде]] [[1891]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 22 || 44 || [[Сурет:US flag 44 stars.svg|border|125px]] || [[Вайоминг]] || [[4 шілде]] [[1891]] — [[3 шілде]] [[1896]]<br />
| style="text-align:left;top" | 5 <br /> (60)<br />
|- valign="top"<br />
| 23 || 45 || [[Сурет:US flag 45 stars.svg|border|125px]] || [[Юта]] || [[4 шілде]] [[1896]] — [[3 шілде]] [[1908]]<br />
| style="text-align:left;top" | 12 <br /> (144)<br />
|- valign="top"<br />
| 24 || 46 || [[Сурет:US flag 46 stars.svg|border|125px]] || [[Оклахома]] || [[4 шілде]] [[1908]] — [[3 шілде]] [[1912]]<br />
| style="text-align:left;top" | 4 <br /> (48)<br />
|- valign="top"<br />
| 25 || 48 || [[Сурет:US flag 48 stars.svg|border|125px]] || [[Нью-Мексико]], [[Аризона]] || [[4 шілде]] [[1912]] — [[3 шілде]] [[1959]]<br />
| style="text-align:left;top" | 47 <br /> (564)<br />
|- valign="top"<br />
| 26 || 49 || [[Сурет:US flag 49 stars.svg|border|125px]] || [[Аляска]] || [[4 шілде]] [[1959]] — [[3 шілде]] [[1960]]<br />
| style="text-align:left;top" | 1 <br /> (12)<br />
|- valign="top"<br />
| 27 || 50 || [[Сурет:Flag of the United States.svg|border|125px]] || [[Гавайи]] || [[4 шілде]] [[1960]] — қазіргі уақытқа дейін<br />
| style="text-align:left;top" | 51 <br /> (618)<br />
|- valign="top"<br />
| 28 || 51 || [[Сурет:US flag 51 stars.svg|border|125px]] || [[Пуэрто-Рико]] || Флаг АҚШ с 51-й звездой (АҚШ әскерінің гералдика институтымен<br/> ұсынылған)<br />
| style="text-align:left;top" | Жоба<br />
|}<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Мемлекеттік рәміздер]]<br />
[[Санат:АҚШ мемлекеттік рәміздері]]<br />
[[Санат:Тулар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%A7%D0%B5%D1%85%D0%B8%D1%8FПортал:Чехия2017-04-04T05:11:06Z<p>CommonsDelinker: «:File:Flag_of_the_president_of_the_Czech_Republic.svg» деген «:File:Presidential_Standard_of_the_Czech_Republic.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Browsebar}}<br />
{{Сыртқы бөлімдер<br />
|Onglet-1=Портал<br />
|URL-1=Портал:Чехия<br />
|Onglet-2=Жоба<br />
|URL-2=Жоба:Чехия<br />
|Onglet-3=Талқылау<br />
|URL-3=Жоба талқылауы:Чехия<br />
|Onglet-4=Қатысушылар<br />
|URL-4=Жоба:Чехия/Қатысушылар<br />
|bordure=1px solid #CCCC99<br />
|fond onglets=#F1F1DE;<br />
|fond cadre=<br />
|arrondi=.2em<br />
}}<br />
{| width="100%" align="center" valign="middle" cellpadding="5px" cellspacing="5px" style="border:1px solid #CCCC99; background-color:#F1F1DE; text-align:center;"<br />
|colspan="2"|<div style="font-weight: normal; font-size:220%; margin: 0; padding-top: 0.5em; padding-bottom: 0.25em;">[[Сурет:Flag of the Czech Republic.svg|right|30px|]] Чех Республикасы [[Сурет:Flag_of_Europe.svg|right|30px|]]</div><br />
<br />
|-<br />
|[[Image:Cartertcheque.png|250px|Carte de la République tchèque]]<br />
'''Чехия''' ({{lang-cs|Česko}}, ресми аты '''Чех Республикасы''' - {{lang-cs|Česká republika}}) - орталық Еуропадағы мемлекет.<br />
[[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] салдарынан [[Австро-Венгрия]] мемлекеті құлап, [[1918]] жылы Чехия, [[Словакия]] және [[Карпатасты Русі]] бірігіп, тәуелсіз [[Чехословакия]] республикасын құрады.<br />
[[1993]] жылдың 1 қаңтарында Чехословакия бейбіт түрде екі тәуелсіз мемлекет - Чехия мен Словакияға бөлініп кетеді.<br />
[[Чехия]] республикасы [[1999]] жылы [[НАТО]], [[2004]] жылы [[Еуропалық Одақ]] мүшелігіне енді.<br />
|[[Image:EU location CZE.png|450px|Situation de la Tchèquie en Europe]]<br />
|}<br />
<br />
<!----------------------------------------------<br />
Cadre "Nouvel Article" et "Lumière sur..."<br />
-----------------------------------------------><br />
{| width="100%" align="center" valign="top" cellpadding="5px" cellspacing="5px" style="border:1px solid #CCCC99; background-color: #F1F1DE;"<br />
|-<br />
|width="50%"|<br />
== Таңдаулы тұлға ==<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color:#F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Таңдаулы тұлға}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;"> &nbsp; [{{SERVER}}{{localurl:Портал:чехия/Таңдаулы тұлға|action=edit}} Өңдеу]</div></small></div><br />
</div><br />
|width="50%"|<br />
<br />
==Таңдаулы мақала==<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color: #F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Таңдаулы мақала}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;">[{{SERVER}}{{localurl:Портал:Франция/Таңдаулы мақала|action=edit}} Өңдеу] &nbsp; </div></small></div><br />
</div><br />
|}<br />
<br />
<!----------------------------------------------<br />
Cadre "Nouvel Article" et "Lumière sur..."<br />
-----------------------------------------------><br />
{| width="100%" align="center" valign="top" cellpadding="5px" cellspacing="5px" style="border:1px solid #CCCC99; background-color: #F1F1DE;"<br />
|-<br />
|width="50%"|<br />
== Таңдаулы сурет ==<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color:#F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Таңдаулы сурет}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;"> &nbsp; [{{SERVER}}{{localurl:Портал:Чехия/Таңдаулы сурет|action=edit}} Өңдеу]</div></small></div><br />
</div><br />
|width="50%"|<br />
<br />
==Таңдаулы саясаткер==<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color: #F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Таңдаулы саясаткер}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;">[{{SERVER}}{{localurl:Портал:Чехия/Жаңа мақала|action=edit}} Өңдеу] &nbsp; </div></small></div><br />
</div><br />
|}<br />
<br />
__NOTOC__<br />
{| width="100%" align="center" valign="top" cellpadding="0px" cellspacing="0px" style="border:2px solid #CCCC99; background-color: #F1F1DE"<br />
|-<br />
| style="border-left: 4px solid #EEEEBB; border-top: 4px solid #EEEEBB;" align="center" bgcolor=#EEEEBB|<br />
[[Image:Coat of arms of the Czech Republic.svg|70px|Blason tchèque]]<br />
| style="border-top: 4px solid #EEEEBB;" align="center" bgcolor=#EEEEBB|<br />
<br /><font size="+4">[[:Санат:Чехия|Мақалалар]]</font><br />
| style="border-right: 4px solid #EEEEBB; border-top: 4px solid #EEEEBB;" align="center" bgcolor=#EEEEBB|<br />
[[Image:Presidential Standard of the Czech Republic.svg|85px|Drapeau présidentiel]]<br />
|- valign="top"<br />
| style="border-left: 4px solid #EEEEBB; border-right: 4px solid #EEEEBB;" width=33%" |<br />
<br />
== [[Чехия қалаларының тізімі|Чехия қалалары]] ==<br />
<center>[[Image:St Vitus Cathedral from south.jpg|155px|Charles IV, roi de culture française en Tchéquie]]</center><br />
* [[Аш]]<br />
* [[Бенешов]]<br />
* [[Брно]]<br />
* [[Всетин]]<br />
* [[Глучин]]<br />
* [[Годонин]]<br />
* [[Двур-Кралове]]<br />
* [[Дечин]]<br />
* [[Жатец]]<br />
* [[Злин]]<br />
* [[Зноймо]]<br />
* [[Йичин]]<br />
* [[Острава]]<br />
* [[Пльзень]]<br />
* [[Прага]]<br />
<br />
<center>'''[[Чехия қалаларының тізімі|Тағы да...]]'''</center><br />
<br />
<br />
| style="border-left: 4px solid #EEEEBB; border-right: 4px solid #EEEEBB;" valign="top" width="33%" |<br />
<br />
==Тұлғалары==<br />
<center>[[Image:Vaclav Havel IMF.jpg|200px|]]</center><br />
*[[Жәмилә Алмасқызы Стеһликова]]<br />
*[[Вацлав Гавел]]<br />
*[[Бернард Больцано]]<br />
*[[Павел Недвед]]<br />
| style="border-left: 4px solid #EEEEBB; border-right: 4px solid #EEEEBB;" valign="top" width="33%" |<br />
<br />
==Техника==<br />
<center>[[Image:HONDA ASIMO.jpg|165px|Хонда Асимо роботы]]</center><br />
*[[Робот]]<br />
|}<br />
<br />
{|<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color:#F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Жобалар}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;">[{{SERVER}}{{localurl:Чехия/Жобалар|action=edit}} Өңдеу]</div></small></div><br />
</div><br />
|}<br />
<br />
<div style="margin: 0.5em 0 0 0em; border: 1px solid #CCCC99; padding: 0.5em 1em; background-color:#F1F1DE; align:right; font-size: 95%;"><br />
{{Портал:Чехия/Туыстас порталдар}}<br />
<div align="right"><small><div align="right" style="font-size:xx-small;">[{{SERVER}}{{localurl:Чехия/Туыстас порталдар|action=edit}} Өңдеу]</div></small></div><br />
</div><br />
<br />
[[Санат:Порталдар]]<br />
[[Санат:География]]<br />
[[Санат:Еуропа]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D3%98%D0%B1%D0%B4%D1%83%D3%99%D0%BB%D0%B8_%D0%A2%D1%83%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D1%80Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар2017-04-04T04:21:55Z<p>CommonsDelinker: «:File:Orderglory_rib.png» деген «:File:Order_of_Glory_Ribbon_Bar.png» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Ғалым<br />
|Есімі = Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар <br />
|Шынайы есімі =<br />
|Суреті = <br />
|Сурет ені = <br />
|Туған күні = 13.12.1924<br />
|Туған жері = [[Алматы облысы]] {{туғанжері|Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданында}} [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]<br />
|Қайтыс болған күні = <br />
|Қайтыс болған жері = <br />
|Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} <br />
|Ғылыми аясы = [[Лексикология]], [[Диалектология]], [[Этнолингвистика]], [[Тіл саясаты]] және түркі тілдерінің тарихы мен мемлекеттік тіл мәселелері <br />
|Жұмыс орны = <br />
|Ғылыми дәрежесі = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]<br />
|Сыйлықтары = <br />
|Альма-матер = [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]<br />
|Ғылыми жетекші = <br />
|Марапаттары = <br />
{{{!}} <br />
{{!}}{{Отан ордені}}{{!}}{{!}}{{1 дәрежелі Достық ордені}} <br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Order of Glory Ribbon Bar.png|40px|3 дәрежелі Даңқ Ордені]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw1_rib.png|40px|Отан соғысы 1ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw2_rib.png|40px|Отан соғысы 2ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]{{!}}{{!}}{{Халықтар Достығы ордені}}{{!}}{{!}}[[Сурет:100 lenin rib.png|40px|Ленин 100 жыл]]{{!}}{{!}} [[Сурет:VeteranLaborRibbon.png|40px|КСРО Еңбек ардагері медалі]]<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Defmoscow rib.png|40px|Москваны қорғағаны үшін]]{{!}}{{!}} [[Сурет:30 years of victory rib.png|40px|ҰОС 30 жыл медалі]]{{!}}{{!}}[[Сурет:40 years of victory rib.png|40px|ҰОС 40 жыл медалі]]{{!}}{{!}} [[Сурет:50 years of victory rib.png|40px|ҰОС 50 жыл медалі]]<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}{{Астана медалі}}{{!}}{{!}}[[Сурет:70 victory rib.png|40px|ҰОС 70 жыл медалі]]{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} <br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} <br />
{{!}}}<br />
}}<br />
'''Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар''' ([[13 желтоқсан]] [[1924 жыл]]ы, [[Алматы облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]] [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда туған) — [[ғалым]]. Ұлы Отан соғысының ардагері. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]]. [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]. [[Қазақ тілі қоғамы|Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті]]. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]]. [[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]]. Түркітану ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі. <br />
<br />
==Толығырақ==<br />
* Әбдуәли Туғанбайұлы [[1924 жыл]]ы [[13 желтоқсан]]да [[Алматы облысы]]ның [[Еңбекшіқазақ ауданы]], [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда дүниеге келген.<br />
* 1941 – 1946 жылдары [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ына қатысқан ардагер майдангер.<br />
* 1951 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] (бұрынғы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік иниституты)ның филология факультетін бітірген.<br />
* 1951 – 1954 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ныда асперантурасын бітірген.<br />
<br />
==Еңбек жолы==<br />
* 1954 – 1995 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]нда тіл бөлімі иниститутында <br />
* Ұйғыр-дүнген мәдениетінің секторында кіші ғылыми-қызыметкері;<br />
* Шығыстану иниститутында аға ғылыми-қызыметкері;<br />
* 1961 – 1963 жылдары Ұйғыр филология бөлімінің меңгерушісі;<br />
* 1967 – 1978 жылдары Директордың ғылыми жұмыстары жөніндегі орынбасары;<br />
* 1978 – 1995 жылдары Институт директоры т.б лауазымды қызыметтерін абыроймен атқарды;<br />
* 1995 жылдан осы иниститутың құрметті директоры.<br />
<br />
==Ғылыми шығармашылығы== <br />
Қайдар – жарты ғасыр бойы қазақ және ұйғыр тілдері мен жалпы және салыстырмалы [[түркітану]] мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Оның жалпы түркітану ғылымына, оның ішінде, әсіресе, қазақ тіл білімі мен [[ұйғыртану]] саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі жеке [[монография]], оқулық, [[сөздік]], [[жинақ]], [[мақала]] түрінде 400-ден астам (жалпы көлемі 600 б.т.) ғылыми зерттеулерде көрініс тапты. Ғалымның тіл білімі саласындағы еңбектері былайша жіктеледі: <br />
* қазақ тіліне қатысты; <br />
* ұйғыр тіліне қатысты; <br />
* өзге тілдерге қатысты. <br />
<br />
Қайдардың жалпы түркітану әлеміндегі, оның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі ғылыми бағыттары тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес: 1) [[лексикология]], 2) [[диалектология]], 3) [[этнолингвистика]], 4) [[тіл құрылысы]], 5) [[түркітану]] және [[алтаистика]], 6) [[ғылым тарихы]]; 7) [[тіл саясаты]]; 8) [[оқулық]], т.б. болып бөлінеді. Сондай-ақ, [[лингвистика]] салалары мен оларға тікелей қатысты: [[сөзтану]], [[этимология]], [[ономастика]], [[терминология]], [[семасиология]], [[фразеология]], т.б. жеке тараулардан тұрады. Бұл тараулардан туындайтын тақырыптар (30-ға жуық), моносиллабтар құрылым-құрамы, [[синкретизм]] құбылысы, [[гомогенді омонимдер]], [[плеоназмдар]], қос сөздер, [[еліктеуіш сөздер]] (имитативтер), өлі түбір, сөзжасам үлгілері, фонетикалық заңдылықтар, әдеби норма, стиль, т.б. қамтиды. Қайдар қоғамдық қызметтегі қайраткерлігімен де танылды. Елдегі тіл саясатына белсенді араласып, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде қолданылуына қатысты ой-пікірлерін үнемі білдіріп келеді.<br />
<br />
==Мемлекеттік Марапаттары==<br />
* 1944 жылы КСРОның ІІІ дәрежедегі «Даңқ» Орденімен марапатталған.<br />
* 1984 жылы «Халықтар Достығы» Ордені;<br />
* 1985 жылы «Ұлы отан соғысы» ІІ дәрежелі, І дәрежелі Ордені;<br />
* КСРОның «Қызыл Жұлдыз» Орденімен екі мәрте марапатталған.<br />
* 1971 жылы [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]];<br />
* 1971 жылы [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі|Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Құрмет» Грамотасы]]ның иегері;<br />
* 1982 жылы [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]] құрметті атағы берілді.<br />
* 1984 жылы «Қазақ ССРнің Халық ағарту ісінің Үздігі» құрметті атағы;<br />
* 1989 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің арнайы сыйлығының лауреаты;<br />
* 1997 жылы тәуелсіз Қазақстанның ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «[[Отан ордені]]» мен марапатталды.<br />
* 1998 жылы Түркия Мемлекеттінің мемлекеттік марапаты «Құрмет белгісі» Орденімен марапатталды.<br />
* Халықаралық қазақ тілі қоғамының «Ана тілі айбары» құрметті белісі;<br />
* «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісі;<br />
* КСРОның және басқада мемлекеттердің бірнеше құрмет белгілерімен, медалдарымен марапатталған;<br />
* 2014 жылы елбасының қолынан жоғарғы мемлекеттік марапат І дәрежедегі «[[Достық ордені]]» мен марапатталды;<br />
* [[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]];<br />
* Елбасының жарлығымен [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] құрметті атағымен марапатталған.<br />
<br />
==Ғылыми атақтары==<br />
* 1970 жылы [[Филология|Филология ғылымының докторы]]; <br />
* 1972 жылы [[профессор]] (құрметті ғылыми атақтары) берілген;<br />
* 1983 жылдан [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]; <br />
* 1989 жылдан Мұстафа Ата түрік атындағы Түркия ұлтттық ғылым академиясының құрметті академигі;<br />
* 1991 жалдан Башқұртстан ғылым академиясының құрметті академигі.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілін зерттеушілер]]<br />
[[Санат:Түркітанушылар]]<br />
[[Санат:Қазақстан филологтары]]<br />
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]<br />
[[Санат:Профессорлар]]<br />
[[Санат:Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері]]<br />
[[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері]]<br />
[[Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары]]<br />
[[Санат:Даңқ орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Қызыл жұлдыз орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]<br />
[[Санат:Лениннің туғанына 100 жыл медалінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Еңбек ардагері медалінің иегерлері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D3%98%D0%B7%D1%96%D0%BB%D1%85%D0%B0%D0%BD_%D0%9D%D2%B1%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%9B%D0%BE%D0%B2Әзілхан Нұршайықов2017-04-04T04:11:25Z<p>CommonsDelinker: «:File:Orderglory_rib.png» деген «:File:Order_of_Glory_Ribbon_Bar.png» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Жазушы<br />
|Есімі = Әзілхан Нұршайықов <br />
|Суреті =<br />
|Туған күні = 15.12.1922<br />
|Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], {{туғанжері|Жарма ауданы|Жарма ауданында}}<br />
|Қайтыс болған күні = 12.02.2011<br />
|Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}<br />
|Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} <br />
|Ұлты = Қазақ <br />
|Мансабы = [[жазушы]], [[Ұлы Отан соғысы|Ұлы Отан соғысының ардагері]]<br />
|Шығармашылық жылдары = <br />
|Бағыты = <br />
|Жанры = <br />
|Шығармалардың тілі = қазақ тілі <br />
|Дебюті = 1964 жылы «Махаббат әні» повесті <br />
|Марапаттары = <br />
{{{!}} <br />
{{!}}{{Отан ордені}}{{!}}{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Ерен еңбегі үшін медалі (Қазақстан)}}<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Order of Glory Ribbon Bar.png|40px|3ші дәрежелі Даңқ ордені]] {{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw2_rib.png|40px|Отан соғысы 2ші дәреже]] {{!}}{{!}}{{Құрмет Белгісі ордені}} {{!}}{{!}}{{Халықтар Достығы ордені}}<br />
{{!}}} <br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: ValourRibbon.png|40px|КСРО Ерлігі үшін медалі]] {{!}}{{!}}[[Сурет: CombatRibbon.png|40px|КСРО Жауынгерлік Ерлігі үшін медалі]] {{!}}{{!}}[[Сурет: Order of Glory Ribbon Bar.png|40px|КСРО Германияны жеңгені үшін медалі]] {{!}}{{!}} [[Сурет: Ribbon Medal For The Liberation Of Warsaw.png|40px|КСРО Варшаваны азат еткені үшін медалі]] <br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет:100 lenin rib.png|40px|Ленин 100 жыл]] {{!}}{{!}}[[Сурет:VeteranLaborRibbon.png|40px|КСРО Еңбек ардагері медалі]]{{!}}{{!}} [[Сурет:60 victory rib.png|40px|ҰОС 60 жыл медалі]]{{!}}{{!}}[[Сурет: 65 years.png|40px|ҰОС 65 жыл медалі]]<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет:KazSSR Premium.png|24px|Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері]]<br />
{{!}}}<br />
|Сыйлықтары = [[Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы|Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының лауреаты]] <br />
|Қолтаңбасы = <br />
}}<br />
'''Әзілхан Нұршайықов''' ([[15 желтоқсан]], [[1922 жыл]]ы [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Жарма ауданы]], Ақбұзау ауылы - [[12 ақпан]], [[2011 жыл]]ы [[Алматы]]) — [[жазушы]], [[Ұлы Отан соғысы|Ұлы Отан соғысының ардагері]]. [[Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы|Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының лауреаты]] (1978). [[Қазақстанның халық жазушысы]] (1990). [[Александр Александрович Фадеев|А.А.Фадеев атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты]] (1987). [[Құрметті азамат|Шығыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы]].<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> <br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
* Алматы қаласындағы Тау-кен институтында, Семейдегі қазақ педагогикалық училищесінде, педагогикалық институтында оқыған. <br />
* 1941 – 45 жылдары — Қызыл әскер қатарында соғысқа қатысты. Өлеңдері, әңгімелері мен очерктері майдандық, республикалық, облыстық газеттерде басылды. <br />
* Соғыстан кейін [[Қазақ ұлттық университеті|ҚазМУ]]-ды бітірген (1949). <br />
* 1953 – 79 жылдары — “[[Қазақстан пионері]]” (қазіргі “[[Ұлан]]”) газетінің бөлім меңгерушісі, “[[Социалистік Қазақстан]]” (қазіргі “[[Егемен Қазақстан]]”) газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары,<br />
* 1953 – 56 жылдары — Павлодар облысы “Қызыл ту” газетінің редакторы,<br />
* 1961 – 63 жылдары — республикалық “Қазақ әдебиеті” газетінің бас редакторы, Қазақ Совет энциклопедиясы тіл, әдебиет және фольклор редакциясының меңгерушісі, Қазақстан ҒА Әдебиет және өнер институтында ғылыми қызметкер болды. Алғашқы очерк, әңгімелер жинағы “Алыстағы ауданда” деген атпен 1956 жылы жарық көрді. <br />
* 1987 жылы — “Дорогие памяти” әскери-патриоттық жинағы үшін А.А. Фадеев атындағы халықаралық сыйлықты алды.<ref>Қалқабаева С., Ә.Нұршайықов прозасындағы адамгершілік ізденістер, А., 2004</ref><br />
<br />
==Шығармашылығы== <br />
* Тоғыз толғау, А., 1977 <br />
* Автопортрет, А., 1977 <br />
* Шығ. жин. 2 т., А., 1992 <br />
* Жамбылға хат: Әскери естеліктер, А., 1996 <br />
* Қаламгер және оның достары, А., 2000 <br />
* Өмір өрнектері: Әдеби күнделіктер, А., 2000 <br />
* Махаббат қызық мол жылдар (орыс тілінде, 1980 – 82), А., 2002<br />
* Ақиқат пен аңыз, А., 2004 <br />
* Махаббат жырлары (орыс тілінде, 1965 – 82), А., 2005 <br />
* Мәңгілік махаббат жыры, А., 2005 <br />
* Таңд. шығ. жин., 10 т., 2005.<br />
<br />
== Аудармалары ==<br />
[[Бунин Иван Алексеевич|И.Бунин]]нің шығармаларын, [[Шолохов Михаил Александрович|М.Шолохов]]тың “Адам тағдыры”, П.Павленконың “Жарияланбаған хат” әңгімелерін, А. Якобсонның “Қорқау” пьесасын, т.б. туындыларды қазақ тіліне аударды. <br />
<br />
==Мемлекеттік марапаттары==<br />
* [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі]]нің Құрмет грамотасы;<br />
* 1943 жылы КСРОның «Ерлігі үшін» медалі;<br />
* 1944 жылы КСРОның «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалі;<br />
* 1944 жылы КСРОның 3ші дәрежедегі «Даңқ» Ордені <br />
* 1945 жылы КСРОның «Германияны жеңгені үшін» медалі;<br />
* 1945 жылы КСРОның «Варшаваны азамт еткені үшін» медалі;<br />
* 1956 жылы КСРОның «Құрмет белгісі» Ордені;<br />
* 1984 жылы КСРОның «Халықтар Достығы» Ордені;<br />
* 1985 жылы КСРОның 2ші дәрежедегі «Отан соғысы» Ордені;<br />
* КСРОның Еңбек ардагері медалі;<br />
* 1970 жылы «Қажырлы еңбегі үшін Ленин туғанына 100жыл медалі;<br />
* 1978 жылы «Ақиқат пен аңыз» романы үшін [[Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы|Абай атындағы Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының лауреаты]] атанды.<br />
* 1987 жылы [[Александр Александрович Фадеев|А.А.Фадеев атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты]];<br />
* 1990 жылы «[[Қазақстанның халық жазушысы]]» құрметті атағы берілді.<br />
* 1995 жылы тәуелсіз Қазақстанның «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталды.<br />
* 2005 жылы Тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекеттік марапаты «[[Парасат ордені]]» мен елбасының жарлығымен марапатталған.<br />
* 2010 жылы Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «[[Отан ордені]]» мен елбасының өзі марапаттады (Астана,Ақорда 2010 жылы).<br />
* 2010 жылы Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті елбасының әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.<br />
* [[Құрметті азамат|Шығыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы]]<br />
* [[Құрметті азамат|Жарма ауданының Құрметті азаматы]].<ref>Әлім І., Махаббат жыршысы, Аст., 2005</ref><br />
<br />
== Жеке қасиеттері ==<br />
* Әскери шені - аға сержант.<br />
* Хоббиі - фотография, жақсы кітаптар жинау.<br />
* Жұбайы - Өзбақанова-Нұршайықова Халима Қалиакбарқызы (1922-2001), оқытушы, әдеби серігі болған. Қыздары - Нұршайықова Жанар Әзілханқызы (1949 жылы туған), филология ғылымдарының докторы, профессор, Нұршайықова<br />
Жаннат Әзілханқызы (1951 жылы туған), [[экономист]]; ұлдары -Арнұр Әзілханұлы (1952 жылы туған), инженер-энергетик, Жаннұр Әзілханұлы (1954 жылы туған), инженер-электрик.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені – 2011. 2 томдық анықтамалық. Алматы, 2011. ISBN 978-601-278-473-2</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:15 желтоқсанда туғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан жазушылары]]<br />
[[Санат:Қазақстан халық жазушылары]]<br />
[[Санат:Даңқ орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары]]<br />
[[Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері]]<br />
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасының иегері]]<br />
[[Санат:Лениннің туғанына 100 жыл медалінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Еңбек ардагері медалінің иегерлері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9A%D3%99%D1%83%D0%BA%D0%B5%D0%BD_%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D0%B6%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2Кәукен Кенжетаев2017-04-04T04:06:27Z<p>CommonsDelinker: «:File:Orderglory_rib.png» деген «:File:Order_of_Glory_Ribbon_Bar.png» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Кинематограф<br />
|есімі = Кәукен Кенжетайұлы Кенжетаев<br />
|шынайы есімі = <br />
|сурет = <br />
|туған кездегі есімі = <br />
|туған күні = 25.04.1916<br />
|туған жері = [[Павлодар облысы]], {{туғанжері|Баянауыл ауданы|Баянауыл ауданында}}<br />
|қайтыс болған күні = 15.03.2008<br />
|қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}<br />
|мамандығы = {{актер|КСРО|Қазақстан|XX ғасыр}}, [[опера|опера әншісі]], [[режиссер|театр режиссері]] [[профессор|педагог - профессор]] <br />
|азаматтығы = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} <br />
|белсенді жылдары = [[1940]] - [[1995]] жылдары <br />
|бағыты =<br />
|ұжымы = <br />
|марапаттары = <br />
{{{!}} <br />
{{!}} {{Отан ордені}}{{!}}{{!}}{{Парасат ордені}} <br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Order october revolution rib.png |40px|Қазан төңкерісі ордені]]{{!}}{{!}} {{Еңбек Қызыл Ту ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек Қызыл Ту ордені}}{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw1_rib.png|40px|Отан соғысы 2ші дәреже]]<br />
{{!}}}<br />
{{{!}} <br />
{{!}}[[Сурет: Order of Glory Ribbon Bar.png|40px|Германияны жеңгені үшін медалі]]{{!}}{{!}} [[Сурет:VeteranLaborRibbon.png|40px|КСРО Еңбек ардагері медалі]]{{!}}{{!}}[[Сурет:100 lenin rib.png|40px|Ленин 100 жыл]]{{!}}{{!}}[[Сурет: 65_years.png|40px|Ұлы отан соғысына 65 жыл медалі]]<br />
{{!}}}<br />
|сайты =<br />
}}<br />
'''Кәукен Кенжетаев''' (шын есімі Әбдірахым; [[25 сәуір]] [[1916]], [[Павлодар облысы]] [[Баянауыл ауданы]] - [[15 наурыз]] [[2008]], [[Алматы]]) — кеңестік және қазақстандық [[актер]], [[опера|опера әншісі]], [[режиссер|театр режиссері]] [[профессор|педагог - профессор]]. [[Қазақстанның халық әртісі|Қазақ КСРнің Халық артисі]] (1959). «Платинды Тарлан» тәуелсіз сыйлығының және Халықаралық Айматов сыйлығының иегері.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998. ISBN 5-89800-123-9</ref><br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
* 1936 – 41 жылы [[Мәскеу консерваториясы]]ның жанындағы қазақ студиясында оқыды. <br />
* 1950 жылы [[Алматы консерваториясы]]н бітірген. <br />
* 1942 – 46 жылы [[Хабаровск]]ідегі шекарашылар ансамблінде қызмет етті. <br />
* 1946 жылдан [[Қазақ опера және балет театры]]ның әншісі. <br />
Мәскеуде өткен [[Қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі]]не қатысқан (1958). <br />
<br />
== Ойнаған рольдері ==<br />
[[Сурет:К.Кенжетаев Қыз Жібек операсындағы Бекежан рөлінде.tif|thumb|right|200px|К.Кенжетаев Қыз Жібек операсындағы Бекежан рөлінде]]<br />
* Тарғын, Жалбыр, Бекежан, Семен (Е.Г. Брусиловскийдің “Ер Тарғын”, “Жалбыр”, “Қыз Жібек”, “Дударайында”)<br />
* Жанбота (М.Төлебаевтың “Біржан-Сарасында”)<br />
* Эскамильо (Ж.Бизенің “Карменінде”)<br />
* Князь Игорь (А.П. Бородиннің “Князь Игорінде”)<br />
* Руслан (М.И. Глинканың “Руслан мен Людмиласында”)<br />
* Демон (А.Г. Рубинштейннің “Демонында”)<br />
* Алеко (С.В. Рахманиновтың “Алекосында”)<br />
* Амонасро (Дж.Вердидің “Аидасында”) партиялары – К-тың әншілік, орындаушылық талантын әр қырынан ашқан образдар болды.<br />
<br />
== Кинодағы рольдері ==<br />
[[Сурет:К.Кенжетаев Амангелді операсындағы Амангелді рөлінде.tif|thumb|right|200px|К.Кенжетаев Амангелді операсындағы Амангелді рөлінде]]<br />
<br />
Кенжетаев 1957 жылдан кинофильмдерге түсіп<br />
* әнші-артист ретінде:<br />
** “Біздің сүйікті дәрігер”<br />
** [[Бауыржан Момышұлы]] (“Ел басына күн туса”)<br />
** Нұртаза (“Ән қанатындада”)<br />
** Танабай (“Тұлпардың ізінде”)<br />
** Жапас (“Таудағы шынарда”)<br />
** қарт (“Қызыл тас заставасында”)<br />
** Базарбай (“Қыз Жібекте”)<br />
** Қазанғап (“Боранды бекетте”), т.б. рөлдерімен көрермендер ықыласына бөленді. <br />
* режиссер ретінде:<br />
** “Жерге қайта оралу”<br />
** Брусиловскийдің “Ер Тарғын”, “Жалбыр”, “Қыз Жібек”, “Амангелді”<br />
** С.Мұхамеджановтың “Айсұлу”<br />
** Е.Рахмадиевтің “Алпамыс”<br />
** П.И. Чайковскийдің “Қарғаның мәткесі”, т.б. операларды қойды. <br />
<br />
== Шығармалары ==<br />
=== Либреттолары: ===<br />
* “Алпамыс”<br />
* “Алдар Көсенің айласы”<br />
* “Қалқаман – Мамыр”<br />
* “Сапар”<br />
* “Баян жүрек”<br />
* “Құсни – Хорлан”<br />
* “Кемпір мен шал”, т.б. опералар либреттоларының авторы<br />
<br />
=== Аудармалары ===<br />
* “Сильва”<br />
* “Тыныш шаңырақ”<br />
* “Фигароның үйленуі” операларының либреттоларын қазақ тіліне аударған. <br />
<br />
=== Шығармалары ===<br />
* “Дархан дарын”<br />
* “Мәжит Бегалин”<br />
* “Высокий дар призвания” (орыс тілінде) атты кітаптары жарық көрген. <br />
<br />
== Педагогтық жұмысы ==<br />
1979 жылдан Ұлттық өнер академиясында дәріс береді.<br />
Кенжетаев концерттік-орындаушылық өнерімен де халыққа жақсы танымал. Репертуарында қазақтың халық әндерімен қатар, орыс, украин, татар, өзбек халықтарының халық әндері, сондай-ақ, Батыс Еуропа композиторларының шығармалары (ариялар, романстар, әндер) бар.<br />
<br />
[[Гастроль]]дік сапармен Польша, Моңғолия, Румыния, Түркия, Грекия, Египет, Сирия, Ливан, т.б. елдерде болды.<br />
<br />
==Мемлекеттік марапаттары==<br />
* «[[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі|Қазақ КСР Еңбегі сіңген артисі]]» құрметті атағымен және 1959 жылы «[[Қазақстанның халық әртісі|Қазақ КСР Халық артисі]]» құрметті атақтарымен марапатталған.<br />
* 1959 жылы Еңбек Қызыл Ту Ордені<br />
* 1986 жылы Қазақ төңкерісі Ордені<br />
* Еңбек Қызыл Ту орденімен екеінші мәрте марапатталған.<br />
* «Отан соғысы» ІІ дәрежелі Ордені<br />
* КСРОның бірнеше медалдарымен марапатталған.<br />
* 1985 жылы [[профессор]] (құрметті ғылыми атағы берілген);<br />
* 1996 жылы тәуелсіз Қазақстан Республикасының жоғарғы марапаты «[[Парасат ордені]]» мен марапатталған.<br />
* Тәуелсіз «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты<br />
* Айматов атындағы халықаралық сыйлығының лауреаты<br />
* ҚР Ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «[[Отан ордені]]» мен марапатталған.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009. ISBN 978-601-01-0268-2</ref><ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV-том</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:25 сәуірде туғандар]]<br />
[[Санат:15 наурызда қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан театр режиссёрлері]]<br />
[[Санат:КСРО театр режиссерлері]]<br />
[[Санат:XX ғасыр театр режиссерлері]]<br />
[[Санат:Қазақстан опера әншілері]]<br />
[[Санат:КСРО опера әншілері]]<br />
[[Санат:XX ғасыр опера әншілері]]<br />
[[Санат:КСРО театр педагогтары]]<br />
[[Санат:Қазақстан театр педагогтары]]<br />
[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]<br />
[[Санат:Қазақфильм тұлғалары]]<br />
[[Санат:Қазақфильм киностудиясы әртістері]]<br />
[[Санат:Октябрь революциясы орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]]<br />
[[Санат:Отан соғысы орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]<br />
[[Санат:Еңбек ардагері медалінің иегерлері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D0%91%D3%99%D0%BA%D0%B8%D0%B5%D0%B2Құрманбек Бәкиев2017-04-04T01:44:37Z<p>CommonsDelinker: «:File:Standard_of_the_President_of_Kyrgyzstan.svg» деген «:File:Presidential_Standard_of_Kyrgyzstan.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Мемлекеттік қайраткер<br />
| түс = елбасы<br />
| Қазақша есімі = Құрманбек Сәлиұлы Бәкиев<br />
| Шынайы есімі = Курманбек Сали уулу Бакиев<br />
| Суреті = Kurmanbek Bakiyev.jpg<br />
| Сурет ені = <br />
| Атауы =<br />
| Титулы = Қырғызстан президенті<br />
| Ту = Presidential Standard of Kyrgyzstan.svg<br />
| Ту2 = Flag of Kyrgyzstan.svg<br />
| Реті = <br />
| Басқара бастады = ([[11 сәуір]] [[2005 жыл]]дан бастап м.а.) <br />[[25 наурыз]] [[2005]] <br />
| Басқаруын аяқтады = [[15 тамыз]] [[2005]]<br />
| Ізашары = [[Асқар Ақаев]]<br />
| Ізбасары = [[Роза Отынбаева]] (өтпелі кезең)<br />[[Алмазбек Атамбаев]]<br />
| Президент = <br />
| Премьер =<br />
| Титулы_2 = <br />
| Ту_2 = <br />
| Ту2_2 = <br />
| Реті_2 = <br />
| Басқара бастады_2 = <br />
| Басқаруын аяқтады_2 = <br />
| Ізашары_2 = <br />
| Ізбасары_2 = <br />
| Титулы_3 = <br />
| Ту_3 = <br />
| Ту2_3 = <br />
| Реті_3 = <br />
| Басқара бастады_3 = <br />
| Басқаруын аяқтады_3 = <br />
| Ізашары_3 = <br />
| Ізбасары_3 = <br />
| Титулы_4 = <br />
| Ту_4 = <br />
| Ту2_4 = <br />
| Реті_4 = <br />
| Басқара бастады_4 = <br />
| Басқаруын аяқтады_4 = <br />
| Ізашары_4 = <br />
| Ізбасары_4 = <br />
| Туған күні =1.08.1949<br />
| Туған жері = [[Тейіт|Масадан]], [[Жалалабат облысы]], Қырғыз КСР, [[КСРО]]<br />
| Қайтыс болған күні = <br />
| Қайтыс болған жері = <br />
| Жерленді = <br />
| Діні = [[Ислам]], [[сунниттер|суннит бағыты]]<br />
| Әкесі =<br />
| Анасы =<br />
| Жұбайы = <br />
| Балалары = <br />
| Партиясы = [[Ақжол (Қырғызстан)|Ак жол]]<br />
| Білімі = <br />
| Мамандығы = Инженер-электрик<br />
| Қолтаңбасы = <br />
| Сайты = <br />
| Commons = <br />
| Марапаттары =<br />
}}<br />
<br />
'''Құрманбек Сәлиұлы Бәкиев''' ({{lang-ky|'''Бакиев Курманбек Сали уулу'''}}, {{lang-ru|'''Бакиев Курманбек Салиевич'''}}; 1.8.1949 жылы туған, [[Қырғыз Республикасы]], [[Ош облысы]], Масадан ауылы)&nbsp;— Қырғызстанның екінші президенті.<br />
<br />
[[1949]] жылы [[тамыздың 1]]-інші жұлдызында қазіргі [[Жалалабат облысы]] Масадан ауылында дүниеге келген.<br />
<br />
Куйбышев (қазір&nbsp;— [[Самара]]) қаласындағы политехникалық институтын бітірген, мамандығы бойынша инженер-электроник.<br />
<br />
1976—1979 жылдары Куйбышевтағы (Самарадағы) Масленников атындағы зауытында мамандығы бойынша жұмыс істеді.<br />
<br />
1979—1985 жылдары Жалалабат зауыттарының бірінде бас инженері болып істейді.<br />
<br />
1985—1990 жылдары Көк-Жаңғақ қаласындағы «Профиль» зауытының бастығы.<br />
<br />
1992—1994 жылдары Тоғыз-Тара аудан әкімшілігінің басшысы.<br />
<br />
1994—1997 жылдары [[Жалалабат облысы]]ның әкімшілігінің басшысы.<br />
<br />
1997—2000 жылдары Шу облысының губернаторы.<br />
<br />
[[2000]] жылы желтоқсанның 21-інен [[2002]] жылы мамырдың 22-сіне дейін [[Қырғызстан]]ның премьер-министрі. Ақсы ауылындағы оқиғаларынан кейін орнынан өз еркімен бас тартып, халық мүддесін қорғап, [[Асқар Ақаев|Ақаевқа]] қарсы оппозицияға кетті. Оппозиция көшбасшысы болып, [[қызғалдақ төңкерісі|«қызғалдақ төңкерісі»нен]] кейін ел басшысы болды.<br />
<br />
[[2005]] жылынан бастап&nbsp;— [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] президентінің міндеттерін атқарады.<br />
<br />
[[2005]] жылында Қырғызстанның елі Ақаевтың саясатына наразылық білдіріп, наурыздың 24-інде [[қызғалдақ төңкерісі|«қызғалдақ төңкерісін»]] жасаған. Осындай қиын саяси жағдайында, билігіне Құрманбек Бәкиев келген. Біржолы ел басшысы және үкімет басшысы (премьер-министр) міндеттерін атқарып, кезексіз президенттік сайлауда өз кандидатурасын тапсырған.<br />
<br />
2005 жылының шілде айының 10-ында өткен президенттік сайлауда ресми деректер бойынша сайлаушылардың 88% алып, сайлауда жеңген.<br />
<br />
2005 жылының тамыздың 15-інде Бәкиевтің президент инаугурациясы өткен.<br />
<br />
2009 жылы екінші мерзімге сайланған.<br />
<br />
2010 жылының сәуірдің 7-ісінде пайда болған қанды оқиғалардан кейін елдік төңкерісінің барысында Қырғызстанның тұңғыш президенті Асқар Ақаев сияқты орнынан кетуге мәжбүр болды. Бішкектен қашып кеткен Бәкиев туған Жалалабат облысының Тейіт (Масадан) ауылына келіп, билігін сақтау үшін Қырғызстанның оңтүстігінде елдің қолдауын іздеді. Сәуірдің 15-інде, Бәкиевті қолдайтын күштер Ош қаласында митинг ұйымдастырды. Алайда, жақтаушы мен қарсылас топтардың қақтығысынан кейін, митинг тарап кетті, ал мақсатына жете алмаған Бәкиев Қырғыз елінен кетуге мәжбүр болды. Тараз қаласында биліктен бас тартатын қағазға қол қойып, ары қарай Беларусьтың астанасы Минск қалаға ұшып кетіп, сол жақта пана тапты.<br />
<br />
== Сілтеме ==<br />
* [http://kyrg.president.kg/ Қырғызстан президентінің интернет сайты]<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер==<br />
* [http://www.bakiev.kg Кұрманбек Бакиевтың ресми сайты]<br />
* [http://lenta.ru/lib/14170838/full.htm Кұрманбек Бакиев Лентапедияда]<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Тұлғалар]]<br />
[[Санат:Қырғызстан президенттері]]<br />
[[Санат:1949 жылы туғандар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D1%80Сальвадор2017-04-04T00:48:35Z<p>CommonsDelinker: «:File:Coats_of_arms_of_El_Salvador.svg» деген «:File:Coat_of_arms_of_El_Salvador.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Infobox_Country<br />
|native_name = ''República de El Salvador''<br />
|conventional_long_name = Republic of El Salvador<br />
|common_name = El Salvador<br />
|common_name = El Salvador<br />
|native name = República de El Salvador<br />
|image_flag = Flag of El Salvador.svg<br />
|image_coat =Coat of arms of El Salvador.svg<br />
|image_map = LocationElSalvador.svg<br />
|national_motto = <small>Dios, Unión, Libertad<br />([[Испан тілі|испанша]]: Құдай, Бірлік, Азаттық)''</small><br />
|national_anthem = [[Himno Nacional de El Salvador]]<br />
|official_languages = [[Испан тілі]]<br />
|capital = [[Сан Салуадор]]<br />
|latd=13 |latm=40 |latNS=N |longd=89 |longm=10 |longEW=W<br />
|largest_city = [[Сан Салуадор]]<br />
|government_type = [[Республика]]<br />
|leader_title1 = Президент<br />
|leader_name1 = [[Антонио Сака]]<br />
|area_rank = 153rd<br />
|area_magnitude = 1 E8<br />
|area= 21,040<br />
|areami²= 8,124 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]] --><br />
|percent_water = 1.5<br />
|population_estimate = 6,822,378<br />
|population_|population_estimate_year = шілде 2006<br />
| population_estimate_rank = 97th<br />
|population_census = 5,118,599<br />
|population_census_year = 1992<br />
|population_density =318.7<br />
|population_densitymi² =823.6 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]] --><br />
|population_density_rank = 32nd<br />
|population_infantmortality_rate =24.4/1000<br />
|population_birth_rate =26.6/1000<br />
|GDP_PPP = $34.15 billion <br />
|GDP_PPP_rank = 93rd<br />
|GDP_PPP_year= 2005<br />
|GDP_PPP_per_capita = $4,700|GDP_PPP_per_capita_rank = 108th<br />
|sovereignty_type = [[Тәуелсіздік]]<br />
|established_event1 = From [[Spain]]<br />
|established_event2 = From the [[Central American Federation|UPCA]]<br />
|established_date1 = [[September 15]], [[1821]]<br />
|established_date2 = 1842<br />
|HDI = 0.722 <br />
|HDI_rank = 104th<br />
|HDI_year = 2003<br />
|HDI_category = <font color="#FFCC00">medium</font><br />
|currency = [[United States dollar]]<br />
|currency_code = USD<br />
|country_code = <br />
|time_zone = <br />
|utc_offset = -6<br />
|time_zone_DST = <br />
|utc_offset_DST = <br />
|cctld = [[.sv]]<br />
|calling_code = 503<br />
|footnotes = <br />
}}<br />
<br />
'''Эль Сальвадор''' ({{lang-es|El Salvador}}), ресми атауы '''Эль Сальвадор Республикасы''' ({{lang-es|República de El Salvador}}) — [[Орталық Америка]]да орналасқан мемлекет. <br />
* Жер аумағы — 21 041 км²<br />
* Астанасы — Сан-Сальвадор қаласы.<br />
* Халқы 6,5 млн. Оның ішінде — 89%-ын — метистер, 10%-ын үндістер, 1%-ын еуропалықтар құрайды. <br />
* Ресми тілі — испан тілі, жергілікті тілдерден нахуатль тілі кең қолданылады. <br />
* Діні — 75% — католиктер, қалғандары протестанттар мен жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. <br />
* Мемлекет және үкімет басшысы — президент. Жоғ. заң шығарушы органы — Конституциялық ассамблея (бір палаталы парламент). <br />
* Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні — 15 қыркүйек (1821). Әкімш. жағынан 14 департаментке бөлінеді. Ақша бірлігі — колон. С. БҰҰ-ның (1945), Америка мемлекеттері Ұйымының (1948) мүшесі.<br />
<br />
== Табиғаты мен климаты ==<br />
<br />
Елдің көпшілік бөлігін вулканды таулы қырат (биікт. 600 — 700 м) алып жатыр. Сөнбеген вулкандары — Санта-Ана (елдің ең биік жері, 2381 м), Сан-Висенте (2181 м), Сан-Мигель (2129 м), Исалько (1885 м). Жер сілкіністері мен жанартау атқылауы жиі болады. Ел аумағын шығыстан батысқа дейін созылып, екі вулканды тау тізбегінің арасында орналасқан орт. үстірт алып жатыр. Ірі өзені — Лемпа. Климаты тропиктік пассаттық. Жыл бойғы орташа температура 22 — 24°С (Сан-Сальвадорда), 2 — 3°С (ойпатты бөлігінде). Жылдық жауын-шашын мөлш. 1500 — 1800 мм (солт-нде 2500 мм-ге дейін), тектон. ойыстарда 600 — 700 мм. Қысқа, бірақ ағыны қатты, қуаң маусымда деңгейі төмендейтін өзендер мен вулканды көлдер көп. Жері негізінен қоңыр қызыл топырақты келеді. Тропиктік орман және бұталы алқаптан құралатын табиғи өсімдік жамылғысы шамалы сақталған. Таудың биік жағында еменді-қарағайлы орман өседі. Лемпа өз. аңғарының баурайын шөп басқан саванна мен бұталы өсімдік алып жатыр.<br />
<br />
== Жануарлар дүниесі ==<br />
<br />
Сүтқоректі жануарлардан маймыл, койот, ягуар, пума, оцелотты жиі кездестіруге болады. Бауырымен жорғалаушылар ішінен — игуана мен болконстриктор бар.<br />
<br />
== Тарихы ==<br />
<br />
XII ғасырға дейін ел аумағы қуатты майя империясының, кейіннен ацтектер империясының құрамында болды. 16 ғ. қарасаңында елдің батысы мен орт-на пипиль, шығысына ленка тайпалары қоныстанды. Үндістер негізінен егіншілікпен, сондай-ақ балық аулау кәсібімен шұғылданды. Еур. отаршылар С. аумағын 1523 — 28 ж. жаулап алып, жергілікті үндістерді қырып тастады. 1528 ж. олар Сан-Сальвадор және Сонсонате қ-ларының негізін қалады. Үндістер басқыншыларға қарсы талай рет көтеріліс (аса ірісі 1537 жылғы көтеріліс) жасады. Испан отаршылары бұл көтерілістерді күшпен басты. 1560 — 1821 ж. С. Гватемала ген.-капитандығының құрамына кірді. 1821 ж. С. Испаниядан өз тәуелсіздігін алды. 1823 — 1839 ж. Орт. Америка Құрама Федерациясының құрамында болды. Федерация ыдыраған соң, 1841 жылдан жеке мемлекет. 19 — 20 ғ-лардағы ел тарихы әскери төңкерістер мен соғыстарға толы. Билік әр түрлі топтарға кезек-кезек өтіп отырды. 1979 ж. билікке тағы да әскери хунта келді. Нәтижесінде 1980 — 92 ж. билік пен Ұлт азаттық майдан жауынгерлері арасында Азамат соғысы басталды. 12 жылға созылған соғыс барысында 75 мыңнан астам сальвадорлықтар қаза тауып, ел экономикасына ауыр нұқсан келді. 1992 ж. 1 ақпанда соғысушы жақтар бейбіт келісімге келіп, ел демографиялық даму жолына түсті.<br />
<br />
== Шаруашылығы ==<br />
<br />
Сальвадор — аграрлы ел. Экономикасы а. ш. өнімдерін өңдеу мен өндіруге негізделген. А. ш-нда еңбекке жарамды халықтың 40%-ы жұмыс істейді, ол жалпы ішкі өнімнің 1/4-ін, валюта түсімінің 80% және өңдеуші өнеркәсіп үшін шикізаттың 3/4-ін береді. Ішкі тұтыну үшін қант құрағы, кофе, мақта, жүгері, күріш, т.б. өсіріледі. Басты экспорттық дақылы — кофе. С. әлемде кофе өндіруден 6-орынға ие. Сиыр мен шошқа өсіріледі. Ағаш дайындау және орман кәсіпшілігі (әсіресе “перу бальзамы” шайырын жинау) өркендеген. Өнеркәсібі негізінен а. ш. өнімдерін өңдеу кәсіпорындарынан құралады. Әсіресе тамақ (қант, темекі, кофе) және жеңіл (мата тоқу, киім тігу) өнеркәсіптері дамыған. Шағын мұнай өңдеу, цемент заттары, целлюлоза және металлургия кәсіпорындары, бірнеше СЭС бар. Елде күміс өндіріледі. Экономика салалары шетел капиталына (негізінен АҚШ) тәуелді. Жан басына шаққандағы ұлттық табысы 2810 АҚШ долл. Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Германия, Гватемала, Венесуэла, Мексика.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том</ref><br />
<br />
== Суреттер ==<br />
<table><br />
<tr><br />
<td><br />
[[Сурет:Farol da Barra1.jpg|thumb]]<br />
</td><br />
<td><br />
[[Сурет:Salvador Historic Center - Sea View.jpg|thumb]]<br />
</td><br />
<td><br />
[[Сурет:Elevador.jpg|thumb]]<br />
</td><br />
</tr><br />
</table><br />
<br />
==Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:География]]<br />
[[Санат:Орталық Америка елдері]]<br />
[[Санат:Испан тілді елдер]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%BA_%D2%9B%D0%B0%D1%80%D2%93%D1%83Антигендік қарғу2017-04-03T19:52:51Z<p>CommonsDelinker: «Antigenic_drift_vs_shift.png» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Daphne Lantier [[commons:File:Antigenic_drift_vs_shift.png...</p>
<hr />
<div>'''Антигендік қарғу''' (шифт) — вирус антигендерінің өзгеру жолдарының бірі. Вирустардың сыртқы белоктарының гендерінде болған үлкен өзгерістер салдарынан жаңа антигендер түрі пайда болады. Мұндай антигені бар вирустар алғашқы вирустардан түгелдей ерекше болады. <br />
<ref>Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Медицина]]<br />
[[Санат:Вирусология]]<br />
[[Санат:Иммунология]]<br />
[[Санат:Генетика]]<br />
[[Санат:Молекулалық биология]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%BCБольшевизм2017-04-03T17:37:02Z<p>CommonsDelinker: «Lenin_with_speech_to_army_in_Moscow_1920_by_Goldshtein_G.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы [[commons:User:Jameslwoodw...</p>
<hr />
<div>'''Большевизм''' ([[большевик]] - РСДРП-ның солшыл фракциясы) - [[В. И. Ленин]]нің, кейіннен оның ізбасарларымен басқарылған, марксистік ілімді [[тоталитарлық идеология]] мен тәжірибеге бүрмалаған ресейлік социал-демократиядағы ультрасолшыл ағым.<br />
<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.<br />
ISBN 9965-32-491-3</ref><br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Саясат]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}<br />
<br />
[[de:Bolschewismus]]<br />
[[eo:Bolŝevikismo]]<br />
[[ru:Большевизм]]<br />
[[uk:Більшовизм]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B0%D1%82_(%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4)Бат (Тайланд)2017-04-03T15:19:19Z<p>CommonsDelinker: «Money_to_temple.JPG» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb жойған, себебі: per [[:c:Commons:D...</p>
<hr />
<div>{{мағына|Бат}}<br />
{{Infobox Currency<br />
| currency_name_in_local = บาทไทย <br />
| image_1 =<br />
| image_title_1 = Бат банкноттары<br />
| image_2 =<br />
| image_title_2 = <br />
| iso_code = THB<br />
| using_countries = {{flag|Thailand}}<br />
| unofficial_users = {{flag|Laos}}<br/>{{flag|Cambodia}}<br/>{{flag|Myanmar}}<br />
| inflation_rate = 4.1%<br />
| inflation_source_date = ''[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2092.html The World Factbook]'', 2011 est.<br />
| subunit_ratio_1 = 1/100<br />
| subunit_name_1 = satang<br />
| symbol = ฿<br />
| frequently_used_coins = [[Twenty-five satang|25]], [[Fifty satang|50]] satang, [[One baht|฿1]], [[Two baht|฿2]], [[Five baht|฿5]], [[Ten baht|฿10]]<br />
| rarely_used_coins = [[One-satang coin|1]], [[Five-satang coin|5]], [[Ten-satang coin|10]] satang<br />
| frequently_used_banknotes = ฿20, ฿50, ฿100, ฿500, ฿1000<br />
| issuing_authority = [[Bank of Thailand]]<br />
| issuing_authority_website = www.bot.or.th<br />
| mint = [[Royal Thai Mint]]<br />
| mint_website = www.royalthaimint.net<br />
}}<br />
'''Бат''' ([[Taй тілі|Taй тілінде]]: บาท; нышаны: ฿; [[ISO 4217]]: '''THB''') - 1928 жылдан енгізілген Тайландтың ақша өлшемі. 100 сатангамға тең. Алтын баламы 42,725 мг болып белгіленген <ref>Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 2 том</ref>.<br />
<br />
== Мәнеттер ==<br />
Бүгінгі таңда Тайландта айналыста сары металл құйындысынан жасалған құны 25 және 50 сатангқа тең мәнеттер, никельден жасалған құны 1,2 және 5 батқа тең, ортасы сары металл құйындысынан шеттері никельден жасалған 10 батқа тең мәнеттер бар. 1,5 және 10 сатангқа тең мәнеттер айналымда пайдаланбайды.<br />
{|class="wikitable" style="font-size: 90%"<br />
!rowspan="1"| Сурет !!rowspan="1"| Құны !!rowspan="1"| Шығарылған жылы<br />
|-<br />
|<br />
|1 [[сатанг]]<br />
|rowspan="5"|1987<br />
|-<br />
|<br />
|5 сатанг<br />
|-<br />
|<br />
| 10 сатанг<br />
|-<br />
|<br />
| 25 сатанг<br />
|-<br />
|<br />
|50 сатанг<br />
|-<br />
|<br />
|1 бат<br />
|2009<br />
|-<br />
|<br />
|2 бат<br />
|2005<br />
|-<br />
|<br />
|5 бат<br />
|1988<br />
|-<br />
|<br />
|10 бат<br />
| 1988<br />
|}<br />
<br />
== Банкноттар ==<br />
1902 жылдан 2012 жылға дейін Тайландта банкноттардан 16 серия шығарылған (мейрамдарға арналған 13 ескерткіш серия банкноталарды есептемегенде). Қазіргі банкноттар ашық түсті, ұлттық өрнектермен әшекейленген. Тайланд королі [[Пхумипон Адульядет]]тің суреті бейнеленген және сол сурет су белгі ретінде қолданған. Банкноттардың құны араб цифрлармен қайталанған.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:ақша]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D3%99%D0%BD%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8BСловакияның әнұраны2017-04-03T14:14:41Z<p>CommonsDelinker: «Slovak_anthem1.ogg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb жойған, себебі: Missing permission as...</p>
<hr />
<div>{{Әнұран <br />
|атауы = Nad Tatrou sa blýska<br />
|оқылуы = <br />
|қазақша аудармасы = Татра үстінде найзағай жарқ етеді<br />
|сурет = Nad Tatrou 1851.gif<br />
|ені = 200 px<br />
|сурет атауы = <br />
|сөзін жазған = [[Матушка, Янко|Янко Матушка]]<br />
|сөзі жазылған күн = 1851<br />
|композитор = халық<br />
|әні жазылған күн = 1780<br />
|мемлекет = {{SVK}}<br />
|префикс = ұлттық <br />
|бекітілді = 1993<br />
|жойылды =<br />
|аудио =<br />
|сипаттамасы = Nad Tatrou sa blýska(аспаптар)<br />
|формат = <br />
}}<br />
<br />
<br />
''' Татра үстінде найзағай жарқ етеді''' — [[Словакия]]ның ұлттық әнұраны.<br />
==Әнұраны==<br />
<br />
=== Сөзі ===<br />
<br />
<poem>Nad Tatrou sa blýska,<br />
Hromy divo bijú,<br />
Nad Tatrou sa blýska,<br />
Hromy divo bijú.<br />
Zastavme ich, bratia,<br />
Ved' sa ony stratia,<br />
Slováci ožijú.<br />
Zastavme ich, bratia,<br />
Ved' sa ony stratia,<br />
Slováci ožijú.<br />
<br />
To Slovensko naše<br />
Posial' tvrdo spalo,<br />
To Slovensko naše<br />
Posial' tvrdo spalo.<br />
Ale blesky hromu <br />
Vzbudzujú ho k tomu,<br />
Aby sa prebralo.<br />
Ale blesky hromu <br />
Vzbudzujú ho k tomu,<br />
Aby sa prebralo.</poem><br />
<br />
=== Екі келесі шумақтар<ref>Екі келесі шумақтар әнұраның сөзіне енгізілген жоқ, бірақ Матушканың түпнұска мәтінде болған</ref>===<br />
<poem>Už Slovensko vstáva<br />
Putá si strháva<br />
Už Slovensko vstáva<br />
Putá si strháva<br />
Hej, rodina milá<br />
Hodina odbila<br />
Žije matka Sláva<br />
Hej, rodina milá<br />
Hodina odbila<br />
Žije matka Sláva<br />
<br />
Ešte jedle rastú<br />
Na krivánskej strane<br />
Ešte jedle rastú<br />
Na krivánskej strane<br />
Kto jak Slovák cíti<br />
Nech sa šable chytí<br />
A medzi nás stane<br />
Kto jak Slovák cíti<br />
Nech sa šable chytí<br />
A medzi nás stane</poem><br />
<br />
== Түсініктемелер ==<br />
{{reflist|2}}<br />
<br />
== Cілтемелер==<br />
<br />
<br />
* [http://www.navyband.navy.mil/anthems/ANTHEMS/Slovack%20Republic.mp3 Әрұран (сөзсіз)]<br />
<br />
[[Санат:әнұрандар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D1%8CКабель2017-04-03T13:48:24Z<p>CommonsDelinker: «Kabel_ifomazionniy_magistrajniy.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:Kabel_ifomazionniy_magistrajniy.jpg|...</p>
<hr />
<div>'''Кабель''' (голл. kabel – [[канат]], [[сым]] [[арқан]]), электрлік– сырты қорғағыш қаптамамен қапталған, бір не бірнеше оқшауланған өткізгіштерден ([[ток]] өткізетін талсымдардан) тұратын өткізгіш. Кабель [[электр энергия]]сын және сигналдарды қашықтыққа жеткізу үшін пайдаланылады. Кабель арналу мақсатына орай күш кабелі (электр энергиясын тасымалдайтын), байланыс кабелі (сигналдарды тасымалдайтын), радиожиіліктік кабель (жоғары жиіліктік) болып бөлінеді. кабельдің құралымы оны тарту (су және жер астында, ауада, зиянды ортада, т.б.) және пайдалану ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болып жасалады. Мысалы, [[Атлант мұхиты]] арқылы [[Еуропа]] мен [[Солтүстік Америка]] арасындағы алғашқы кабельді байланыс – күшейткіштері бар монтаждалған герметикалық коаксилді кабель жәрдемімен жүзеге асырылды (ұызндығы 4000 км). Күш кабелі талсымдарының көлденең қимасы тасымалданатын электр қуатының шамасына сәйкес 10 – 150 мм2 болады. Кез келген кабельге тән ортақ элементтер: ток өткізетін талсымдар, оқшаулама және сыртын қаптайтын қаптама. Ток өткізетін талсымдар алюминийден немесе мыстан жасалады. Пайдалану мақсатына орай кабель бір сымды немесе көп сымды болады. Кабель оқшауламасы диэлектрик материалдардан жасалады, олар ток өткізетін талсымдарды бір-бірінен және қаптамадан бөліп тұрады. Көп талсымды кабельге жұмыр пішін беру үшін арнаулы құрсаулық оқшауламамен (1-суретте) қапталады. кабельдің цилиндр формалы қаптамасы оқшауланған ток өткізетін талсымдарды ылғал мен химиялық заттар әсерінен қорғайды. Әдетте, қорғасын не алюминийден жасалынған қаптама қолданылады. [[Пластмасса]] оқшауламасы бар кабельдердің қаптамасы әр түрлі поливинилхлоридтерден, ал резина оқшауламасы бар кабельде – резинадан жасалады. Қаптаманы мех. зақымнан, тоттанудан қорғау үшін қорғауыш жамылғымен (бронмен) орайды. Бронды қабат ретінде қалыңд. 0,3 – 0,8 мм болат лента пайдаланылады. Кабель керу күшінің әсеріне шыдау үшін сыртына диам. 1,4 – 6 мм мырышталған болат сым оралады. Жоғары кернеулі күш кабелі тармағының ортасы қуыс болады, ол арнайы минералдық маймен толтырылады (2-сурет). Жоғары қысымды Кабельдің оқшауланған тармақтары 15 – 20 ат. қысымдағы маймен толтырылған болат құбырға орналастырылады. Қазақстанда кабель өнімдерін жасаумен “[[Қазэнергокабель]]” акционерлік қоғамы шұғылданады (1999). Оның өндірістік қуаты жылына АВВГ, ВВГ күштік кабельін өндіру – 850 км; АКВВГ, КВВГ балқымалық кабельін өндіру – 600 км; АПВ, АППВ қондырғылау кабельін өндіру – 2800 км; А, АС жалаңаш сым өндіру – 500 тн; МФ, МТ-2 троллей сымын өндіру – 200 тн.<br />
==Түрлері==<br />
1)Коаксиалды кабель (коаксиальный кабель; coaxial cable) — 1) орталық өткізгіштен және металдан өрілген (торланған) сыртқы экраннан тұратын [[электр кабелі]]нің бір түрі. Өткізгіш пен экранның арасы айырғыш материалмен толтырылған. Орталық өткізгіш пен [[экран]] өстерінің дөл келуі коаксиалды атаудың шығуына түсінік береді. Мәліметтер жеткізу жылдамдығы 5-10 мбит/с шамасында; 2) теледидар кабеліне ұқсас, сырты экранды қабықшамен қоршалып, диэлектрикпен қапталған бір өткізгішті өзегі бар кабель. Олар жоғары жылдамдықты терминалдарда және басқа да компьютер құрылғыларында пайдаланылады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов.<br />
– Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Ақпараттану]]<br />
[[Санат:Компьютерлік техника]]<br />
<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%B1%D1%82%D1%8B%D0%BB%D1%83_%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D1%96Жұтылу спектрі2017-04-03T13:48:17Z<p>CommonsDelinker: «Spectri_pogloshenia_rodopsina.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:Spectri_pogloshenia_rodopsina.jpg|жой...</p>
<hr />
<div>'''''Жұтылу спектрі''''' – [[сәуле]]нің зат арқылы өтуі және онда жұтылуы кезінде алынатын [[спектр]]. Ол төменгі [[энергия]] деңгейінен жоғары [[энергия]] деңгейіне [[сәуле]] шығаратын [[квант]]тық ауысулар кезінде пайда болады.<br />
Молекулалардың немесе олардың қосылыстарының спектрі бірқатар жалпақ жолақтардан тұрады: бұл жолақтардың әрқайсысы өте тығыз орналасқан сызықтар.<br />
==Сілтемелер==<br />
*[[энергия]]<br />
*[[Квант]]<br />
==Дереккөздер==<br />
<ref><br />
Қазақ энциклопедиясы<br />
</ref><br />
<references /><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Физика]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9E%D0%BF%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%BA%D0%B5%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BDОптикалық кескін2017-04-03T13:47:54Z<p>CommonsDelinker: «Paraksialnaya_geometritseskaya_optika.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:Paraksialnaya_geometrits...</p>
<hr />
<div>'''Оптикалық кескін''' – нысаннан тарайтын және оның контуры мен жеке бөлшектерін кескіндейтін сәулелердің оптикалық жүйе арқылы өтуі нәтижесінде алынатын кескін. Оптикалық кескін нәрсе кескінінің масштабын өзгерту және белгілі бір бетке ([[киноэкран]], [[фотопленка]], т.б.) проекциялау мүмкіндіктеріне байланысты қолданылады. Нәрсе көзге көріну үшін оның оптикалық кескіні көз торына проекциялануы керек. Кескін нысанға барынша сәйкес келуі нысанның әрбір нүктесі нүктемен кескінделгенде ғана алынады. Бірақ бұл кез келген жағдайда мүмкін бола бермейді. Мысалы, оптикалық осі бар жүйелер үшін нысан [[параксиалдық аймақта]] ('''''остен бұрыштық қашықтығы аз аймақ''''') орналасу керек. Параксиалдық аймақтағы кез келген нүктенің кескінін [[геометриялық оптика]] заңдары арқылы анықтауға болады. Оптикалық кескін ''нақты'' және ''жорамал'' болып бөлінеді. Нақты кескін тоғысатын сәулелердің қиылысу нүктелерінде түзіледі. Қиылысу нүктелері орналасқан жазықтыққа қалқа, фотопленка, күңгірт шыны орналастырып, нақты кескінді бақылауға болады. Жорамал кескін оптикалық жүйеден шашырап шыққан сәулелерді кері бағытта созғандағы қиылысу нүктелерінде түзіледі. Оны қалқаға немесе фотопленкаға түсіруге болмайды. Бірақ жорамал кескінді нақты кескінге түрлендіретін кейбір оптикалық жүйелер ('''''жинағыш линза, көз''''') үшін олар нысан қызметін атқарады. Оптикалық нысанды жеке нүктелер жиыны ретінде қарастырып, барлық нүктелердің кескіндерін құрастыру арқылы нысанның кескінін алуға болады. ''Жазық айнадағы'' нысанның кескіні әрқашан '''жорамал''' болады; ''ойыс айна'' мен ''дөңес линза'' түзетін кескін нысанның линза не айна фокусының қай жағына орналасқанына байланысты '''нақты''' немесе '''жорамал''' болады; ''дөңес айна түзетін кескін'' әрқашан '''жорамал''' болады. Егер нүкте-нысан [[параксиалдық аймақтан]] тыс жатса, одан шыққан сәулелер бір нүктеге жиналмай '''''аберрациялық дақ''''' құрайды. Бұл дақтың өлшемі нүктенің орналасуына және оптикалық жүйенің құралымына байланысты. Оптикалық жүйелерді аберрациялық дақ кескін сапасын бұзбайтындай етіп жасайды. Бірақ аберрацияны толық жою мүмкін емес. Бұл тұжырымдар тек геометриялық оптика шеңберінде ғана дұрыс орындалады. Жарықтың толқындық табиғатын ескеру оптикалық кескіннің күрделі дифракциялық сурет екендігін көрсетті. Оптикалық кескіннің сапасын бағалауда кескіндегі жарық энергиясының таралуының маңызы зор. <br />
<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том</ref><br />
== Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Физика]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D0%B0%D0%B7%D2%93%D1%8B_%D0%9E%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%9E%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_1920Жазғы Олимпиадалық Ойындар 19202017-03-05T09:51:42Z<p>CommonsDelinker: «:File:Red_Ensign_of_South_Africa_(1912-1928).svg» деген «:File:Red_Ensign_of_South_Africa_(1912-1951).svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Олимпиада ойындары<br />
|Атауы = VІІ жазғы Олимпиада ойындары 1920<br />
|Эмблемасы =1920 olympics poster.jpg<br />
|Ені = 200px<br />
|Эмблема аты = <small>VІІ жазғы Олимпиада ойындарының плакаты.</small><br />
|Қала = [[Антверпен]], [[Бельгия]]<br />
|Ұраны = <br />
|Елдер = 29<br />
|Атлеттер = 2626 (ерлер - 2561, әйелдер - 65)<br />
|Медалдар = 22 спорт түрінен 156 комплект<br />
|Ашылуы = [[14 тамыз]] [[1920]]<br />
|Ашқан =[[Альберт I]]<br />
|Жабылуы = [[12 қыркүйек]] [[1920]]<br />
|Олимпиада оты = ''жоқ'', [[Жазғы Олимпиадалық Ойындар 1936|1936 жылдың ойындарында]] енгізілді<br />
|Стадион =[[Олимпиадалық стадион]]<br />
}}<br />
<br />
'''[[Жазғы Олимпиада ойындары]] 1920''' ({{lang-en|1920 Summer Olympics}}, {{lang-fr|Jeux Olympiques d'été de 1920}}; ресми атауы — '''VІІ Олимпиада ойындары''') — қазіргі заманғы жетінші [[жазғы Олимпиада ойындары]]. [[Бельгия]] астанасы [[Антверпен]] қаласында өтетін VII жазғы [[олимпиада]] ойындары [[1920]]-ші жылғы сәуірдің 20-і мен қыркүйектің 12-і аралығында өтеді.<br />
<br />
== Қатысушы мемлекеттер ==<br />
[[Сурет:1920_Summer_Olympic_games_countries.png|thumb|center|500px|Олимпиада ойындарына қатысқан мемлекеттер. Көк түспен - алдыңғы Олимпиадаларға қатысқан мемлекеттер, жасыл түспен - алғаш рет қатысып тұрған мемлекеттер көрсетілген. Сары нүктемен Антверпен қаласы көрсетілген.]]<br />
<br />
{| style="background: #F5F5F5; padding:1em 1em 1em 1em;"<br />
|- valign="top"<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*[[File:US flag 45 stars.svg|20px]] [[АҚШ]]<br />
* [[File:Flag of Argentina (alternative).svg|20px]] [[Аргентина]]<br />
*{{AUS}}<br />
* {{BEL}}<br />
*{{BRA}}<br />
* [[File:Flag of Greece (1822-1978).svg|20px]] [[Грекия]]<br />
* {{DEN}}<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*{{NZL}}<br />
* {{JPN}}<br />
*[[File:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|20px]] [[Испания]]<br />
* [[File:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px]] [[Италия]]<br />
*[[File:Canadian Red Ensign 1868-1921.svg|20px]] [[Канада]]<br />
*{{LUX}}<br />
*{{MON}}<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
* [[File:Flag of Egypt (1882-1922).svg|20px]] [[Мысыр]]<br />
*{{NED}}<br />
*{{NOR}}<br />
* [[File:Red Ensign of South Africa (1910-1912).svg|20px]] [[Оңтүстік Африка Республикасы|Оңтүстік Африка Одағы]]<br />
*{{POR}}<br />
* {{GBR}}<br />
*[[File:British Raj Red Ensign.svg|20px]] [[Үндістан]]<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
* {{FIN}} <br />
*{{FRA}}<br />
*{{flagicon|CZE}} [[Чехословакия]]<br />
*{{CHI}}<br />
*{{SUI}}<br />
*{{SWE}}<br />
*{{EST}}<br />
*[[File:Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg|20px]] [[Югославия]]<br />
|}<br />
<br />
== Медальдар санағы ==<br />
[[Сурет:2000-158-19 Medal, Olympics, 1920, Antwerp, Gold, Obverse (7268561188) (cropped).jpg|thumb|300px|1920 жылғы Олимпиада ойындарының алтын медалі]]<br />
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0"<br />
! colspan=5 style="border-right:0px;";| '''Медальдар санағы қорытындысы'''<br />
| style="border-left:0px"; bgcolor="#ffffff" |<br />
|-<br />
!Орны !! Ел!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы<br />
|-<br />
||1|| [[File:US flag 45 stars.svg|20px]] [[АҚШ]]<br />
||41||27||27||95<br />
|-<br />
||2||{{SWE}}<br />
||19||20||25||64<br />
|-<br />
||3||{{GBR}}<br />
||16||15||13||44<br />
|-<br />
||4||{{FIN}}<br />
||15||10||9||34<br />
|- bgcolor="ccccff"<br />
||5||{{BEL}}<br />
||14||11||11||36<br />
|-<br />
||6||{{NOR}}<br />
||13||9||9||31<br />
|-<br />
||7||[[Сурет:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px]] [[Италия]]<br />
||13||5||5||23<br />
|-<br />
||8||{{FRA}}<br />
||9||19||13||41<br />
|-<br />
||9||{{NED}}<br />
||4||2||5||11<br />
|-<br />
||10||{{DEN}}<br />
||3||9||1||13<br />
|-<br />
||11||[[Сурет:Red Ensign of South Africa (1912-1951).svg|20px]] [[Оңтүстік Африка Республикасы|Оңтүстік Африка Одағы]]<br />
||3||4||3||10<br />
|-<br />
||12||[[Сурет:Canadian_Red_Ensign_1868-1921.svg|20px]] [[Канада]]<br />
||3||3||3||9<br />
|-<br />
||13||{{SUI}}<br />
||2||2||7||11<br />
|-<br />
||14||{{EST}}<br />
||1||2||0||3<br />
|- <!-- strictly speaking, flag had only 21 stars then --><br />
||15||{{BRA}}<br />
||1||1||1||3<br />
|-<br />
||16||{{AUS}}<br />
||0||2||1||3<br />
|-<br />
| rowspan="2" |17||{{JPN}}<br />
||0||2||0||2<br />
|-<br />
||[[Сурет:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|20px]] [[Испания]]<br />
||0||2||0||2<br />
|-<br />
| rowspan="2" |19||[[Сурет:Flag of Greece (1828-1978).svg|20px]] [[Грекия]]<br />
||0||1||0||1<br />
|-<br />
||{{LUX}}<br />
||0||1||0||1<br />
|-<br />
||21||[[Сурет:Flag of the Czech Republic.svg|20px]] [[Чехословакия]]<br />
||0||0||2||2<br />
|-<br />
||22||{{NZL}}<br />
||0||0||1||1<br />
|-<br />
|| || ||157||147||136||440<br />
|}<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
{{Олимпиада}}<br />
<br />
[[Санат:Олимпиада ойындары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D0%B0%D0%B7%D2%93%D1%8B_%D0%9E%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%9E%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_1924Жазғы Олимпиадалық Ойындар 19242017-03-05T09:51:08Z<p>CommonsDelinker: «:File:Red_Ensign_of_South_Africa_(1912-1928).svg» деген «:File:Red_Ensign_of_South_Africa_(1912-1951).svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Олимпиада ойындары<br />
|Атауы = VІІI жазғы Олимпиада ойындары 1924<br />
|Эмблемасы =1924 Summer Olympics logo.png<br />
|Ені = 200px<br />
|Эмблема аты = <small>VІІI жазғы Олимпиада ойындарының плакаты.</small><br />
|Қала = [[Париж]], [[Франция]]<br />
|Ұраны = <br />
|Елдер = 44<br />
|Атлеттер = 3089 (ерлер - 2954, әйелдер - 135)<br />
|Медалдар = 17 спорт түрінен 126 комплект<br />
|Ашылуы = [[4 мамыр]] [[1924]]<br />
|Ашқан =[[Гастон Думерг]]<br />
|Жабылуы = [[27 шілде]] [[1924]]<br />
|Олимпиада оты = ''жоқ'', [[Жазғы Олимпиадалық Ойындар 1936|1936 жылдың ойындарында]] енгізілді<br />
|Стадион =[[Ив дю Мануар]]<br />
}}<br />
<br />
'''[[Жазғы Олимпиада ойындары]] 1924''' ({{lang-en|1924 Summer Olympics}}, {{lang-fr|Jeux Olympiques d'été de 1924}}; ресми атауы — '''VІII Олимпиада ойындары''') — қазіргі заманғы сегізінші [[жазғы Олимпиада ойындары]]. [[Франция]] астанасы [[Париж]] қаласында өтетін VIII жазғы [[олимпиада]] ойындары [[1924]]-ші жылғы мамырдің 4-і мен шілденің 27-і аралығында өтеді.<br />
<br />
== Қатысушы мемлекеттер ==<br />
[[Сурет:1924_Summer_Olympic_games_countries.png|thumb|center|500px|Олимпиада ойындарына қатысқан мемлекеттер. Көк түспен - алдыңғы Олимпиадаларға қатысқан мемлекеттер, жасыл түспен - алғаш рет қатысып тұрған мемлекеттер көрсетілген. Сары нүктемен Париж қаласы көрсетілген.]]<br />
<br />
{| style="background: #F5F5F5; padding:1em 1em 1em 1em;"<br />
|- valign="top"<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*[[File:US flag 48 stars.svg|20px]] [[АҚШ]]<br />
*{{ARG}}<br />
*{{AUS}}<br />
*{{AUT}}<br />
* {{BEL}}<br />
*{{BUL}}<br />
*{{BRA}}<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*{{HAI}}<br />
* [[File:Flag of Greece (1822-1978).svg|20px]] [[Грекия]]<br />
* {{DEN}}<br />
*{{ECU}}<br />
*{{NZL}}<br />
* {{JPN}}<br />
*{{IRL}}<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*[[File:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|20px]] [[Испания]]<br />
* [[File:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px]] [[Италия]]<br />
*[[File:Canadian Red Ensign 1921-1957.svg|20px]] [[Канада]]<br />
*{{CUB}}<br />
*{{LAT}}<br />
*{{LIT}}<br />
*{{LUX}}<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*{{HUN}}<br />
*{{MEX}}<br />
*{{MON}}<br />
* [[File:Flag of Egypt (1922–1958).svg|20px]] [[Мысыр]]<br />
*{{NED}}<br />
*{{NOR}}<br />
* [[File:Red Ensign of South Africa (1910-1912).svg|20px]] [[Оңтүстік Африка Республикасы|Оңтүстік Африка Одағы]]<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*{{POL}}<br />
*{{POR}}<br />
*{{ROM}}<br />
*{{TUR}}<br />
*{{URU}}<br />
* {{GBR}}<br />
*[[File:British Raj Red Ensign.svg|20px]] [[Үндістан]]<br />
| width = «30 %» rowspan = «2» |<br />
*{{PHI}}<br />
* {{FIN}} <br />
*{{FRA}}<br />
*{{flagicon|CZE}} [[Чехословакия]]<br />
*{{CHI}}<br />
*{{SUI}}<br />
*{{SWE}}<br />
*{{EST}}<br />
*[[File:Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg|20px]] [[Югославия]]<br />
|}<br />
<br />
== Медальдар санағы ==<br />
<br />
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0"<br />
! colspan=5 style="border-right:0px;";| '''Медальдар санағы қорытындысы'''<br />
| style="border-left:0px"; bgcolor="#ffffff" |<br />
|-<br />
!Орны !! Ел!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы<br />
|-<br />
||1||[[File:US flag 45 stars.svg|20px]] [[АҚШ]]<br />
||45||27||27||99<br />
|-<br />
||2||{{FIN}}<br />
||14||13||10||37<br />
|- bgcolor="ccccff"<br />
||'''3'''||{{FRA}}||'''13'''||'''15'''||'''10'''||'''38'''<br />
|-<br />
||4||{{GBR}}||9||13||12||34<br />
|-<br />
||5||[[File:Flag of Italy (1861-1946).svg|22px]] [[Италия]]||8||3||5||16<br />
|-<br />
||6||{{SUI}}||7||8||10||25<br />
|-<br />
||7||{{NOR}}||5||2||3||10<br />
|-<br />
||8||{{SWE}}||4||13||12||29<br />
|-<br />
||9||{{NED}}||4||1||5||10<br />
|-<br />
||10||{{BEL}}||3||7||3||13<br />
|-<br />
||11||{{AUS}} ||3||1||2||6<br />
|-<br />
||12||{{DEN}} ||2||5||2||9<br />
|-<br />
||13||{{HUN}} ||2||3||4||9<br />
|-<br />
||14||[[File:Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg|20px]] [[Югославия]] ||2||0||0||2<br />
|-<br />
||15||{{flagicon|CZE}} [[Чехословакия]] ||1||4||5||10<br />
|-<br />
||16||{{ARG}} ||1||3||2||6<br />
|-<br />
||17||{{EST}} ||1||1||4||6<br />
|-<br />
||18||[[File:Red Ensign of South Africa (1912-1951).svg|24px]] [[Оңтүстік Африка Одағы]]<br />
||1||1||1||3<br />
|-<br />
||19||{{URU}}<br />
||1||0||0||1<br />
|-<br />
| rowspan="2" |20||{{AUT}}||0||3||1||4<br />
|-<br />
||[[File:Canadian Red Ensign 1921-1957.svg|20px]] [[Канада]] ||0||3||1||4<br />
|-<br />
||22||{{POL}} ||0||1||1||2<br />
|-<br />
||23||{{HAI}} ||0||0||1||1<br />
|-<br />
||23||{{JPN}} ||0||0||1||1<br />
|-<br />
||23||{{NZL}} ||0||0||1||1<br />
|-<br />
||23||{{POR}}||0||0||1||1<br />
|-<br />
||23||{{ROM}} ||0||0||1||1<br />
|-<br />
|| || ||126||127||125||378<br />
|}<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
{{Олимпиада}}<br />
<br />
<br />
[[Санат:Олимпиада ойындары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D1%87%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82Импичмент2017-03-05T08:40:58Z<p>CommonsDelinker: «:File:Andew_Johnson_impeachment_trial.jpg» деген «:File:Andrew_Johnson_impeachment_trial.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Andrew Johnson impeachment trial.jpg|thumb|right|АҚШ президенті Э. Джонсон импичменті. 1868 ж.]]<br />
'''Импичмент''' ({{lang-en|impeachment}} — сенімсіздік, {{lang-lat|impedivi}} — «алдын алды, шорт кесілген») — [[парламент]] тарапынан жүргізілетін жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкерлерді қызметінен тайдыру рәсімі.<br />
<br />
Импичмент әр мемлекетте сол елдің [[Конституция]]сына және заңдарына сәйкес жүреді. Импичментті негізгі қузаушы субъекті – парламент. Алғашқы импичменттік жағдай [[Ұлыбритания]]да болды. Импичмент арқылы сотқа беру бастамасы Ұлыбританияның Қауымдар палатасының құзырына берілген. Лордтар палатасы бұл істе сот функциясын атқарады. Ең алғашқы импичмент тәжірибесі 1876 ж. лорд Легмерге қарсы жүргізілді, ал соңғы әрекет 1904 ж. флоттағы жемқорлықты әшкерелеу мақсатында жасалды. Импичмент процесін тоқтатуға Ұлыбритания королінің де құқы болмаған. [[АҚШ]] тәжірибесінде импичмент ісін Конгресс бастайды. Импичмент соты Өкілдер палатасында жүргізіледі, сот қызметін Сенат орындайды. Импичментті жүзеге асыру үшін сенаторлардың 2/3 бөлігінің дауысы жиналуы керек. АҚШ Президентінің ісі қаралған жағдайда Сенат сотының төрағасы қызметін тек Жоғары сот төрағасы ғана атқара алады. Импичмент жүзеге асырылса Президент қызметінен тайдырылып, үстінен қылмыстық іс қозғалуы мүмкін. [[Ресей]]де импичмент жағдайы РФ Конституциясының 93-бабына сәйкес Федералдық жиналыстың ұйғарымымен жүзеге асырылады. [[Қазақстан Республикасының Конституциясы]]нда Республика Президентіне импичмент жөнінде мәселе қозғала қалған жағдайда, ол [[мәжіліс]] депутаттарының дауыс басымдылығымен шешіледі, бірақ алдымен импичмент туралы бастаманы депутаттардың 1/3 бөлігі қолдау қажет. Бұл жағдайда импичмент ісін [[Сенат]] жүргізеді. Сенаттағы іс қарау үрдісі депутаттардың басым көпшілік дауыстарын алғанда ғана тиісті шешім шығара алады. Келесі сатыда импичмент процесі екі палатаның біріккен мәжілісінде жүреді. Екі палата мәжілісінде импичмент жөнінде шешімнің өтуі үшін әр палата депутаттарының 3/4 бөлігі қолдауы керек. Сонымен қатар барлық атқарылған сот істерінің Конституция мен тиісті заңдарға сәйкестігін мақұлдайтын Жоғары соттың ұйғарымы мен Конституциялық кеңестің шешімі қажет.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref><br />
<br />
==Сілтемелер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Конституциялық құқық]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0Пиктограмма2017-03-04T13:19:25Z<p>CommonsDelinker: «El-mundo-pictogramma-de-los-aztecas-del-Codex-Telleriano-Remensis-al-ruso.png» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысу...</p>
<hr />
<div>'''''Пиктограмма''''' ({{lang-la|pictus}}- бейнеленген + {{lang-el|gramma}} - жазба, жазу)<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref> - белгілі бір мағлұматты қарапайым графикалық түрде бейнелейтін [[кескін]]дер. Оларға [[нысан]]мен үйлесімділік және [[мазмұн]]ның танылуы тән. [[Толқынды сызықтар]] - [[су]]дың белгісі, [[жарты ай]]дың кескіні - [[ай]]дың белгісі, [[садақ]]ты адам - [[аңшы]] белгісі, яғни кескінделген [[таңба]] белгілі нысан немесе [[оқиға]]ның мазмұнды сипатын танытады.<br />
<br />
Пиктограмма [[фонетика]]лық жазу таңбаларына қарағанда кез келген тілде оқылу мүмкіндігімен ерекшеленеді. Пиктограмманың екі түрі бар: бейнеленуші нысанмен немесе ұғыммен ұксастығы сақталған бейне, яғни [[икона]]лық пиктограмма және [[мағлұмат]] мазмұнынан сыртқы ұксастығын жоғалтқан [[символика]]лық пиктограмма. Пиктограмма [[ақпарат]]тың барлық құрамдық элементтері қамтылған күрделі бір таңбадан тұрады, сонымен қатар хабарлар жүйесін жеткізуде жекелеген [[кадр]]лар түріндегі [[сурет]]тердің тізбекті бірізділігінен түзіледі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007.<br />
ISBN 9965-08-235-9</ref><br />
<br />
Пиктограммадан қытай немесе жапон сияқты жазбалар дамып шыққан деген деректер бар.<br />
<br />
{| border="0"<br />
|-<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 門<br />
| Қақпа || style="width:30px" |<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 木<br />
| Ағаш || style="width:30px" |<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 火<br />
| От || style="width:30px" |<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 人<br />
| Адам || style="width:30px" |<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 川<br />
| Өзен || style="width:30px" |<br />
| style="font-size:150%;padding-right:5px" | 山<br />
| Тау<br />
|}<br />
<br />
Пиктограммалар [[жаһандану]] заманында үлкен маңызға ие болып келе жатыр. Себебі олар ақпаратты қандай да болмасын тілге тәуелсіз және жылдам жеткізеді, әрі қауіптен сақтандыру мақсатында ролі ерекше.<br />
<br />
<gallery><br />
File:Toilet women.svg|Әйелдер<br />
File:Rettungsweg-Links.svg|Апаттық шығаберіс<br />
File:Hazard T.svg|Улы<br />
File:Logo iso radiation.svg|Радиоактивті<br />
File:Pictgram running man.svg|Жүгіруші<br />
File:Biohazard.svg|Биологиялық қауіпті<br />
File:Wheelchair symbol.svg|Мүгедектерге арналған<br />
File:BER-Pictogram.svg|Әуежай<br />
</gallery><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]<br />
[[Санат:Лингвистика]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5_%D0%98%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%96Медине Ислам университеті2017-03-02T18:08:38Z<p>CommonsDelinker: «The_Islamic_University_of_Madinah_Logo.svg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:The_Islamic_University...</p>
<hr />
<div>{{Infobox university|<br />
|name = Медине ислам университеті<br />
|native_name = <span lang="ar">الجامعة الإسلامية بالمدينة<br />
|motto = <br />
|image =<br />
|established = [[1961 жыл]] (1381 Һ)<br />
|president =<br />
|type = [[Көпшілік]]<br />
|city = [[Медине]]<ref>http://www.islamicfinder.org/getitWorld.php?id=50678</ref><br />
|country = [[Сауд Арабиясы]]<br />
|students = 22,000<br />
|staff =<br />
|campus =<br />
|former_names =<br />
|website = [http://iu.edu.sa/web/Default.aspx www.iu.edu.sa]<br />
}}<br />
'''Медине ислам университеті''' ([[Араб тілі]]: الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة) [[Сауд Арабиясы]] өкіметімен 1961 [[жылы]] ашылды, ([[Һижра|1381 һижра]]) қасиетті [[Медине]] қаласы.<ref>http://www.saudiembassy.net/files/PDF/Publications/Magazine/2000-Winter/Madinah.htm</ref><br />
<br />
==Тарихы==<br />
Университет 1961 жылы ашылды. <ref>http://www.ummid.com/news/august/19.08.2009/indian_student_shines_in_madina.htm</ref> Университетте әр түрлі мәдениеттен, ғаламның барлық түпкірінен келген студенттер оқиды.<br />
<br />
==Академия==<br />
Университет студенттері [[шариғат]], [[Құран|Құр'ан]], [[Дағуат]], Усулад-дин, [[Хадис]], және [[Араб тілі]]н меңгерулеріне мүмкіндіктері бар.<ref>http://www.saudinf.com/main/j42.htm</ref> Университет өнер бакалавры деңгейін және мастер және докторлық оқу береді.<ref>http://www.4icu.org/reviews/4170.htm</ref><br />
<!--<br />
==Academics==<br />
University students may study [[Sharia]], [[Qur'an]], [[Dawah]] and [[Usul al-din]], [[Hadith]], and [[Arabic language|Arabic]].<ref>http://www.saudinf.com/main/j42.htm</ref> The university offers [[Bachelor of Arts]] degrees and also [[Master's degree|Master's]] and [[Doctorate]] Degrees.<ref>http://www.4icu.org/reviews/4170.htm</ref> There is also a one year post under-grad diploma program that can be obtained after a student successfully graduates from the Bachelors program. Studies at the College of [[Sharia]] Islamic law were the first to start when the university opened.<br />
<br />
The school reviews applications yearly. The academic year starts in September and ends in June. The year consists of two separate semesters.<br />
<br />
The University is one of the premier institutions in educating [[Salafi]] scholars of the Western world.<br />
<br />
===Arabic===<br />
Students who do not know the [[Arabic language]] can study it in a two-year Arabic Institute program which is known as ''shu'ba'' located at the same university. If they qualify with an overall 80% average or better, they can then enter one of the university's colleges and focus on [[Islamic Studies]].<br />
--><br />
===Араб тілі===<br />
Араб тілін меңгермеген студенттер университетте екі жылдық араб тілін меңгеру курсын өтулеріне мүмкіндіктері бар. Егер бақылау жұмыстары мен сынақтардан 80% жоғары нәтиже көрсетсе университетте әрі қарай оқу мүмкіндігін алады.<br />
<br />
===Факультеттер===<br />
<br />
* Компьютер колледжі<br />
* медицина факультеті<br />
* Қолданбалы ғылымдар колледжі<br />
* Инжиниринг университеті<br />
* Фармацевтика университеті<br />
<br />
==Сілттемелер==<br />
<references/><br />
<br />
==Сыртқы сілттемелер==<br />
*[http://iu.edu.sa/web/Default.aspx Official University Website] (Ағылшын және Араб тілдері)<br />
*[http://www.MadinahStudent.co.uk Official Website of The University's British Students] (Ағылшын)<br />
* http://www.iu.edu.sa/en/Pages/default.aspx<br />
* http://www.iu.edu.sa/en/Pages/default.aspx<br />
<br />
==Тағы қараңыз==<br />
*[[Умм әл-Құра университеті]]<br />
<br />
<br />
{{DEFAULTSORT:Islamic University Of Madinah}}<br />
[[Санат:Сауд Арабиясы жоғарғы оқу орындары]]<br />
[[Санат:Алфавит бойынша университеттер]]<br />
[[Санат:Ислам университеттері мен колледждері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%84%D0%B8%D1%8FСәләфия2017-03-02T18:08:31Z<p>CommonsDelinker: «The_Islamic_University_of_Madinah_Logo.svg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:The_Islamic_University...</p>
<hr />
<div>{{Ислам}}<br />
'''Сәләфия''' ({{lang-ar|سَلَفِيَّة}}) - [[Ислам]] дінінің негізі боп табылатын [[Құран]] мен [[Сүннет]]ті [[Сәләфтар|«әс-сәләф әс-салихун»]] ({{lang-ar|السلف الصالحون}}), яғни [[Мұхаммед]] пайғамбардың <small>(салл Аллаһу ғалейһи уә сәлләм)</small> [[сахаба]]лары, олардың ізбасарлары мен Ислам [[үммет]]інің [[имам]]дары қалай түсінсе солай түсіну дегенді білдіреді<ref>Имам әс-Саффарини: "Сәләфтардың мәзһабы деп біз пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) ардақты сахабаларының, олардың артынан еріп ізгілігімен танылған тәби`индардың және олар туралы шынымен де, үмметіміздің ұлы имамдары болып саналады деп куәлік берілген, ислам дінінің имамдардың жолын айтамыз" («Ләуәмир әл-әнуәр әл-бәһия» 1/20)</ref>. Әр ғасырда өмір сүрген мұсылман ғалымдарын біріктірген көзқарастар жүйесі. Сәләфия қозғалысының ең атақты өкілдері Шейх әл-Ислам [[Ибн Таймийа]], [[Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия]], хафиз [[Ибн Кәсир]], хафиз [[әз-Зәһәби]], [[Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб]] және т.б. ғалымдар Ислам тарихы мен мәдениетінде айтарлықтай із қалдырды. "Сәләф" ({{lang-ar|سَلَفٌ}}) сөзі тілдік жағынан [[Ибн Манзур]] айтқандай: "алдыңғы өткен халық" деген мағына береді<ref>«Лисан әл-араб», (6/330); ''Ибн Манзур''</ref>.<br />
<br />
== Сәләфилік жайлы ашғарилер мен матуридилердің көзқарастары ==<br />
Сәләфилік дегеніміз – Исламды салих сәләфтің түсінігімен түсініп, олар амалға асырған іс-әрекеттерді сол қалпында қабылдауды мақсат тұтқан ағым. Қазіргі Сауд Арабиясы территориясындағы Нәжд аймағында пайда болған, Мұхаммед бин Абдулуаһһаб негізін қалаған «уаһабилік» қозғалысы кейініректе «сәләфилік» деп аталып кеткен.<br />
<br />
Уаһабилер кәләм мәзһабтарын құптамады, олардың методикасына қарсы шықты. Олар Әһлі сүннетің ең үлкен кәләм ғалымдары Әбу Мансұр әл-Әшғариге кәләмдік дәлелдерді қолданып, ақылды нақылдан (аят пен хадистерден) жоғары тұту арқылы таза Ислам ақидасын былғады дегенді айтты.Әсіресе мутәшәбиһ аяттар мен хадистердің Алла тағаланың ұлылығына сәйкес қолданылғанына барынша қарсылық көрсетіп баққан уаһабилер сопылыққа да қатты шүйлікті.<br />
<br />
Уаһабилер фиқһи мәзһаб ретінде ибн Тәймия мен оның шәкірті ибнуль-Қайымның жолын ұстанады. Олар фиқһ ғылымында қолданылып жүрген «истихсан», «истислах», «мәсалихи мурсәлә» деген сияқты қисынды дәлелдер ұсынған Ханафи, Мәлики, Шәфий және тағы басқа да мәзһабтарға бидағатшылар деген айдар тақты.<ref>Исмаил Оғуз, дінтанушы. Тәржімалаған Қанат Жұмағұл, «Нұр Астана» мешітінің найб имамы</ref><br />
<br />
===Бүгінгі сәләфилер===<br />
«Сәләф» сөзі қасиетті Құранның бірнеше жерінде кездеседі. «Алдыңғы өткендер», «бұрынғылар» деген мағынаны береді. Ислам ғұламаларының көбінің пікірінше мұсылмандардың алдыңғы үш толқыны сәләфилер деп аталған. Олар – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сахабалары, табиғиндер (сахабаларды көргендер) мен табаға табиғиндер (табиғиндерді көргендер) исламның әуелгі үш ғасырында өмір сүрген. Құран кәрім мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетіне ғана сүйеніп, соған сай амал еткен. Сондықтан да олар классик сәләфилер, хақ жолдағылар саналды. Ал, қазіргі «сәләфилер» өздерін сол бұрынғылардың жолындамыз дегендерімен, шын мәнінде атына амалдары мен іс-әрекеті сәйкеспейді.<br />
Бұлар мұсылмандарды Аллаһтың бірлігіне шақыру, ислам дінін хұрафат-бидағат амалдардан тазалау, дінімізді Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) заманындағыдай қалпына келтіру, араб әлемін біріктіру сияқты мақсаттарды ұранға айналдырып алған.<br />
Бұл ағымның негізін қалаған Мұхаммед ибн әл-Уаһһаб ханбали мәзһабының негізінде алғашқы діни сауатын әкесінен ашып, Құран кәрімді жат алды. Кейін Мекке мен Мәдина, Басра мен Бағдадта да білім алды. Көп жыл араб елдерінің дерлік барлығын және көрші мемлекеттерді де аралап көрді. Әкесі дүниеден қайтқаннан кейін өз еліне оралып, діни жетекшілік қызметін бастағаннан көпшілік оны жақтаушы мен қарсылас болып екіге бөлінді.<br />
Бірнеше бәдәуи араб (көшпелі шөл тұрғыны, діни білімі шамалы) тайпасының қолдауымен ол XVIII ғасырдың 40-шы жылдарынан өзінің саяси күресін кең ауқымда жүргізе бастады. Араб елдерін біріктіру деген ұранмен шыққан бұл әрекет көп ұзамай Саудтың саясатына, кейіннен осы әулеттің ресми идеологиясына айналды. XIX ғасырдың басында бұл қозғалыс Арабия түбегінің көп бөлігіне жайылды.<ref>"Иман діни-танымдық журналы", №3 (80) 2011ж.</ref><br />
<br />
===Сәләфияны арнайы жол ретінде ұстанудың пайда болуы===<br />
Сәләф дәуірінің мұсылман үмметіннен тыс кітап иелері және басқа да қауымдарды қамтығаны баршаға мәлім. Сонымен қатар өздерін Исламға жатқызатын көптеген топтар мен ағымдар да болды. Бірақ олар әр түрлі себептерге байланысты мұсылман үмметінің көпшілік ғұламалары мен имамдары тарапынан мақұлданған Құран мен сүннетті түсіну, тәпсірлеу жолынан ауытқыды. Бұл ауытқу оларды әр түрлі шырғалаң мен адасушылыққа итермелеп, одан әрі топ-топқа бөліп тастады. Бұлардан харижия, муржия, мұғтазилаларды атауға болады. Содан кейін бұлар өз іштерінде көптеген тармаққа айырылды. Олардың көбі бір-бірін күпірлікпен айыптайтын болды.<br />
<br />
Осы әртүрлі топтарға қоса сәләф дәуірі басым көпшілік қалың топты (сәуәд ағзамды) да қамтыды. Олар (сәуәд ағзам) – ижтихадта, тәпсірлеуде Пайғамбарымыз (с.а.у.) бен оның сахабаларының мәтіндерді түсіну жолы мен ұстанымдарынан алынған қағидаларға бағынған мұсылмандар еді. Бұлар «әһли сүннә уал жамаға» деп аталды. Олардың барлығы бұл қағидаларды бір ауыздан қабыл етті. Бұрыс жолдағыларды тани білу үшін тура жолдағылардың ерекшеліктері мен сипаттарын білу қажет. Сондықтан біз басқаларды қоя тұрып осы «әһли сүннә уал жамаға» деп аталатын қалың қауым жайлы әңгімелейміз. «Олардың бұл атты иеленуінің себебі неде? Мағына тұрғысынан мутауатыр дәрежесіне жеткен көптеген хадистерде Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мадақтап дәріптеген, олардың ізінен еруді әмір еткен мұсылман жамағаты осылар болуының сыры неде?» - деген сұрақтар аясында оларды тануға тырысамыз.<ref>Түгелұлы Т., Тұрғанбекұлы Б. "Мәзһаб туралы таным". Алматы, 2011. – 155 бет. ISBN 978-601-06-1202-0</ref><br />
<br />
Олардың бұл атқа лайық болуларының басты себебі ақылдың басшылығы мен нақылдың (Құран және хадис) дәлелін өте шеберлікпен үйлестіру жолын ұстанғандығы болды. Одан кейінгі себеп – мәтінді тәпсірлеуде араб тілінің ережелерін басшылыққа алу еді. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Құранды түсінуі мен сахабалардың тәпсірлеу ижтихадтарында мұның барлығына олар үшін тәжірибе жүзіндегі нақты үлгілер жеткілікті болды. Демек әһли сүннәт пен өзге адасушы топтардың арасын ажыратып тұратын, олардың жеке-дара тура жолда екенін паш ететін нәрсе ол – өзгелерден ерекшеленіп, өз жақтастарын жинауға арналған белгілі бір топтың жалаң ұраны емес еді. Бүгінгі көріп жүргеніміздей жалаң ұранмен жақтас жинау «сәләфия» ағымын мәзһаб етіп ұстанудың нақ өзі. Нағыз сәләфус-салихиннің өміріне үңілсек, бұлай істеу олардың ойына да кіріп шықпағанын көреміз. Егер олар жамағаттық немесе ағымдық сипатпен ерекшеленгенде, сөз жоқ, Құран мен хадистен ауытқыған өзге топтар да олардың тобына кірген болар еді. Себебі олар да әһли сүннә уал жамаға болып көрінуге қатты мұқтаж болатын. Егер соншалықты сыртқы көрініспен бітер оңай іс болғанда, олар да осы мәзһабтың құрамына енсе де, енбесе де сол мәзһабтың терісін жамылып, сол ұранмен ұрандатар еді.<ref>Түгелұлы Т., Тұрғанбекұлы Б. "Мәзһаб туралы таным". Алматы, 2011. – 156 бет. ISBN 978-601-06-1202-0</ref><br />
<br />
Бірақ-та әһли сүннә уәл жамағаттың бірлігін көрсетуде немесе өзге адасушылардың қисық жолынан бөлінуде ешбір ұранның да жеке топ болудың да әсері жоқ екендігі әрбір ақылды жанға аян. Оларды өзге қисық жолдағылардан ерекшелеп тұрған нәрсе – олардың жоғарыда айтылған ғылыми әдістемелік жолды ұстанулары еді. Яғни, бірінші – хабардың сахихтығын тану; екінші – Құран мен сүннет мәтінін түсіну; үшінші – ижтихад жасаудың қағидалары мен негіздерін қолдану. Осы жолды ұстанғандардың барлығы «әһли сүннә уәл жамаға» деп аталған топтың шеңберіне кіреді. Мейлі ол бұл дүниенің ең соңғы ғасырында өмір сүрсе де. Себебі бұл жол ешкімнің меншігі емес. Кім лайық болса, сол ғана иемдене алады. Ол жолды ұстанбағандардың барлығы Исламның алғашқы ғасырында өмір сүрсе де әһли сүннә шеңберінен шығып қалады. Кім лайық болмаса, оны ешқандай сыртқы көрініс немесе ұран құтқара алмайды.<ref>Түгелұлы Т., Тұрғанбекұлы Б. "Мәзһаб туралы таным". Алматы, 2011. – 157 бет. ISBN 978-601-06-1202-0</ref><br />
<br />
Олай болса, бүгінде жоғарыдағы әһли сүннәнің таразылаушы жолының орнына ұсынылып жүрген «сәләфияны мәзһаб ретінде ұстану» деген нәрсе алғашқы үш ғасырдағы сәләфу-с салихинда болмағаны белгілі болды. Ондай бір ұранмен бұл жолға қосылу ісі олардың ойына да кіріп шықпады. Сосын олар өздеріне ұнамағандарға «сен әһли сүннәдан шықтың» демейтін. Одан кейінгі ғасырларда да осы аталмыш ғылыми жол жалғасын тапты. Барлық ғасырларда осы жолды ұстанып, әһли сүннә уәл жамаға жолындағыларға ергендер және бұл жолдан тайғандар болып бөлініп отырды. Бірінші топтағылар барлық ғасырларда мұсылмандардың ұлы көші болып саналатын әһли сүннә уәл жамаға құрамына енді. Екінші топтағылар<br />
аталмыш ғылыми жолдан ауытқу деңгейіне қарай әһли сүннә уәл жамағаттан ұзақтап отырды. Осынау өткен ғасырлардың ешбірінде тура жолдағылар мен адасушылардың арасын ажыратып тұратын аталмыш ғылыми жолды «сәләфия» деген мәзһабты ұстанумен айырбастаған ешкімді көрмедік. Яғни бұл мәзһабқа кіру тура жолға түсу, бұл мәзһабқа кірмеу адасушылық әрі бидғатшылық болып саналатындай.<ref name="ReferenceA">Түгелұлы Т., Тұрғанбекұлы Б. "Мәзһаб туралы таным". Алматы, 2011. – 158 бет. ISBN 978-601-06-1202-0</ref><br />
<br />
Тарихқа ұзақ уақыт үңілдік, көптеген зерттеулер жасадық, бірақ исламның ешбір дәуірінде бұл мәзхаб жайлы дерек кездестермедік. Сондай-ақ ешбір ғасырда өзінің ағымына тән шектеулі пікірлері мен ахлақтарына адамдарды шақыру арқылы мұсылмандардың арасында қандайда бір «сәләфия» деп аталатын топ болғандығын ешкім айтқан емес. Осы топтың пікірі бойынша «бидағия», «далалия» (адасушы) немесе «халафия» (кейінгілер) деген топтың болғаны жайлы да дерек жоқ.<br />
<br />
Біздің бар естігеніміз «сәләфу-с салихиннің» іс-әрекетінен алынып құрылған аталмыш ғылыми жолдың аясында адамдардың ақиқаттан тайып-таймағандықтарының анықталатындығы ғана. Сәләфқа еру – осы ғылыми-әдістемелік жолды дұрыс үлгіде қолдану жолында олардың іс-әрекеттері мен білімдерін басшылыққа алу арқылы ғана болады. Осы жолдың аясынан шықпайынша, сәләфус-салихиннің өз араларында әртүрлі пікірлерге баруы дұрыс болған болса, онда олардан кейінгі келгендер де аталмыш жолдың аясында әртүрлі тоқтамға барып жатса еш сөкеттігі жоқ. Сәләфус-салихиннің өз араларындағы пікір айырмашылықтары ислами бірлікті «тура жолдағы» және «одан таюшы» етіп екіге бөлмегені сияқты, олардан кейінгі келгендердің де бір-бірінен өзгеше пікірге баруы олардың бөлінуіне себеп болған жоқ. Яғни бірін сәләф, бірін бидғатшы деп екіге бөлмеді. Осылайша Ислам тарихы он төрт ғасыр өткізді. Ешбір ғасырдың ғұлама-имамдарынан мұсылмандардың тура жолда екендігінің дәлелі «сәләфия» деген ағымға кірумен болатындығын да естімедік.<ref name="ReferenceA"/><br />
<br />
===Сәләфия ағымын ұстану мен сәләф қауымын үлгі тұтудың айырмашылығы===<br />
Құран мен хадисті түсінуде және оны өмірде қолдануда сәләфу-с салихиннің жолын үлгі ету Құран мен Пайғамбар (с.а.у.) сүннетін ұстанатын мұсылман болудан туындайтын міндет. Себебі, Аллаһ Тағала өзінің елшісіне бой ұсынуды әмір етіп: «Пайғамбар сендерге не берсе соны алыңдар, сендерді неден тыйса содан тыйылыңдар» <ref>Құран Кәрім. «Хашыр» сүресі, 7-аят</ref> деді. Ал Пайғамбарымыз (с.а.у.) болса, өзінің және тура жолдағы әділетті орынбасарларының, сондай-ақ сахабалар мен алғашқы үш буын өкілдерінің ішіндегі ізгілердің жолымен жүруді әмір етті. Бұл жайындағы хадис шәріптер: «Дінге жаңадан енгізілген істерден сақтаныңдар. Ол – адасушылық. Кімде-кімнің өмірі осыған (дінге енгізілген жаңа істер етек алған уақытқа) жетсе, ол менің және менің тура жолдағы әділ халифаларымның жолын ұстанып, мықтап жабыссын» <ref>Тирмизи, Ибн Мәжә және Әбу Дәуд.</ref> «Адамдардың ең абзалы менің заманымдағылар. Одан кейін оларға ергендер, одан кейін оларға ергендер» <ref>Ахмад, Тирмизи және Бәйхақи.</ref> Олай болса олардың ең абзал қауым ретінде баяндалуында, оларға еру мен оларды үлгі тұтудан басқа бір мағына жоқ. Ал «сәләфия» деп аталатын, құрамындағы<br />
мүшелерін көбейтуге негізделіп құрылған жаңа ағымды мәзһаб ретінде ұстанудың жоғарыдағы «үлгі тұту» ұғымына қатысы жоқ бөлек нәрсе екені белгілі. Себебі көптеген мәселеде екеуі екі бөлек үғым екені айқын байқалады.<ref name="ReferenceA"/><br />
<br />
Енді осы сәләф деп аталған Исламның алғашқы дәуіріндегі үш буын өкіліне еріп, үлгі тұту мен бүгінгі «сәләфия» деген ағымды ұстанудың арасындағы айырмашылыққа тоқталайық. Бұл екеуінің арасындағы айырмашылықты «Мухаммадилер» мен «Мұсылмандар» деген сөздің арасындағы айырмашылыққа ұқсатуға болады. Мұсылмандарға «Мухаммадилер» сөзін қолдану мұсылман емес зерттеушілер мен ориенталистердің әдеттері екені баршаға мәлім. Тағы бір айқын нәрсе – бұлай атаудың ислами ережелер мен шынайы мұсылмандардың өмір шындығына сәйкеспейтін теріс іс екендігі. Себебі «мухаммадилер» сөзі мұсылмандарды Мұхаммедтің (с.а.у.) жеке басына тәуелді, оның жеке пікірлерінің тараптарлары етіп көрсетеді. Ал «мұсылмандар» сөзі болса, Аллаһ Тағаланың әмірі мен үкімдерін дін етіп ұстануды және Мұхаммедтің (с.а.у.) елшілігі арқылы келген барлық нәрсені қабылдау дегенді білдіреді. Шын мәнінде пайғамбарға (с.а.у.) бой ұсыну оны сүю – Аллаһқа бой ұсыну мен оның елшісі екендігін қабылдаудың нәтижесі. Міне осы «Мухаммадилер» мен «мұсылмандар» сөзінің арасындағы айырмашылық сәләф қауымына еру мен «сәләфия» жолын ұстанудағы айырмашылықтың нақ өзі. Сәләфилікті ұстану – сәләфус-салихиннің жеке тұлғалық қасиеттерін сомдайтын және олардың жеке жамағат болғандығын көрсететін арнайы мәзһабтары болды дегенді білдіреді. Бұл қате пікір. Ақиқатында, оларда Аллаһ пен пайғамбарына кәміл түрде бойсұнудан басқа жеке бастарына тән ерекшеліктері болған жоқ. Бұған қоса бүгінгі сәләфия мәзһабына кірушілер өзге мұсылмандардан ерекше, өздерін ғана шынайы Исламды алып жүрушілер, Исламды ең дұрыс үлгіде жандандырушылар етіп көрсетуде. Олардың осылай түсіндіруі мен суреттеулерінің нәтижесінде Ислам – осы ағымның және сол ағымдағылардың ізінен еру; олар қайда барса сонда бару; этика негіздерін олар неге негіздеп құрса соған негіздеп құру; олар неге қарсы күрессе, соның барлығымен күресу болып шыға келеді.<ref name="ReferenceA"/><br />
<br />
Ал сәләфтарға шын мәніндегі еру дегенге келетін болсақ, ол Пайғамбарымыз (с.а.у.) құрметтеуге әмір еткен, Аллаһтың дінінде шынайы болған үш буын өкілдерін құрметтеуді білдіреді. Сондай-ақ Құран мен хадисті түсіну мен олардан шариғи үкімдерді, діннің басты қағидаларын анықтауда солардың ұстанған жолын үлгі тұту болып табылады. Ислам – өзінен бұрынғылардан үйрену арқылы болатын жол. Яғни Пайғамбарымыздан (с.а.у.) бері қарай үзіліссіз жеткен болуы керек. Ешкім өзінің жеке ақылына, тәжірибесіне сүйеніп, дінге өзгеріс енгізе алмайды. Сондықтан шариғаттың негізі мен діңгегі – дұрыс түсінік пен таным қалыптастыратын өзгермес әдістемелік ережелер жиынтығы болып табылады. Ал, Пайғамбарымыздан (с.а.у.) қалған осы әдістемелік ережелерге қол жеткізуде Аллаһ Тағаланың дінінде шынайылықпен танылған сәләфус-салихин нағыз үлгі болады. Себебі сәләф дәуірінің өзінде осы діни нормалар мен ережелердің таразылауында қадірі артқанның қадірі артты, дәрежесі түскеннің дәрежесі түсті. Бұл нормаларды ұстанбағандар Исламның алғашқы дәуірінде өмір сүргеніне қарамастан салафус-салихин қатарынан шығып қалды.<ref>Түгелұлы Т., Тұрғанбекұлы Б. "Мәзһаб туралы таным". Алматы, 2011. – 150 бет. ISBN 978-601-06-1202-0</ref><br />
<br />
=="Сәләфиміз" деп аталуға қатысты пікірлер==<br />
Шейх Мухаммад Насыруддин Альбанидің Сирия, Иордания елдерінде араб тілінде өткен лекциялар жинағының екінші лекциясында ол кісіге сұрақ қойылады. Сұрақ сәләфи деп бөлінуге байланысты. Аталмыш сабағында шейх: "Ия біз бөлінеміз. себебі қазір не көп "әлсу сунна уал жамаға" көп. Барлығы өздерін осы жамағаттанбыз дейді. Бірақ оның ішінде сопы, тариқатшы, таблиғ т.с.с. барлығы кездеседі. Ал біз ондай бидғатшлардан өзімізді арашалап алу үшін өзімізді "сәләфи" деп атаймыз" деп жауап береді.<ref>Шейх Албанидің уағыздар жинағы. 2 касета. Мадина қаласы. Уағыз насихат бөлімі.</ref><br />
<br />
Белгілі Сауд Арабия шейхы, Шейх Усаймин өзінің Имам Науауидің қырық хадисіне жасаған шархы түсіндірмесінде, сәләфи деп бөліну дұрыс емес, бұл хизби, ихуани, хауариж, таблиғ деген жамағаттар секілді бір топ құрып алудың белгісі деген. Бұлай бөлініп өздеріне ат қоюға қарсы тұрған.<ref>Шарх ъала арбағина ан-Науауия. Имам Науауидің қырық хадисіне жасалған шарх, түсіндірме. Шейх Ибн Усаймин. Ибн Усаймин Баспасы. Сауд Арабиясы. Унайза қ.</ref><br />
<br />
== Сәләфилік діни көзқарастар ==<br />
=== Мазһабтар туралы ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|«Сәләфтардың ақидасы – бірде-бір мұсылман белгілі бір ғалымның [[мазһаб]]ымен шектеліп қалуына міндетті емес. Ол барлық мазһабтың пікірлеріне қарау керек және (қозғалып жатқан мәселеге байланысты) кімнің дәлелі күштірек, соған сүйенуі тиіс, әрі ең сенімдісін қабылдау қажет. Ал мұндайдың байыбына жете алмайтын қарапайым адам туралы айтар болсақ, оның мазһабы жоқ, оның мазһабы – өзінің сұрайтын адамы. Егер білім ізденуші (талибул-илм) имамдардың дәлелдерін түсініп, әрі олардың белгілі бір мәселеде ұстанған пікірін қарастырып, қай имамның дәлелі күштірек екенін біле алатын болса – ол ғалымға еруші (муттабиғ) болғаны, муджтаһид емес (белгілі бір діни мәселеге байланысты шешім шығара алатын ғалым), өйткені ижтиһәд – бұл Құран мен Сүннеттен [[шариғат]]тың заңдарын шығару, төрт имам және басқа да [[фақиһ]], [[мухаддис]] ғалымдардың қатарындағылар тәрізді»<ref name="кітап">[http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%84%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%BC%D3%99%D0%BD%D2%BB%D0%B0%D0%B6%D1%8B_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%B5%D1%80_%D1%81%D3%A9%D0%B7.pdf «Сәләфтардың мәнһәжы туралы бірер сөз»; ''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'']</ref>.|}}<br />
<br />
=== Сахабалар туралы ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|«Сәләфтардың ақидасы – төрт сахаба: [[Әбу Бәкір]], [[Омар]], [[Осман ибн Аффан|Осман]] және [[Әли ибн Әбу Талиб|Әли]], Аллаһ оларға разы болсын, – ізгі [[халифа]]лар болып табылады. Міне, солардың басқарған кезеңі, сондай-ақ әл-Хасаннің (ибн Әли) басқаруы 30 жылды құрайды, ол туралы Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> былай деген: <strong>„Менің үмметімде отыз жыл [[халифат]] болады, одан кейін патшалықтар болады“</strong>» (Ахмад, әт-Тирмизи, Әбу Дәуд)<ref name="кітап"/>|}}<br />
<br />
=== Діндегі жаңалықтар (бидғат) туралы === <br />
*Шейх әл-Ислам [[Ибн Таймийа]]: {{quotation|«Ислам [[имам]]дары бидғатты – күнәлардың ішіндегі ең қорқыныштысы және ең ауыр екендігіне бірауыздан келісті», — деп айтқан|«Мәжмуғ әл-фатауа» 28/470}}<br />
*Ол тағы: {{quotation|«Сүннет пен бірауызды келісім ([[ижмағ]]) бойынша, бидғатшылар – күнәһарлардың ішіндегі ең жамандары», — деген|«Мәжмуғ әл-фатауа» 20/103}}<br />
*''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|Шынайы дін кез-келген бидғаттан, мейлі ол ақида мәселесінде болсын, мейлі амалдарда болсын, мейлі сөздерде болсын, тазартылған. Кейбір сәләфтардың белгілі бір амалдарға байланысты: «жақсы бидғат» деп айтқанына келер болсақ, бұл бидғаттың тілдік мағынасында, шариғи мағынасында емес. [[Омар ибн әл-Хаттаб]] <small>(оған Аллаһ разы болсын)</small> [[Рамазан]] айында түнгі [[жамағат]] [[намаз]]ы – тарауихке адамдарды бір имамның артына жинап, олардың намаз оқып жатқанын көрген кезде: <strong>«Бұл керемет жаңалық»</strong>, - деді. Алайда мұндай намаз шариғатта дәлелді негізі бар, себебі Аллаһ елшісінің өзі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> сахабалармен бірге мешітте осындай жамағат намазын оқыған. Кейіннен ол Аллаһ бұл намазды парыз қылып қояды, ал мұсылмандар мұны орындауға шамалары жетпейді деп қауіптенгендіктен тарауих намазды жамағатпен оқымай қойды. Пайғамбарымыз <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> қайтыс болғаннан кейін мұндай қауіп сейілді, сондықтан Омар <small>(оған Аллаһ разы болсын)</small> Аллаһ елшісінің <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> осы Сүннетін тірілтті. Егер шариғатта белгілі бір құлшылықтың түрі бекітілген болса, оған қосымша бір нәрсені қосуға рұқсат етілмейді. Сондықтан [[азан]]ды еш қоспасыз, әрі еш кемітусіз тек шариғатта белінген түрде ғана айту қажет. Бұл намазға да қатысты, өйткені Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> былай деген: <strong>«Көз алдындарыңда қалай намаз оқысам, дәл солай оқыңдар»</strong> (әл-Бұхари). Бұл [[қажылық]]қа да, ұмраға да қатысты, өйткені Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> былай деген: <strong>«Қажылық рәсімдерін қалай орындау керек екенін менен үйреніңдер»</strong> (Муслим). Алайда мұсылмандар Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> тірі кезде жасалмаған кейбір нәрселер жасады, бірақ оларды жасау Исламды сақтау үшін аса қажетті болды. Мысалы, Осман ибн Аффан <small>(оған Аллаһ разы болсын)</small> мұсылмандар өзара келіспеушілікке түсе ме деп қауіптенгендіктен бүкіл мұсылман үмметіне Құранның бір данасын бекітті. Сахабалар <small>(оларға Аллаһ разы болсын)</small> бұны құптады және оның пайдасы айдай анық болды. Сондай-ақ, пайғамбарымыздың <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> [[хадис]]тері [[мухаддис]]тердің қайтыс болуымен жоғалып кете ме деп қауіптенгендіктен оны жазды. Сонымен бірге, Құран [[тәпсір]]і мен хадистің түсіндірмелерін жазу; Исламды танудың кілті болып табылатын араб тілін сақтау үшін грамматика ғылымын жасау; хадис туралы ғылымның әдістемесін жасау (мусталәхул-хадис). Мұның барлығы ислам шариғатын сақтау үшін рұқсат етілген және оның сақталуына жауапкершілікті Аллаһ Тағаланың Өзі алып былай деді: <strong>«Расында, Біз саған Құранды түсірдік және Біз оны қорғаймыз»</strong> ([[Хижр сүресі]], 9-шы аят)<ref name="кітап"/>.|}}<br />
<br />
=== Такфир ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'':{{quotation| «Сәләфтардың ақидасынан – олар ешбір мұсылманды жасаған күнәсына бола, тіпті үлкен күнә (әл-кәбәир) болсын, [[кәпір]] деп есептемейді, тек егер ол кісі Құран мен Сүннетте бекіген, әрі мұсылман үмметінің бүкіл ғалымдары мойындаған жұртқа белгілі діннің үкімін жоққа шығармаса»<ref name="кітап"/>.|}}<br />
=== Иман мәселесі ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|«Ізгі сәләфтардың ақидасынан – [[иман]] сөзден, мүшелермен қажетті амалдарды істеуден және жүрекпен сенуден тұрады, әрі ол Аллаһқа мойынсұнумен көбейеді, Оған бағынбаумен азаяды»<ref name="кітап"/>.|}}<br />
=== Тағдыр мәселесі ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|«Сәләфтардың ақидасына адамға жақсылық пен жамандық Аллаһтың Тағдырымен, алдын-ала белгілеуімен болатыны жатады, алайда Аллаһ Тағала бізге жаман амал істеуге бұйырмады, кейбіреулер: “Бәрі Аллаһтың қалауымен болады” – деп ақталады. Аллаһ Тағала тек ізгі істерді жасауға бұйырып, бұзық істерді жасауға тыйым салды. Ол жиіркенішті нәрселерді істеуге бұйырған жоқ, оларға тыйым салды. Адам бір нәрсені істеуге мәжбүрленбеген және ол не істейтінін, неге сенетінін өзі таңдайды. Сондықтан, адам өзінің таңдауына байланысты не жаза, не сый алады. Әрбір адам бағынып немесе бағынбауға таңдауы бар. Аллаһ Тағала былай дейді: ''„Кім қаласа сенсін, қаламаса - сенбесін“''» ([[Кәһф сүресі]], 29-аят)<ref name="кітап"/>.|}}<br />
=== Құран мен Сүннетке еру мәселесі ===<br />
''Абдуль-Қадир әл-Арнаут'': {{quotation|«Сәләфтардың ақидасынан – әрбір мұсылман Құранда уахи етілген Аллаһ Тағаланың бұйырған нәрселердің барлығына иман келтіруге, әрі Ол тыйым салған нәрселердің барлығынан бас тартуға міндетті. Сонымен қатар, біз пайғамбар <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> хабарлағаны сенімді түрде дәлелденген нәрселердің барлығына иман келтіруіміз керек, ақыл қабылдаса да, қабылдамаса да. Біз Аллаһ Тағала мен Оның елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> бұйырған нәрселеріне бағынамыз, Аллаһ Тағала мен Оның елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> тыйым салған нәрселерінен аулақ боламыз. Біз Аллаһ Тағаланың Кітабы мен Оның елшісінің <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> Сүннетінде бекітілген, сондай-ақ тура жолдағы ізгі халифтерден жеткен заңдарды бұзбаймыз. Біз өз сенімдерімізде, амалыдарымызда және сөздерімізде Аллаһ елшісінің <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> жолына еруге міндеттіміз. Тек өз сенімдерінде, амалдарында және сөздерінде Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> мен ізгі халифтерге <small>(Аллаһ оларға разы болсын)</small> ерген адам ғана Сүннетті бұлжытпай дәлме-дәл ұстанған болады, себебі біз халифтердің <small>(Аллаһ оларға разы болсын)</small> сүннетіне және пайғамбарымыздың <small>(оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын)</small> Сүннетіне ілесуге міндеттіміз»<ref name="кітап"/>.|}}<br />
<br />
=== Жанкештілер мен өзін-өзі жару туралы ===<br />
*Шейх Абдуль-Азиз әр-Раджихи: {{quotation|«Жарылыстар – бұл бұзақылық және қылмыс! Бұзақылық және қылмыс! Ал үйлерді жарып және жазықсыз жандарды өлтіріп өзін-өзі жарушы, Аллаһ бізді бұдан сақтасын, көптеген қылмыстарды жасайды»|[http://kz.anti-irhab.com/jihad/sheih_rajihi Анти-Террор сайтындағы шейх әр-Раджихидің сөзі]}}<br />
*Шейх Ибн Баз: {{quotation|«Егер шариғат талаптарына сай белгілі бір кісі жарылыс жасаудың кез келген түрімен айналысса, немесе адамдардың өміріне қол сұғып, жеке немесе қоғамдық мүліккке тиісілі тұрғын үйлерді, мешіттерді, мектептерді, ауруханаларды, зауыттарды, көпірлерді, қару-жарақ қоймаларын, су қоймалары мен мұнай құбырларын жару арқылы жер бетінде бұзақылық таратса, немесе ұшақтарды басып алып жарып жіберсе, қоғамдық қауіпсіздікке қауіп төндірсе немесе соған ұқсас әрекеттермен айналысса, айыпталушы өлім жазасына кесілуге лайық. Мұндай әрекеттерді жасаушы кісі өлім жазасына кесілуге лайықты, әрі жарылыс жасаумен айналысатындар қарақшыларға қарағанда, көбірек қауіп төндіріп, зор зиян әкелетініне Құранның аяттары дәлел. Егер жеке тұлғаларға қастандық жасап, тонап немесе өлтіретін қарақшыларға Аллаһ өлім жазасына кесуді белгілесе, қаншама кінәсіз жанға қайғы-қасірет әкелген террористер тіптен өлім жазасына лайықты»|«әл-Фәтәуә шәрғия фил-қадая әл-ғасрия», 21}}<br />
<br />
=== Сәләфи ғалымдар [[Усама бен Ладен|Бен Ладен]] туралы ===<br />
*Шейх Абдуль-Азиз [[Ибн Баз]]: {{quotation|«Усама бин Ладен – жер бетінде бұзақылық таратушылардан!»|«Жәридатуль-муслимин» № 607. 8/5/1417 һ.ж.}}<br />
*Шейх Муқбиль ибн Һади: {{quotation|«Мен Бен Ладенге қатысты болудан Аллаһқа сыйынамын! Ол – үммет үшін бақытсыздық пен дерт, әрі оның амалдары – жауыздық!»|[http://kz.anti-irhab.com/jihad/galymdar-al-kaida-turaly Ғалымдардың әл-Каида, Бен Ладен, әз-Заркауи және басқалар туралы айтқан сөздері]}}<br />
<br />
=== "Хизб ут-тахрир" туралы ===<br />
Шейх [[Муқбиль ибн Һади]]: {{quotation|«Хизб ут-тахрир – Иорданиядан шыққан жиіркенішті партия. Бұл партия «[[Ихуан әл-Муслимин]]» партиясынан бөлініп шыққан. Олар хизб ут-тахрирдің көсемі ән-Набһаниге бізге қарай қайта орал деп хат жазған, бірақ ол Иххуан әл-Муслиминге қайта қосылудан бас тартты. Аталмыш партия ақида мәселесінде: «Біз тек логика мен ақылға сай келетін нәрсені ғана қабылдаймыз» дейді. Сол себепті олар қабір азабын, Дәжжәлдің келуін жоққа шығарады. Олар әдеп, білім талап ету секілді мәселелерге мән бермейді, себебі олар ең басында тек саяси түсінікке ғана бағытталған ағым ретінде қалыптасты»|[http://www.muqbel.net/files.php?file_id=5 «Тухфәтуль-муджиб алә әсилә әл-хадыр уәл-ғариб»]}}<br />
<br />
=== [[Ихуан әл-Муслимин]] ағымы туралы ===<br />
Шейх [[Салих әл-Фаузан]]: {{quotation|«Мұсылмандардың бірігуін қалаймыз деп мәлімдейтін адамдар пайда болды. Егер мұсылмандардың біртұтас болғанын қаласаңдар, олардың ақидасын біріктіріңдер, сол арқылы мұсылмандар Мұхаммед пайғамбар <small>(оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын)</small> алып келген таухидті ұстансын! Ал сендер адамдарды қалдырып қойдыңдар: біреуі қабірге ғибадат қылады, басқасы [[сопылық|сопы]], ал үшінші тіптен [[шииттер|шиит]]. Ең әуелі мұсылмандардың ақидасын біріктіріңдер! Бәрлерің біртұтас «Лә иләһә илл-Аллаһтан» ұстаныңдар. Аллаһ Тағаланың уахи еткенімен шешім қабылдап, Аллаһтың Кітабы мен Оның елшісінің <small>(оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын)</small> Сүннетіне қайтыңдар. Рулық, тайпалық дәстүрлерің мен ойдан шығарған қағидаларыңды тастаңдар. Егер мұсылмандардың біртұтас болуын қаласаңдар, Құран мен Сүннетке қайтыңдар! Мұсылмандар бір ақида мен бір қайнардан басқа еш нәрсенің үстінде біріге алмайды, ал қайнар дегеніміз – бұл Аллаһтың уахи еткені. Сонымен бірге, мұсылман басшыға бағынуға міндеттісіңдер. Аллаһ елшісі <small>(оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын)</small> былай деген: <strong>„Аллаһ сендерге үш нәрсемен разы болады: Аллаһқа ғибадат етіп, Оған ешкімді серік қоспауларыңа; барлығың Аллаһтың жібінен мықтап ұстап, бөлінбеулеріңе және сендердің үстеріңе Аллаһ билік берген басшыларға адалдық танытқандарыңа“</strong>» («[[Сахих Муслим]]», 1715)»|«Шәрх Мәсаил әл-жәһилия», 89-90 беттер}}<br />
<br />
=== Шиит-рафидиттер туралы ===<br />
*Шейх [[Ибн Баз]]: {{quotation|«Шииттердің ағымдары өте көп, олардың әрқайсысының өз бидғаттары бар, бірақ олардың ішінде ең қауіптісі – [[Хомейни Рухолла Мусави|Хомейни]]дің рафидилік сектасы немесе пайғамбарымыздың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) марқұм болған жанұясынан дұға тілейтін имамилер. Олар өз имамдары ғайыпты біледі деп сенеді, әрі олар сахабаларға тіл тигізеді»|«Мәджмуғ әл-фатауа», 4/439}}<br />
*[[Мұхаммед Насыруддин әл-Албани]]: {{quotation|«Мен [[Хомейни Рухолла Мусави|Хомейнидің]] бес кітабын оқып шықтым және сол кітаптардағы әрбір сөз – күпірлік, ширк және Құран аяттары мен пайғамбарымыздың <small>(оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын)</small> Сүннетіне бүтіндей қайшы келеді деп толық айта аламын. Сол кітаптардағы нәрсені оқып және соған иланған әрбір кісі – кәпір болады, тіпті ол намаз оқып, ораза тұтып, өзін мұсылманмын деп санаса да»|«Шиға имамия исна ашария фи мизаниль-ислам»}}<br />
<br />
== «Сәләфия» туралы мұсылман ғалымдардың сөздері ==<br />
*Имам әл-Әузағи: {{quotation|«Сәләфтардың жолына ер, тіпті егер барлық адам сенен бас тартса да! Сондай-ақ, адамдардың пікірлерінен аулақ бол, тіпті егер олар өздерінің сөздерін әдемі етіп көрсетсе де!»|«әш-Шәриға» 1/193}}<br />
*Хафиз [[әз-Зәһәби]]: {{quotation|«Сәләфи - сәләфтардың жолында (мазһаб) болған адам»|«Сияр әғлам ән-нубәлә», 21/6}}<br />
*Имам әс-Самғани: {{quotation|«Сәләфи - бұл сәләфтарға қатысыңды білдіру, олардан естігенге сай олардың жолын қабылдау»|«Әл-ансаб», 3/273; ''Имам әс-Самғани''}}<br />
*Шейх [[Мұхаммед Насыруддин әл-Албани]]: {{quotation|«Сәләфия дағуаты үш тірекке негізделген: Қасиетті Құран, сенімді жолмен жеткен Сүннет, сондай-ақ алдыңғы екі тіректі сахабалар мен табиғиндер және оларға тура ілескендердің қатарындағы сәләфтардың түсінігіне сай түсіну! Негізінде, бұрынғы және қазіргі кезде пайда болған кез-келген топтың адасуы – осы үшінші тірекке негізделмегендіктен!»|«әл-Асалә» газеті, № 23}}<br />
*Шейх [[Мұхаммед әл-Усәймин]]: {{quotation|«Әһлю-Сунна уәл-жәмәға – олар біздің үмметіміздің сәләфтары, әрі кім пайғамбар мен оның сахабаларының жолын ұстанатын болса, онда ол сәләфи болып табылады!»|«Шарх әл-ақида әл-уәсатыя» 1/314; ''Мұхаммед ибн Салих әл-Усәймин''}}<br />
*Имам [[ән-Нәуәуи]]: {{quotation|«Тура жол – сәләфтардың, [[Аллаһ]] оларға разы болсын, істеген нәрсесінде. Бұл – ақиқат және сен осыған қайшы келетіндердің көпшілік екеніне алданып қалмауың қажет. Әбу Әли әл-Фудайл ибн Ийяд, оған Аллаһтың мейірімі жаусын, былай деген: „Тура жолға ер, әрі саған құтылғандардың санының аздығы зиян тигізбейді. Адасқан жолдардан аулақ бол, әрі опат болғандардың санының көптігімен алданба!“» |«Әл-азкар»; ''Йахйа ибн Шараф ән-Нәуәуи''}}<br />
*Шейх [[Салих әл-Фаузан]]: {{quotation|«Қалайша өзіңді сәләфия жолына жатқызу бидғат және адасу болмақ? Қалайша Құран мен Сүннет, хақ пен тура жол бойынша парыз болған сәләфтардың жолына еру бидғат болмақ?(…) Өзіңді сәләфтардың жолына жатқызу — Сүннет, бидғат емес. Шын мәнінде бидғат — олардың жолына ермеу!»|«әл-Баян», 156 бет, Салих әл-Фаузан}}<br />
<br />
== Сәләфи ғалымдар ==<br />
<br />
Ислам тарихында "сәләфтардың" ізгі жолына шақырып, діндегі бидғаттардан сақтандырған ғалымдарының қатарына ертеде өмір сүрген [[әл-Хасан әл-Басри]], Ибн Шиһәб әз-Зуһри, Саид ибн әл-Мусаийб, әл-Әузағи, Суфйан әс-Саури, Әйюб әс-Сахтияни, төрт мазһабтың имамдары, хадис жинақтарының авторлары имам әл-Бұхари, имам Муслим, Ибн Маджаһ, ән-Нәсіи, Ибн Хиббан, әл-Хаким, Ибн Хузайма және көптеген басқа да ғалымдар мен Ислам дінінің имамдары кіреді. Олардың қатарында:<br />
*[[Имам әл-Барбаһари]]<br />
*Имам Әбу Бәкр әл-Аджурри<br />
*Имам әл-Ләләкәи («Әш-шариға» кітабының авторы)<br />
*Имам Әбу Бәкр әл-Исмаили («әһл әл-хадис» ақидасына арналған еңбектердің авторы)<br />
*Шейх әл-Ислам [[Ибн Таймийа]]<ref>«Әл-уқуд әд-дуррия», 5; ''Ибн Абдуль-Һади''</ref><br />
*Хафиз [[Ибн Раджаб]] әл-Ханбали<ref>«Зәйл алә табақат әл-ханабилә», 2/396</ref><br />
*[[Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия]]<br />
*Ибн Абдуль-Һади (Ибн Таймийаның шәкірті)<br />
*Хафиз [[әз-Зәһәби]]<br />
*Имам әс-Саффарини<br />
*Имам әс-Самғани<br />
*Имам Ибн Саллях<ref>«Тәзкират әл-хуффаз», 4/1431; Хафиз әз-Зәһәби</ref><br />
*Имам әд-Дарақутни<ref>«Сияр әғлам ән-нубалә», 16/457; Хафиз әз-Зәһәби</ref><br />
*Имам [[Мұхаммед әл-Бұхари|Мұхаммед ибн Исмаил әл-Бұхари]]<ref>«Дар әт-тағаруд», 1/244</ref><br />
*Имам [[Ибн Қудама]] әл-Мақдиси<br />
*Имам Абдуль-Ғаний әл-Мақдиси<br />
*Шейх [[Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб]]<br />
===XX-XXI ғасырдың сәләфи ғалымдары===<br />
==== Сауд Арабиясы ====<br />
*Шейх Мұхаммед ибн Ибраһим Әли-Шейх<br />
*Шейх Әбдурраззақ әл-Афифи<br />
*Шейх [[Ибн Баз]] (Сауд Арабиясының бұрынғы бас мүфтиі)<br />
*Шейх [[Мұхаммед әл-Усәймин]]<br />
*Шейх Абдуль-Азиз Әли-Шейх (Сауд Арабиясының қазіргі бас мүфтиі)<br />
*Шейх Салих Әли-Шейх (Сауд Арабиясының Ислам істерінің министрі)<br />
*Шейх [[Әбдуррахман әс-Сағди]] (белгілі тәпсірші)<br />
*Шейх [[Салих әл-Фаузан]]<br />
*Шейх Абдуллаһ ибн Ғудаян<br />
*Шейх Бәкр Әбу Зәйд<br />
*Шейх Салих әс-Сухайми<br />
*Шейх Ибраһим әр-Рухәйли<br />
*Шейх Абдуль-Мухсин әл-Аббад (белгілі мухаддис)<br />
*Шейх Әбдурраззақ әл-Бадр<br />
*Шейх Ибраһим әр-Рухәйли<br />
*Шейх Мұхаммед Әмин әш-Шинқити<br />
*Шейх Рабиғ ибн Һәди әл-Мадхали<br />
*Шейх Мұхаммед ибн Һади әл-Мадхали<br />
====Мысыр====<br />
*Шейх Мұхаммед ибн Саид әр-Раслән<br />
*Шейх Ахмад Шәкир<br />
*Шейх Абдуль-Азым әл-Бәдәуи<br />
*Шейх Талғат Заһран<br />
====Шам аумағы (Иордания, Сирия, Ливан, Палестина)==== <br />
*Шейх [[Мұхаммед Насыруддин әл-Албани]] (белгілі мухаддис ғалым)<br />
*Шейх Сәлим әл-Һиләли<br />
*Шейх Әли әл-Хәләби<br />
*Шейх Мәшһүр Хасан Әли Сәлман<br />
*Шейх Омар Сүлеймен әл-Ашқар<br />
<br />
====Йемен====<br />
*Шейх [[Муқбиль ибн Һади]] әл-Уадии (белгілі мухаддис ғалым)<br />
*Шейх Йахйа ибн Әли әл-Хаджурри <br />
*Шейх Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб әл-Уассаби <br />
*Шейх Әбдуррахман әл-Адени <br />
*Шейх Мұхаммед әл-Имам <br />
және т.б. [[Сауд Арабиясы]]ндағы, [[Йемен]]дегі, [[Иордания]]дағы, [[Мысыр]]дағы, [[Кувейт]]тегі, [[БАӘ]]-дегі, [[Алжир]]дегі, [[Сирия]]дағы, [[Судан]] мен [[Бахрейн]]дегі мұсылман ғалымдары.<br />
<br />
== Қазақстандағы сәләфилер ==<br />
Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап Қазақстандық жастар Мысыр, Сауд Арабиясы, Йемен сияқты сәләфи қозғалысының орталықтарына барып білім алып, Қазақстан территориясында Ислам дінін уағыздаумен айналысып келеді. «[[Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасы]]» діни ұйымы бірнеше рет «сәләфиядан» сақтандырып мақала шығарды. Сәләфилерге деген қысым әсіресе соңғы кездегі [[терроризм|терракті]]лерден кейін күшейіп кетті. Белгілі қазақстандық сәләфилер:<br />
*Ринат Әбу Мұхаммед Зайнуллин - [http://islamic.kz/books/luchshie/toliby/rinat-abu-muxammad/rinat-abu-muxammad.html биографиясы] <br />
*Наиль Әбу Салих Зайнуллин - [http://islamic.kz/books/luchshie/toliby/nail-abu-salix/nail-abu-salix.html биографиясы]<br />
*Ділмұрат Әбу Мұхаммед - [http://kz.islamic.kz/?p=583 биографиясы]<br />
*Ибраһим Тайыржан - [http://kz.islamic.kz/?p=639 биографиясы]<br />
*Октам Әбу Әбдуррахман - [http://kz.islamic.kz/?p=588 биографиясы]<br />
<br />
=="Салафизм" идеологиясының жіктелуі==<br />
Қазіргі ақытта діни сенмдегі кейбір ерекшеліктерге байланысты "Салафизм" ұстанушыларын "салафи-мадхали", "салафи сурури", "салафи-жиһади", "такфир" деп өзара бірнеше топтарға жіктеуге болады. "Салаф" сөзі (алдын болу) өзінің жай мағынасында бірінің орнына бірі келетін кез келген уақытта қолданылады, және "бұрынғы, ілгеріде" сөздерімен пара-пар, себебі, кез келген ақыт аралығы соңынан келетін (халаф-кейінгі) уақыттың "алдынан келеді".<br />
Дегенмен қазіргі уақытта "сәләф" сөзі ерекше терминнің мағынасына ие болып, бастапқы мағынасында сирек қолданылатын болған. Аталған сөзді дінге сенушілердің өміріндегі еліктеуге үлгі боларлық және шешуші айғақ болып табылатын Ислам тарихының алғашқы үш ғасырын айту үшін қолданады.<br />
Қазақстандағы салафизм идеологиясын сенім жәни жиһад мәселелеріне байланысты бірқатар тармақтарға бөліп қарауға болады.<ref>"Елімізде тыйым салынған және дәстүрлі емес діни ағымдар" 8-бет. ISBN 978-601-7266-61-5</ref><br />
<br />
===Салафи-мадхалиттер===<br />
Имам Рабиғ ибн Мадхали (1932) еңбектірінің негізінде салафизмнің бірінші тармағы "салафи-мадхалиттер" пайда болды.<br />
Аталған ілімді ұстанушылар "Жиһад" идеологиясын ашық қолдамайды. Заңды мемлекет басшыларына қарсы шығу жолын ұстанбайды. Зайырлы мемлекет заңдылықтары Құран мен сүннетке қарсы келмейді, сондықтан, мемлекет заңдарымен жүруге болады деп есептейді. <br />
Сондай-ақ бұл жолдағылар адамды кәпір деп қателескеннен гөрі, мұсылман деп жаңылысқанды орынды деп санайды.<ref>"Елімізде тыйым салынған және дәстүрлі емес діни ағымдар" 9-бет. ISBN 978-601-7266-61-5</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
* «Сәләфтардың мәнһәжы туралы бірер сөз»; ''Абдуль-Қадир әл-Арнаут''<br />
*[http://tauhid.kz/2011-04-13-10-48-48/8-2011-04-13-10-56-41.html "Дінді сәләфтар сияқты түсінудің маңыздылығы"; Tauhid.kz сайтындағы мақала]<br />
*[http://kz.anti-irhab.com/jihad/galymdar-al-kaida-turaly Ғалымдардың әл-Каида, Бен Ладен, әз-Заркауи және басқалар туралы айтқан сөздері]<br />
*[http://tauhid.kz/2011-04-13-10-48-48/169-2011-12-25-09-05-30.html Терроризм мен террорлық актілерге қатысты ғалымдардың фәтуәлары]<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
*[http://salaf.kz Salaf.kz сайты]<br />
*[http://al-hanifiya.kz Әл-Ханифия - қазақ тіліндегі сәләфилер сайты және форумы]<br />
*[http://tauhid.kz Tauhid.kz сайты]<br />
*[http://islamic.kz Islamic.kz сайты]<br />
<br />
[[Санат:Ислам ағымдары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:JavaҮлгі:Java2017-02-27T08:07:46Z<p>CommonsDelinker: «:File:Wave.svg» деген «:File:Duke_(Java_mascot)_waving.svg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{navbox<br />
| name = Java<br />
| title = [[Java (платформасы)|Java]]<br />
| image = [[File:Duke (Java mascot) waving.svg|100px]]<br />
| listclass = hlist<br />
<br />
| group1 = Java платформалары<br />
| list1 = <div><br />
[[Java (бағдарламалау тілі)]]<br />
• [[Java виртуалды машинасы|JVM]]<br />
• [[Java ME|Micro Edition]]<br />
• [[Java SE|Standard Edition]]<br />
• [[Java EE|Enterprise Edition]]<br />
• [[Java Card]]<br />
</div><br />
| group2 = Sun технологиялары<br />
| list2 = <div><br />
[[Squawk virtual machine|Squawk]]<br />
• [[Java Development Kit]]<br />
• [[OpenJDK]]<br />
• [[Java virtual machine]]<br />
• [[JavaFX]]<br />
• [[Maxine Virtual Machine|Maxine VM]]<br />
</div><br />
| group3 = Платформа технологиялары<br />
| list3 = <div><br />
[[Java applet|Applets]]<br />
• [[Java Servlet|Servlets]]<br />
• [[MIDlet]]s<br />
• [[JavaServer Pages|jsp]]<br />
• [[Java Web Start|Web Start (jnlp)]]<br />
</div><br />
| group4 = Өзге мекемелер технологиялары<br />
| list4 = <div><br />
[[JRockit]]<br />
• [[GNU Classpath]]<br />
• [[Kaffe]]<br />
• [[TopLink]]<br />
• [[Apache Harmony]]<br />
• [[Apache Struts]]<br />
• [[Spring framework]]<br />
• [[Hibernate (Framework)|Hibernate]]<br />
• [[JBoss application server]]<br />
• [[Tapestry_(programming)|Tapestry]]<br />
• [[Jazelle]]<br />
</div><br />
| group5 = Тарихы<br />
| list5 = <div><br />
[[Java version history]]<br />
• [[Java Community Process]]<br />
• [[Sun Microsystems]]<br />
• [[Free Java implementations]]<br />
</div><br />
| group6 = Негізгі бағдарламалау тілдері<br />
| list6 = <div><br />
[[BeanShell]]<br />
• [[Clojure]]<br />
• [[Groovy (programming language)|Groovy]]<br />
• [[Oxygene (programming language)|Oxygene]]<br />
• [[Java Tcl]]<br />
• [[JRuby]]<br />
• [[Jython]]<br />
• [[Processing_(programming_language)|Processing]]<br />
• [[Rhino (JavaScript engine)|Rhino]]<br />
• [[Scala (programming language)|Scala]]<br />
• [[List of JVM languages |тағы қараңыз…]]<br />
</div><br />
| group7 = Java конференциялары<br />
| list7 = <div><br />
[[JavaOne]]<br />
</div><br />
}}<noinclude><br />
{{doc|content=}}<br />
<br />
===Тағы қара===<br />
<br />
• {{tl|Java Virtual Machine}}<br />
<br />
[[Санат:Ақпараттану]]<br />
[[Category:Java]]<br />
</noinclude></div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BCАвангардизм2017-02-25T16:56:34Z<p>CommonsDelinker: «:File:Malevici06.jpg» деген «:File:Supremus_55_(Malevich,_1916).jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Supremus 55 (Malevich, 1916).jpg|thumb|right|200px|[[Казимир Малевич]], [[Супрематизм]]]]<br />
<br />
'''Авангардизм''', авангардшылдық ({{lang-fr|avant-gardisme}} — алғы шептегілер) — қалыптасқан қағидалар мен дәстүрден, өмір бірқалыптылығынан алшақтай отырып, [[көркем мәдениет]]ті жаңғыртпақ болған мәдени ағым. Авангардизм XIX ғ. аяғы мен XX ғ. 60—70 жылдарында өрістеді. Ол модернизмнің тым өсерленген бағыты ретінде қалыптасты. Авангардизмнің басты мәнісі—мәдени мирасқорлықтың маңызын кемітіп, «мәңгі құндылықтар» деген ұғымды қайта қарау. Авангардизмнің пайда болуына [[философия]]да постклассикалық ағымның ([[Шопенгауэр]], [[Ницше]], [[Бергсон]], [[Хай-деггер]], [[Сартр]] т.б.) ықпал етуі; психологияда — фрейдизм мен психоанализдің қалыптасуы, лингвистиканың мәдениеттанулық деңгейде көрінуі; еуропаорталықтық принциптен бас тартып, шығыстық мәдениеттерге, дінге назар аудару; [[теософия]], [[антропософия]] жаңа эзотериялық ілімдердің жандануы үлкен әсерін тигізді. Авангардизм ұғым-терминін өнертануда алғашқы рет қолданысқа енгізген француз көркем өнер сыншысы Т. [[Дюре]] болды. Авангардизм өкілдері өнерді өмірден айырып қарап, оның әлеуметтік маңызын жоққа шығарды, өнердің ерекше эстет, табиғатын әсіреледі. Реализмді теріске шығарғандардың барлығы өздерін «авангардшылар» қатарындамыз деп есептеді: тарихи-мәдени маңыздылығы бойынша авангардизмнің екі бағытын айыруға болады: ғаламдық және шағын аумақты. Соңғылары өздерінің жеке ізденістері мен тәжірибелері арқылы жалпы авангардизмнің ықпалын күшейтті. Авангардизм өнердің әр саласында өзінше көрініс тапты: театрда реалистік декорация абстракті конструкциямен алмастырылды, қойылымның шарттылығына, еркіндігіне ерекше назар аударды (Б. Брехт, Вс. Мейрхольд, Е. Вахтангов т.б.); әдебиетте (А. Бехер, П. Элюар, М. Пруст, Ф. Кафка, Э. Ионеско т.б.) жаңа рәміздік-шарттылық тәсілдер кеңінен қолданылды; бейнелеу өнерінде (П. Пикассо, М. Шагал, С. Дали, Маттисс т.б.) абстракшылдықтың, дадаизмнің, сюрриализмнің, конструктивизмнің т.б. тәсілдері алдыңғы қатарға шықты; музыкада, әсіресе, таспаға жазып алу және электронды синтезатордың пайда болуы, оны XX ғ. ырғақтарына сәйкестендірді; сәулет өнеріндегі авангардизм стиліндегі ғимараттар адамзат қиялының нәтижесі ретінде көрініс тапты. Ғасыр басында авангардизм бағыты қаншама әділ сынға ұшырағанымен, өзінің мәдени құндылығын жоғалтпады.<ref>Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арнлған оқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет. ISBN 9965-663-71-8</ref><ref>“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{Stub:өнер}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Авангард өнері|*]]<br />
[[Санат:Өнер]]<br />
[[Санат:Эстетика]]<br />
[[Санат:Модернизм]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/Microsoft_Office_WordMicrosoft Office Word2017-02-22T03:46:52Z<p>CommonsDelinker: «Word2011.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Czar жойған, себебі: per [[:c:Commons:Deletion requests/Fi...</p>
<hr />
<div>{{Infobox Software<br />
| name = Microsoft Office Word (Windows)<br />
| logo = [[Сурет:Word Logo.png|70px|Microsoft Word 2010 логотипі]]<br />
| screenshot = [[Сурет:Word2010.png|300px]]<br />
| caption = Microsoft Office Word 2010<br />
| genre = [[Мәтіндік процессор]]<br />
| developer = [[Microsoft]]<br />
| operating_system = [[Microsoft Windows]]<br />
| latest_release_version = 14.0.6023.1000<br />
| latest_release_date = [[27 маусым]] [[2011]] жыл<br />
| license = <br />
| website = [http://office.microsoft.com/ru-ru/word/default.aspx Microsoft Office Word үй беті]<br />
}}<br />
<br />
{{Infobox Software<br />
| name = Microsoft Office Word (Mac OS X)<br />
| logo = [[Сурет:Word Mac 2008 Icon.png|64px]]<br />
| screenshot = [[Сурет:Word 2008 Mac OS X Leopard.png|300px]]<br />
| caption = Microsoft Office Word 2008 [[Mac OS X 10.5]]<br />
| genre = [[Мәтіндік процессор]]<br />
| developer = [[Microsoft]]<br />
| operating_system = [[Mac OS X]]<br />
| latest_release_version = 14.1.0 Build 110310 (2011 SP1)<br />
| latest_release_date = [[12 сәуір]] [[2011]] жыл<br />
| license = <br />
| website = [http://www.microsoft.com/mac/word Microsoft Word 2011 for Mac үй беті]<br />
}}<br />
'''Microsoft Office Word ''' (күнделікті — '''MS Word''', '''WinWord''' немесе жай ғана '''Word''') - [[Macintosh]] компьютерлерінде және ''[[Windows]]'', ''DOS'' ортасында жұмыс істейтін, қазіргі кезде кең таралған, ең қуатты мәтіндік процессорлардың бірі. Құжаттарды даярлауға, түзетуге, қарап шығуға, баспаға шығаруға арналған Windows ортасының қолданбалы программасы. Оның соңғы нұсқалары шағын баспа жүйесі ретінде кітап, газет- журналдар шығаруда кеңінен қолданылады.<br />
'''Microsoft Office Word ''' дегеніміз компьютерде құжаттар жасауға мүмкіндік беретін бағдарлама болып табылады. [[Суреттер]] немесе өң сияқты түрлі-түсті [[фотосуреттер]] немесе көрнекі суреттер пайдаланып әдемі мәтін жасау және карталар мен кестелер сияқты деректер қосу үшін Word бағдарламасын пайдалануыңызға болады. Оған қоса, Word бағдарламасы мәтін жасау үшін түрлі көмекші мүмкіндіктерді береді, олардың көмегімен мақалалар немесе есептер сияқты іскери құжаттарды оңай аяқтай аласыз. Сондай-ақ, [[ашықхат]] немесе [[хатқалта]] мекенжайларын басып шығаруыңызға болады.<br />
Word бағдарламасы құжаттар, электрондық кестелер мен көрмелер жасауға және электрондық поштаны басқаруға арналған бағдарламаның бірнеше түрлерін біріктіретін өнімдердің бумасы болып табылатын «''Office''» бумасының бір бөлігі болып табылады.<br />
<br />
==Жалпы мағлұматтар==<br />
Microsoft Office Word - мәтіндік құжаттарды дайындауға, түзетуге және қағазға басып шығаруға арналған Windows жүйесінің қосымша программасы.Ол-мәтіндік және графикалық информацияларды өңдеу барсында жүзден аса операцияларды орындай алатын ең кең тараған мәтін редакторының бірі.<br />
Қазіргі компьютерлік технологияларда орындауға болатын кез келген операция бұл ортада жүзеге асырыла береді. Мысалы, басқа ортада дайындалған мәтіндік фрагменттер, кестелер, суреттер сияқты неше түрлі объектілерді байланыстыра отырып осы ортаға енгізуге болады. Жалпы, Word редакторында типография жұмысына керекті баспа материялдарын теруден бастап, олардың оригинал – макетін толық жасауға дейінгі барлық жұмыс орындалады. Мұндай құжаттар мен кестелерді көрікті етіп , безендіруге қажет көптеген дайын шаблондар , стильдер , жазылып бірден орындалатын ішкі макропрограмалар тілі , қарапайым графиктік бейнелерді салатын аспаптар және т. с. с. жетіп артылады.<br />
<br />
== Word редакторын тағайындау, іске қосу және онымен жұмыс істеуді аяқтау ==<br />
Word-пен жұмыс істеуді бастау үшін Windows жүйесінің басқа программалары сияқты оны бастапқы нұсқалық (инсталляциялық) дискеттерден немесе компакт-дискіден компьютерге жазып орналастыру қажет.<br />
<br />
Орналастырылған WORD редакторын іске қосу бірнеше тәсілмен жүзеге асырлады:<br />
# Басқару тақтасындағы Іске қосу (Пуск) менюінің Орындау (Выполнить) командасының көмегімен, бұл тәсіл редактордың қосымша параметрлерін іске қосуға арналған.<br />
# Программалардың Microsoft Office тобындағы WORD шартбелгісінде тышқанды екі рет шерту арқылы.<br />
# Windows жүйесінің Сілтеуіш (Проводник) терезесін пайдалану арқылы.<br />
# WORD редакторына дайындалған құжаттың шартбелгісіне тышқан курсорын жеткізіп, оны екі рет шерту арқылы т.б.<br />
<br />
Редактормен жұмысты аяқтау кез келген стандартты тәсілдермен жүргізіледі:<br />
* Файл→Шығу (Выход) меню командасын таңдау арқылы;<br />
* WORD негізгі терезесінің жүйелік менюіндегі Жабу (Закрыть) командасын таңдау;<br />
* тышқан курсоры терезе тақырыбы аумағында тұрғанда курсорды сол жақ шеттегі жүйелік меню белгісіне алып барып, тышқанды екі рет шерту немесе батырманы бір рет басып, менюдің Жабу (Закрыть) командасын таңдау;<br />
* редактор терезесінің тақырыб жолының оң жақ жоғарғы бұрышындағы Жабу батырмасын (Х) басу;<br />
* Тікелей Alt+F4 пернелерін басу.<br />
<br />
Егер программамен жұмысты аяқтау барысында мұның алдында өзгертіліп, бірақ дискіге жазылмаған құжат бар болса, онда редактор экранға қосымша сұхбаттасу терезесін шығарып, өзгертілген құжатты дискіге жазу (Иә-Да) керектігін, ал жазбасаңыз (Жоқ-Нет) оны да растап беруіңізді өтінеді. Қалауңыз бойынша, редакторда әрі қарай жұмыс істей беруіңізге де (Болдырмау-Отмена) болады.<br />
<br />
==Word редакторына тән қосымша элементтер==<br />
Терезеде Widows жүесінде кездесуге тиіс стандартты көптеген элементтер бар.<br />
Қалып жолында мұнан басқа қара түске боялып белгілі бір режимнің іске қосылып тұрғанын, ал сұр түсті болса - іске қосылмағанын білдіріп тұратын жұмыс режимі индикаторлары бар:<br />
ЗАП - макрокомандаларды жазу (записать) режимі іске қосылған екпінді күйде екенін көрсетеді;<br />
ИСПР - түзелетулерді (исправления) белгілеу режимі екпінді күйде, олар құжаттың соңғы ңұсқасына қандай өзгерістер енгізілгенін білдіреді;<br />
ВДЛ - белгілеулерді кеңейтетін ( Расширить выделения) F8 пернесі екпінді күйде, яғни фрагментті ерекшелеп алып, оны кеңейту режимі іске қосылған, бұл режим ерекшелеу мөлшелерін F8 арқылы кеңейтуге болатынын (бір символға, сөзге, сөйлемге т.б.) көрсетіп тұрады. Ерекшеленген мөлшерді кішірейту - Shift + F8 арқылы, ал ерекшелеуді тоқтату - Esc арқылы орындалады;<br />
ЗАМ - символдарды аустыру режимі екпінді күйде, символдарды ығыстырып енгізу режимі орындалса, ол сұр түске боялады. Бір режимнен екіншісіне ауысу - INSERT пернесін басу арқылы жүргізіледі.<br />
Сонымен, жоғардағы режимдерді іске қосу немесе қоспау режимдері белгілі бір пернелік командалармен орындалады. Оған қосымша, сол режимді қарама – қарсы күйге ауыстыру қалып жолына жалғаса орналасқан қажетті индикаторға тышқан курсорын жеткізіп, оны екі рет шертумен де орындалатынын білген дұрыс.<br />
Цифорлық таңбалары бар көлденең және тік жылжу белдеулері мәтін ішіндегі курсор тұрған орынды бағдарлау мүмкіндігін береді.Бірақ бұл жылжу белдеулері Word редакторында бұрынғыдан маңыздырақ қосымша функциялар атқарады.<br />
Көлденең орналасқан сызғыш (белдеу) арқылы тышқан көмегімен:<br />
* абзац алдындағы жаңа жол басын;<br />
* беттің сол жақ және оң жақ шеттерінде қалдырылуға тиіс бос орындар ( поле) аумағын;<br />
* мәтін аралықтарындағы кесте бағаналарының енін;<br />
* көлденең табуляция позицияларын өзгертуге, олардың жаңа мәнін бекітуге болады.<br />
Тышқан курсорымен осы шамалардың мәндерін өзгерткенде олардың тек сол абзацқа қатысты екенін естен шығармаған абзал.<br />
Ал енді тік орналасқан сызғыш, терезенің сол жақ жақтау бойында орналасқан.Оның көмегімен беттің жоғарғы және төменгі жақтарында қалдырылатын бос орындар алмағын және де кестелер жолдары биіктігін өзгертуге болады. Тік сызғышты көрсетпей, алып тастауға болады, онда сіздің мәтіндеріңізде берелетін орын ұлғаяды. Дегенмен ол бейнеленіп тұрса, мәтінді форматтау жұмыстары жылдамырақ орындалады.<br />
Қарап шығу режимдерінің батырмалары қалып-күй қатары маңындағы көлденең жылжу алабының сол жақ шетінде орналасады да, олар мыналардан тұрады:<br />
* кәдімгі режим батырмасы – бұл қарап шығу режимі келісім бойынша редакторға кіргенде бірден қабылданады. Ол мәтінді форматтау элементтерін қарапйым түрде көрсете отырып, беттерді бөлу шекараларын пунктир – сызықшамен бейнелеп, символдарды тексеру, түзету және қарап шығу процесін жылдам орындайды.<br />
* беттерді белгілеу режимі мәтін қағазда қалай орналаса, айнытпай солай бейнелейтін режим болып есептеледі, мұнда форматтау, мәтінді түзету өте ыңғайлы, өйткені қағаз шеттері айқын көрініп тұрады.<br />
* құрылым режимі, құжатты толық бейнелемей, теқ тақыраптарын көрсете алады, сол себепті мәтін тақыраптарын бастан аяқ қарап отырып, оны бақылау мүмкіндіктерін береді. Ал оны т үйіндемей, ашылған күйде бейнелесек, өте көлемді мәтін өңделгенде, оның белгілі бір бөліктерін түгелдей аустыруға, көшіруге және оның құрылымын байқап отыруға ыңғайлы режим болып саналады.<br />
Аспаптар тақтасы командалар мен іс - әрікеттерді жылдам орындау үшін ең ыңғайлы жағдай жасайды. Оны пайдалану тышқан қолтетігінің немесе соған ұқсас басқа құрылғының көмегімен жүргізіледі. Аспаптар тақтасының белгілі бір командасын орындау сол командаға сәйкес батырманы тышқанмен шерту арқылы орындалады. Бұл тақтаны әрқашанда пайдалануға болады, өйткені,қалауымыз бойынша, ол құжат терезесінің жоғарғы жағында тұрақты көрініп тұрады.<br />
Меню жолының төменгі жағында Стандарты және Форматтау әрікеттерін ғана атқаруға арналған Аспаптар тақтасы орналасқан. Бұл екі тақтадан басқа Word редакторында бірсыпыра әрекеттерді атқаратын тақталар (Сурет салу, Көмек алу және т.б.) бар. Нақты тақталар мен олардың әр түрлі батырмаларының атқаратын қызметі жұмыс барысында түсіндіріледі.<br />
Терезенің негізгі элементінің бірі болып, бірнеше мәтіндік құжаттар қатар орналаса алатын терезелерден тұратын, ашық түске боялған жұмыс алмағы (рабочая область) болып саналады.<br />
===Жаңа құжатты даярлау===<br />
Word іске қосылған соң, экранда 1- құжат (Документі) деген бос Терезе пайда болады. Құжаттың бұлай аталу себебі Word программасы іске кіріскен кезден бастап, бұл сіздің 1-құжатыңыз болып саналады.Келесі құжат 2-нөмірлі, онан кейін 3-нөмірлі т.с.с. болып әрбір келесі құжат нөмірі осылай өсіп отырады. Егер ашылған 1-құжат жабылса да, осы тереземен жұмыс істеп отырғанда (осы сеанс кезінде) даярланған келесі мәтін 2-құжат болып нөмірленеді.<br />
Жаңа құжат ашарда Word оны құру үшін белгілі бір шаблонды (нұсқаны) пайдаланады. Нұсқа жаңа құжатты форматтау параметрлерін анықтайды. Бұл параметрлерге шрифтегі таңбалар сызылымы, парақ айналасындағы бос қалдырылатын өрістер (поля) мәні, табуляция символдары және т.б. жатады.Нұсқалардың бұлардан басқа мынадай элементтері болуы мүмкін:<br />
* мәтін (мысалы, жоғарғы немесе төменгі колонтитулдар немесе бет нөмірлері);<br />
* кестелер (таблицалар);<br />
* төртбұрышты жақтаулар (керегелер);<br />
* графикалық бейнелер;<br />
* кейбір арнайы құралдар (макрокомандалар, батырмалар, айта берсек аспаптар тақтасы) және т.б.<br />
Алдын ала келесім бойынша, жаңадан ашылған құжат «Кәдімгі» нұсқа (шаблон «Обычный») бойынша жасалады.Word редакторын алғаш қы рет компьютерге орналастырғанда оның құрамына мынадай стандартты нұсқалар кіруі тиіс, олар: іс қағаздары, қызмет жазбалары; газет беттері; т.б. типтегі құжат түрлері. Бұл нұсқалар ішінде бірден толтырылуға тиіс стандарты өріс жолдары (Кімге, Кімнен, Дата) мен дайын сөз тіркестері болғандықтан, олар әркімнің уақыттарын тиінді пайдалануды қамтамасыз етеді. Арнаулы нұсқаларды пайдалану дайындалған құжаттарға біркелкі стиль береді.<br />
<br />
===«Құжат ашу» сұхбат терезесiнiң мүмкіндіктері===<br />
«Құжат ашу» терезесінің тек бір функциясы ғана - файлдың аты мен орны белгілі болғанда оны ашу жолын қарастырады. Бірақ бұл сұхбаттасу терезісінің әрбір адамға берер біраз мүмкіндігі баршалық .<br />
Сонымен, «Құжат ашу» терезесінің (немесе оның Аспаптар тақтасы) қосымша мүмкіндіктері :<br />
* файл іздеуді жүзеге асыр ;<br />
* мәтіндік құжат ашу ; <br />
* файлды басқа орынға орналастыру;<br />
* файлды қиып алу ( алмасу буфері арқылы ) ;<br />
* файлдың көшірмесін алу;<br />
* жарлықты дйындау ;<br />
* файылды жою;<br />
* файл атын өзгерту ;<br />
* файл қасиеттерін қарап шығу;<br />
* файлды ашпай-ақ, оны жылдам қарап шығу;<br />
* файылдағы мәліметті тек оқу үшін ашу;<br />
* файлды қағазға басып шығару;<br />
* бумадағы файлдарды реттеу. <br />
Негізінен алғанда, «Құжат ашу» сұхбат терезесі кішігірім информациялық іздеу жүйесінің функциясын атқара алады. Жоғарыда көрсетілген барлық іс - әрекеттер «Құжат ашу» сұхбат терезесінің басқару тақтасы мен тышқанның оң жақ батырмасы арқылы ашылатын контекстік жанама менюлер жүйесі көмегімен орындалады. «Құжат ашусұхбат» терезесінің басқару тақтасы көрсетілген, ал төменде батырмалардың атқаратын қызметтері көрсетілген.<br />
«Құжат ашу» терезесінің басқару тақтасы батырмаларының атқаратын қызметтерін былай суреттеуге болады (солдан оңға қарай):<br />
Бір деңгей жоғары өту - бумалар сатысымен жоғары бір деңгейге өтуді жүзеге асырады.<br />
Өз буманды ашу - өзіңнің пайдалануына арналған буманы ашады.<br />
Өз бумаңа орналастыру - құжатты өз бумаңа орналастырады.<br />
Майда белгілер - бумалар тізімін олардың шартбелгілері (пиктограммалары) мен атын жазу арқылы бейнелейді.<br />
Кесте - бумалар тізімі кесте түрінде олардың соңғы өзгертілген мерзіммен бірге бейнеленіледі.<br />
Қасиеттерін шыару - экранға осы құжат туралы мағлұматтар шығару: дайындалған, не өзгертулер енгізілген уақыты, көлемі және т.б. <br />
Ішкі мазмұнын шығару - құжатты экранда жылдам қарап шығуды жүзеге асырады .<br />
Командалар мен режимдер - оқу, қағазға басу, іздеу, сұрыптау командаларының тізімін ашады .<br />
<br />
Егер файл туралы кесте көмегімен информация берілген мәліметтер жеткіліксіз деп санасаңыз, Қасиеттерін шығару батырмасын басу қажет . Сол кезде берілетін қосымша мәліметтерден іздеп отырған керекті файылыңыз осы екенін (немесе осы емес екенін) анықтай аламыз. Алдыңғы сабақта файл туралы қосымша информация енгізу керектігі айтылып еді, енді «Құжат ашу» сұхбат терезесі арқылы файл іздегенде сондай информацияның қажеттілігіне көзіңіз толық жетеді.<br />
Ішкі мазмұнын шығару батырмасын пайдаланып құжатты ашпай - ақ, оның бас жағынын жылдам қарап шығуға болады. Бұл мүмкіндік іздеу жүйесі арқылы ішкі мәтіні ұқсас бірнеше файл тапқанда өте қажет болады. Табылған файлдар ішінен керегін оқи отырып осылай анықтайды. Ішкі мазмұнын шығару батырмасыарқылы табылған файлдар мәтінінің бас жағын қарап алып барып, тек керектісін ғана терезеге шығаруға болады.<br />
<br />
===Бос құжатты даярлау===<br />
Бірінші құжатты даярлау үшін «Кәдімгі» нұсқасын пайдаланайық. Бұл нұсқа кейін информация енгізетін, ал әзірге бос құжат терезесін ашарда қажет. Өйткені әзірше бұл құжатқа оның мәтінін форматтау немесе безендіру жөнінде арнайы талап қойылған жоқ.<br />
«Кәдімгі» нұсқасымен бос құжатты даярлау үшін:<br />
# Файл → Даярлау (Файл → Создать) командаларын таңдап алу қажет. Мұның нәтижесінде «Құжат дайындау» сұхбат терезесі пайда болады.<br />
# Сол терезеден «Кәдімгі» нұсқасын таңдап алып, ОК батырмасын басу керек.<br />
# Осы әрекетті басқа жолмен де – Ctrl + N пернелерін немесе стандартты аспаптар тақтасында «Жасау» (Создать) батырмасын басу арқылы да іске асыруға болады. Осылардың нәтижесінде де «Кәдімгі» нұсқасына сәйкес жаңа құжат ашылады, бірақ мұнда экранға сұхбат терезесі шығарылмайды.<br />
<br />
===Басқа форматтардағы файлдарды ашу===<br />
Word редакторында WordPerfect, Works, WordStar, DOC-қа арналған Word және т.б. форматтарда даярланған файлдарды ашуға болады. Ол үшін Файл → Ашу ( Файл → Открыть) командаларының Файл типі жолындағы керекті типті таңдау керек, әйтпесе барлық файлдарды қарап шығуға рұқсат беретін «Барлық файлдар» деген жолды таңдап, солардың ішінен қажеттісін таңдау керек.<br />
<br />
===Құжатты сақтау===<br />
Даярланып жатқан құжитты жиі – жиі дискіге жазып қою керектігін түсінген шығарсыздар. Мәтін терліп жатқан кезде компьютердің жедел жадында болады да, ток не компьютер өшіріліп қалса, бірден жойылып кетеді.Сондықтан дискіге жазып сақтап отырған абзал. Ол көп уақыт алмайды. Ол үшін тышқан курсорын дискеттің суреті салынған батырмаға жеткізіп, оны бір рет шертсе болғаны. Осылай сақталған мәтін ғана қатты дискіге жазылып, қауіпсүз күйде ұзақ уақыт сақталады.<br />
Құжатты дискіге алғашқы рет жазып сақтау үшін оған белгілі бір ат қойып, қай дискінің қандай бумасына орналастыратыныңызды білгеніңіз жөн. Егер жұмыс нәтежесін бірнеше вариантта сақтау керек болса, олардың әрқайсысына бөлек - бөлек ат қойып сақтау қажет.<br />
Файлды сақтау үшін келесі әрекеттерді орындау қажет:<br />
# Файл → … деп сақтау командасын таңдау немесе F12 пернесін басу.<br />
# Файл аты деген өріс жолына құжаттқа қойылатын аты енгізу, әйтпесе Word-тың ұсынған атын (мысалы, Документ2) қабылдау.<br />
# Буманың ашылатын тізімінің көмегімен, алдымен дискіні таңдап ал. Оның аты жоғарғы кішкене терезеге шығады, ал төменгі негізгі терезеде сол дискідегі бумалар тізімі көрінеді. Бұл ж мысты орындағанда, А:, В: таңбалары мен иілгіш диск, яғни дискет белгіленетіні есіңізде болсын, сондықтан көбінесе С:, D: сияқты қатты дискілерді таңдауған жөн, оны Диск деген өрісте белгілейміз, мысалы, Д: дискісін таңдап алайық.<br />
# Бумалар тізімінен файлды орналастыратын бума атын белгілеу керек, мысалы BOOK атын таңдап алайық. Белгіленген бума аты жоғарғы терезеде, ал негізгі терезеде – сол буманың (ВООК) ішіне кіретін басқа бумалар мен файлдар тізімі тұрады.<br />
# Қабаттасқан ішкі бумалардан да керектісін таңдап ал, бізге керектісі, мысалы, PROSPECT ішкі бумасы болсын.<br />
# Бумалар деңгейлерін толық қарастырып керектісін таңдап алған соң, «Сақтау» (Сохранить) батырмасын басу қажет. Осылай сақталған құжатты кейіннен тауып алу қиынға соқпайды.<br />
# Мәтінің құрамына кіретін және оны сипаттай алатын сөз тіркестерін де енгіземіз, оларды «Қасиеттер» сұхбаттасу терезесіне енгізіп, кейіннен өзгертіп немесе толықтырып қоюға болады. «Сервис» менюінің ішкі «Статистика» парағы өздігінен толтырылып отырады, онда мәлімет көлемі неше беттен, абзацтан және жолдан тұратыны көрсетіледі.<br />
<br />
===Қорытынды мәліметтер===<br />
Жұмыс туралы қортынды информацияны Файл → Қасиеттер (Файл → Свойства) сұхбаттасу терезесі көмегімен алуға болады. Бұл терезе кейіннен файлды іздеуді оңайлататын информация мен ескертулерді есте сақтайды. Егер «Қасиеттер» терезесінің жолына әр файл туралы тұрақты күйде информация енгізіп отыратын болсақ, кейіннен файлдарды көбейтіп, оның аты, бумасы ұмытылып кетсе де, оларды іздеп табу қиынға соқпайды.<br />
Сондай сәттерде бұрын енгізілген «Қасиеттер» терезесіндегі мәліметтердің қадырын түсінуге болады. Енді осы терезені толығырақ қарастырайық.<br />
Терезедегі «Жалпы» және «Статистика» парақтары адамдардың қатысысуынсыз – ақ өздері автоматты түрде толтырылады.<br />
Сонымен «Қасиеттер» сұхбат терезесін толтыру үшін төмендегі әрікеттерді орындаймыз.<br />
# Файл → Қасиеттер командаларын таңдаймыз. «Қасиеттер» сұхбаттасу терезесі пайда болады.<br />
# «Құжат» парағына өтіп, ондағы жолдарға тиісті мәліметтер енгізу қажет. «Құжат» (Документ) парағына Тақырып, Автор, Мекеме,Топ, Өзекті сөздер, Ескертпе сияқты жалпы мағлұматтардын жинайды. Бұл мағлұматтарды әркім жұмыс барсында өзі енгізіп, онда 255 таңбаға дейінгі әр түрлі мағлұматтардан тұратын сөз тіркестерін толтыруға мұмкінідік бар.<br />
# «Статистика» парағы мынадай мәліметтер береді:<br />
* Құжаттың дайындалған, өзгертілген, ашылған даталары;<br />
* Кім дайындады, қанша уақытта түзетілді, кім сақтады;<br />
* «Статистика» бөлімінде құжаттың қанша беттен, абзацтан, жолдан, сөзден, символдан, байттан тұратыны туралы жазылған мәлімет болады.<br />
«Қасиеттер» терезесін толтыру қажет те емес сияқты болуы мүмкін, бірақ файлды іздеп оны табу процесінде оны дер кезінде толтырудың қандай маңызы бар екенін толық түсіндіруге болады.<br />
<br />
<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Информатика және компьютерлік техника/ Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдаламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.<br />
– Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
==Сыртқы сілтеме==<br />
*http://www.microsoft.com/interop/docs/OfficeBinaryFormats.mspx<br />
<br />
[[Санат:Ақпараттану]]<br />
[[Санат:Компьютерлік техника]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%BC%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BBАммонал2017-02-21T15:13:15Z<p>CommonsDelinker: «:File:Hawthorn_Ridge_mine_1_July_1916.jpg» деген «:File:Hawthorn_Ridge_Redoubt_mine_(1_July_1916)_1.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>'''Аммонал''' - аммониттер тобына жататын қопарғыш зат. <br />
[[Сурет:Hawthorn Ridge Redoubt mine (1 July 1916) 1.jpg|thumb|left|250px| 1916 жылы 1 маусымда Британ әскері Соммадағы шайқаста қолданған. 18 тонна аммонал әйдік кратер қалдырған.]]<br />
[[Image:Hawthorn Ridge Redoubt mine (1 July 1916) 2.jpg|thumb|left|250px]]<br />
[[Image:Lochnagar Crater Ovillers.JPG|thumb|left|250px]]<br />
== Тарихы ==<br />
1915 жылы алғашқы рет 1-ші дүниежүзілік соғысында Британ армиясы арзан қопарғыш зат ретінде қолданған. Британ аммоналының құрамында: 65% аммиак селитрасы, 15% тротил, 17% алюминия и 3% ағаш көмір болған.<br />
<br />
Қазіргі таңда өнеркәсіптік мақсаттарында динамит орнына қаолданады.<br />
<br />
== Құрамы ==<br />
Құрамында аммоний селитрасы (80-90%), алюминий ұнтағы 5-10%), көмір, парафин т.б. қосылыстар (3-5%) бар.<br />
<br />
КСРО-да Аммоналдың екі түрі шығарылатын:<br />
# Аммонал (ГОСТ 21984) - сүр түсті ұнтақ, аз сусымалды, суға төзімді, сақтағанды тұрақты. Құрамы: аммиак селитрасыЖВ - 80,5 %, тротил — 15 %, алюминий ұнтағы — 4,5 %. Оқтарды жасауға қолданатын. <br />
# Аммонал тасты №3 - сүр түсті ұнтақ. Ең күшті қопарғыш заттың бірі. Жоғары суға төзімділік, сақтағанда тұрақты, детонациялық мүмкіндігі өте жақсы. Құрамы: аммиак селитрасыЖВ - 72 %, тротил — 16 %, гексоген — 1,5 %, алюминий ұнтағы — 8 %.<br />
<br />
== Негізгі физика-химиялық қасиеттері және қопарғыш көрсеткіштері ==<br />
Детонация жылдамдығы - 3500 - 4500 м/с<br /><br />
Фугастығы - 480 - 550 сm³<br /><br />
Уақтағыштығы - 13-16 мм<br /><br />
Үйкеліске тұрақтылығының төменгі көрсеткіші - 5700 кгс/сm²-дан жоғары<br /><br />
Тротил эквиваленті - 0,7<br />
<br />
== Қолдануы ==<br />
Кен ошақтарында және шахталарда қопарғыш жұмыстарын жүргізу үшін қолданылады.<br />
<br />
ҰОС кезінде тротилдің жетіспегенінде аммоналмен снарядтарды оқтайтын.<br />
<br />
== Тасымалдауы, орауы және сақтауы ==<br />
* Патрондар түрінде шығарылады. Полиэтилен пакетке 10 данадан салынады. Пакеттер гофралынған қораптарға салынады.<br />
* Жабық қойма орындарда сақталады.<br />
* Тасымалдау кезінде атмосфералық жауын-шашыннан және тіке күн көзінен сақтау керек. Сақтау мерзімі - 12 ай.<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* http://www.ataka.org.ua/<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998<br />
<br />
[[Санат:Химия]]<br />
[[Санат:Қопарғыш заттар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7Жұлдыз2017-02-19T00:44:13Z<p>CommonsDelinker: «The_sun1.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb жойған, себебі: Missing permission as of 11 February 20...</p>
<hr />
<div>{{мағына|Жұлдыз (айрық)}}<br />
[[Сурет:Starsinthesky.jpg|250px|thumb|[[Жетіқарақшы]] жұлдызы]]<br />
[[Сурет:Artist's impression of supernova 1993J.jpg|thumb|right|250px|1993J [[ғаламатжұлдыз]]ы]]<br />
<br />
<br />
'''Жұлдыз''' кейде '''тұрақты жұлдыз''' ({{lang-la|stella}} немесе {{lang-la|astrum}}; [[астрономия]]дағы белгісі: ✱) — салмағы ерекше ауыр, өзегіндегі [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]] арқылы айналасына тұрақты [[жарық]] шығаратын<ref>{{cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1162211|title=Звезда|author=Засов А. В.|publisher=Астронет |accessdate=2013-04-04|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FehrzMWN|archivedate=2013-04-05}}</ref>, плазмалық [[газ]] күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде [[Жұлдыз астрономиясы]] ғылымы зерттейді.<br />
<br />
Әдетте қазақ тілінде жұлдыз сөзі кең мағынада қолданылады: барлық аспан денелерін (күн, ай, [[Марс]], [[Шолпан (ғаламшар)|Шолпан]], [[Комета|құйрықты жұлдыз]]дар т.б.) жай тілмен жұлдыз деп бірдей атай береді. Дегенмен, ғылыми арнаулы мағынада жұлдыз тек [[Күн (жұлдыз)|Күн]] секілді, [[сүмбіле]], [[темірқазық]], [[жетіқарақшы]], [[үркер]] секілді, [[қосаржұлдыз]], [[үйіржұлдыз]], [[ғаламатжұлдыз]] секілді өзінен жарық шығаратын алып аспан денелеріне қаратылады.<br />
<br />
Астрономдар [[жұлдыздардың спектрлік жіктелуі|жұлдыздардың спектрін]], [[жұлдыздың жарқырауы|жарық шамасын]], кеңістіктегі қозғалысын өлшеу арқылы оның салмағын, жасын, құрамындағы металл мөлшерін және басқа да қасиеттерін таниды. Жұлдыздың жалпы сапасы оның өзгерісі мен кейінгі тағдырының маңызды көрсеткіші. Басқа қасиеттері, мысалы диаметрі, өз осьінде айналуы, қозғалысы мен температурасы қатарлылар оның тарихи өзгерісі барысында ұқсамайды. Жұлдыз температурасының жарық шамасына байланысты суреті әдетте [[Герцшпругн-Рассел диаграммасы|"HR диаграммасы"]] деп аталады. Ол арқылы жұлдыздың жасы мен өзгеріс сатысы айқындалады.<br />
<br />
Жұлдыз негізгі уақытын өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына жарық шашуымен өткізеді. Өзегіндегі термоядролық реакция өзектің шетіне дейін жоғары [[энергия]] бөліп шығарады, сосын оны сыртқы әлемге радиация болып шашырайды.<br />
<br />
[[Сутегі]] мен [[гелий]]ден ауыр [[химиялық элементтер|элементтер]] термоядролық реакциядан пайда болады. Жұлдыздар негізінен сутегіні негіз еткен күйде пайда болады және гелий мен аз мөлшерде [[ауыр металдар|ауыр элементтер]]дің сығылуынан құралады. Өзегінде жеткілікті тығыздық болса, кейбір сутегі термоядролық реакция барысында тұрақты түрде гелийге айналады<ref>{{cite web<br />
| url= http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html<br />
| archiveurl= http://web.archive.org/web/20080210154901/http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html<br />
| archivedate= 2008-02-10<br />
| title= Stellar Evolution & Death<br />
| publisher= NASA Observatorium<br />
| accessdate= 2006-06-08}}</ref> (мысалы, Күнде 4 атом сутегі 1 атом гелийге айналудан біз тұтынатын жылу мен жарық қалыптасады). Жұлдыздың ішіндегі артық энергия радиацияланып сыртқа шығып кетеді. Жұлдыз ішкі [[гравитация]] әсерінде өз салмағының жеміріп жібермеуіне (өз өзегіне бірақ құйылып, шөгіп кетпеуге де, айналасына шашырап тозып кетпеуге де) қол жеткізеді.<br />
<br />
Жұлдыздың өзегіндегі сутегі отыны таусылса салмағы күн салмағының 0,5 есесінен кем болмаса, онда ол өсіп [[Алып қызыл жұлдыз]]ға айналады<ref name="late stages">{{cite web<br />
| last = Richmond | first = Michael<br />
| url = http://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html<br />
| title = Late stages of evolution for low-mass stars<br />
| publisher = Rochester Institute of Technology<br />
| accessdate = 2006-08-04 }}</ref> Кейбір жағдайда оның өзегінде тіпті де ауыр атомдар отынға айналып қайта жана бастауы мүмкін. Мұндай жұлдыздар ақыры ықшамдалып, ғарыштағы материялық денеге айналады, басқаларға қосылады, немесе жаңа элементтер пайда болу сатысына өтеді.<ref>{{cite web<br />
| url = http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html<br />
| title = Stellar Evolution & Death<br />
| publisher = NASA Observatorium<br />
| accessdate = 2006-06-08 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздар ғарышқа біркелкі шашылған емес. Олардың көбі тартылыс күш әсерінде ұйысып екіден көп [[қосаржұлдыз]]дарға біріксе, тіпті неше миллиард жұлдыздар топтасып алып [[үйіржұлдыз]]дарға айналады. Екі жұлдыздың орбитасы оларды жақындатқанда олардағы өзгеріс тездейді<ref name="iben">{{cite journal<br />
| last= Iben | first= Icko, Jr.<br />
| title=Single and binary star evolution<br />
| journal=Astrophysical Journal Supplement Series<br />
| date=1991 | volume=76 | pages=55–114}}</ref>. Мысалы, [[Ақ ергежейлі]] жұлдыз өзінің серік жұлдызына жақындағанда оның газдарын өзіне сіміріп, [[Ғаламатжұлдыз|жаңа жұлдыз]] болып жарқырайды.<br />
<br />
Жұлдыздар әлемі өте әр алуан. Кейбір жұлдыздар Күннен мың есе үлкен (көлемі бойынша) әрі жарығырақ болып келсе (алып жұлдыздар), ал кейбіреуінің мөлшері мен шығаратын [[жарық|жарығының]] [[энергия]]сы Күннен әлдеқайда аз болып (ергежейлі жұлдыздар) келеді. Жұлдыздардың жарқырауы да түрліше болады. Алтын Балық шоқжұлдызының S жұлдызы Күннен 400 мың есе артық жарқырайды.<br />
<br />
Күн өзінің барлық белгілері жағынан қатардағы жұлдыз болып саналады. Көптеген жұлдыздарды күн секілді ғаламшарлық жүйеден тұрады деп санауға толық негіз бар. Жұлдыздар өте алыс қашықтықта орналасқандықтан, олардың серіктері ең күшті телескоппен де көрінбейді. Оларды анықтау үшін зерттеудің нәзік әдістер қолданып, бірнеше ондаған жылдар бойы ұқыпты бақылау мен күрделі есептеулер жүргізу қажет. Жұлдыз спектріне талдау жасау арқылы да жұлдыздың ғаламшар серігі бар-жоғы анықталады.<br />
<br />
== Күзету-өлшеу тарихы ==<br />
[[Сурет:Nebra_Scheibe.jpg|thumb|right|200px|Аспан кестесі, б.з.д. XVII ғ.]]<br />
Адамзаттың жұлдыздарды күзетіп тұрмысқа пайдалану, діни рәсімдерді орындау тарихы арыдан бастау алады. Ежелгі мысырлықтар осында 5-6 мың жыл бұрын [[Сүмбіле]] жұлдызының шығыс көкжиектен көтерілуін негіз етіп, [[Ніл]] өзенінің тасуын мөлшерлеген және бір жылдың 365,25 күн болатынын дәл анықтаған.<br />
<br />
Қытайдың Шан патшалығы осыдан 4 мың жыл бұрын аспанды бақылайтын арнайы орда мансаптыларын тағайындап, егіс жұмыстарын уағында жүргізуге қол жеткізген.<br />
<br />
[[Сурет:PSM_V78_D326_Ptolemy.png|thumb|left|120px|[[Клавдий Птолемей|Птолемей]]]]<br />
Тұрақты жұлдыздар діни рәсімдер үшін де айырықша маңызға ие болды. Көптеген ежелгі ғалымдар ерте заманның өзінде-ақ адамдар жұлдызды аспанды [[шоқжұлдыз]]дарға бөлген<ref>{{cite book<br />
| author=Forbes, George | title=History of Astronomy<br />
| publisher=Watts & Co. | location=London | year=1909<br />
| format =Free e-book from Project Gutenberg<br />
| url=http://www.gutenberg.org/etext/8172 }}</ref>. Ежелгі заман астрономы [[Клавдий Птолемей|Птолемей]]дің тіркеуі бойынша бүкіл аспанда 48 шоқжұлдыз болса, қазіргі кезде 88 шоқжұлдыз бар делінеді. Бұл шоқжұлдыздар [[күнтізбе]] жасауға тікелей ықпал етті. Қазіргі жер шарында ең кең қолданылатын, дәлдігі жоғары [[григориан күнтізбесі]] жерге ең жақын тұрақты жұлдыз — күнді негіз етіп жасалған.<ref>{{cite web<br />
| last = Tøndering | first = Claus<br />
| url = http://webexhibits.org/calendars/calendar-ancient.html<br />
| title = Other ancient calendars | publisher = WebExhibits<br />
| accessdate = 2006-12-10 }}</ref><br />
<br />
Көп уақытқа дейін жұлдыздар орнынан қозғалмайды, еш өзгермейді, мәңгі солай бола береді, аспан шарына мәңгілік байланған деп есептеді. Сондықтан жұлдыздарды тұрақты жұлдыз деп атаған. Әсіресе [[Аристотель]]дің (б.з.б. IV ғасыр) идеясының ықпалында көптеген ғасырлар бойы жұлдызды аспан мәңгілік және өзгермейтін [[хрусталь]] [[сфера]] тәрізді, оның сыртында құдайлар өмір сүреді деп жорамалдауы негізгі ғарыш түсінігі болды.<br />
<br />
[[Сурет:Biruni_Iranian.jpg|thumb|left|120px| [[Әбу Райхан әл-Бируни]]]]<br />
Ең ежелгі дәлдігі жоғары, уақыты көрсетілген жұлдыз картасы б.з.д. 1534 ж. ежелгі [[Мысыр]]да жасалды.<ref>{{cite journal<br />
| last=von Spaeth | first=Ove<br />
| title=Dating the Oldest Egyptian Star Map<br />
| journal=Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology<br />
| year=2000 | volume=42 | issue=3 | pages=159–179<br />
| url=http://www.moses-egypt.net/star-map/senmut1-mapdate_en.asp<br />
| accessdate=2007-10-21 }}</ref> [[Мұсылман]] астрономдары анықтаған көптеген жұлдыз атаулары бүгінге дейін қолданылуда. Олар және көптеген жұлдыз өлшеу аспаптарын жасады. ХІ ғасырда [[Әбу Райхан әл-Бируни]] [[құс жолы]]н көптеген жұлдыздар мен тұмандықтардан құралған деп есептеп, 1019 жылғы [[Тұтылу|айдың тұтылуы]] кезінде біраз жұлдыздың ендік бұрышын өлшеді.<ref>{{cite web<br />
| last=Zahoor | first=A. | year=1997<br />
| url=http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/biruni.html<br />
| title=Al-Biruni | publisher=Hasanuddin University<br />
| accessdate=2007-10-21 }}</ref><br />
<br />
Осыдан 3 мың жыл бұрын Қытайдың Чжоугун деген қаласында бірінші астрономиялық обсерватория салынған. Ол өте қарапайым, онда телескоп болған жоқ. Жұлдыздарды қарапайым көзбен бақылаған. Қытайдың б.з.д. V ғасырдағы ғалымдары жұлдыздардың ауадан (газдан) құралатынын жазып қалдырған екен.<ref name="clark">Clark, D. H.; Stephenson, F. R., The Historical Supernovae, Supernovae: A survey of current research; Proceedings of the Advanced Study Institute, 355–370 бет, Dordrecht, D. Reidel Publishing Co, маусым 29, 1981, Cambridge, England, <br />
[http://adsabs.harvard.edu/abs/1982sscr.conf..355C] 2006-09-24</ref><br />
<br />
[[Самарқан]] қаласындағы зерттеуші ғалымдар орта ғасырда мыңдаған жұлдыздың орнын дәл анықтаған. [[Ұлықбек]]тің кейін бір ғасырдан соң өмірге келген дат ғалымы [[Тихо Браге]] де обсерватория салып, жұлдыздар әлеміне бақылау жасаған.<ref name="he history">{{cite web<br />
| last = Drake | first = Stephen A.<br />
| date = 2006<br />
| url = http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/heasarc/headates/heahistory.html<br />
| title = A Brief History of High-Energy (X-ray & Gamma-Ray) Astronomy<br />
| publisher = NASA HEASARC | accessdate = 2006-08-24<br />
}}</ref><br />
<br />
[[Сурет:Giordano_Bruno.jpg|thumb|left|120px| [[Джордано Бруно]]]]<br />
16-ғасырдың соңында [[Джордано Бруно]] «Жұлдыздар да Күн сияқты аспан денелері, олардың арасында ай секілді, жер секілділері де бар, және олар да бірін бірі айналып жүреді» деген пікір айтты. Жұлдыздарды алыстағы күн дейтін көзқарасты [[Ежелгі Грекия|ежелгі грек]] ойшылдарынан шексіздік туралы айтқан [[Анаксимандр]] мен [[атом]] теориясының негізін қалаушы [[Демокрит]], [[Рим]] философы [[Эпикур]] айтып өткен болатын.<ref>{{cite web<br />
| date = 2006 <br />
| url = http://www.eso.org/outreach/eduoff/edu-prog/catchastar/CAS2004/casreports-2004/rep-226/<br />
| title = Exoplanets | publisher = ESO<br />
| accessdate = 2006-10-11 }}</ref><br />
<br />
Теолог Ричард Бентли «Егер олар күн секілді жұлдыз болса, неге күн жүйесіне гравитация (тартылыс күш) түсірмейді?» - деп сұрақ қойған екен, оған [[бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]н ашқан [[Ньютон]] «Әрбір тараптағы жұлдыздар тудырған тартылыс күші бір-бірін жойып, жоққа шығарады» - деп жауап берген екен.<ref>{{cite web<br />
| last = Hoskin | first = Michael | year=1998<br />
| url = http://www.stsci.edu/stsci/meetings/lisa3/hoskinm.html<br />
| title = The Value of Archives in Writing the History of Astronomy<br />
| publisher = Space Telescope Science Institute<br />
| accessdate = 2006-08-24 }}</ref><br />
<br />
[[Сурет:Tycho_Brahe.JPG|thumb|left|120px|[[Тихо Браге]]]]<br />
[[1596 жыл]]ы алғаш рет айнымалы жұлдыз (неміс астрономы [[Йоханнес Фабрициус]]), ал [[1650 жыл]]ы алғаш рет қос айнымалы жұлдыз (италиялық ғалым [[Джованни Риччоли]]) анықталды.<br />
<br />
Дания ғалымы [[Тихо Браге]] аспаннан бір жаңа (бұрын болмаған) тұрақты жұлдызды байқап, аспан ежелден осылай емес деген пікірге келген екен. Кейін ол жаңа жұлдыз [[ғаламатжұлдыз]] екені анықталды да, «Тихо ғаламатжұлдызы» деп аталады.<br />
<br />
[[Италия]] ғалымы [[Джеминиано Монтанари]] [[1667 жыл]]ы [[Алголь]]дағы жарық өзгерісін тіркеген. [[Эдмонд Галлей]] ежелгі грек Птолемей заманынан сол кезге дейінгі жұлдыздар орнының өзгерісі туралы зерттеу жасап, жұлдыз тұрақты деген көзқарасты өзгертті.<ref name="he history" /><br />
<br />
[[Фридрих Вильгельм Бессел]] [[1838 жыл]]ы көру бұрышының айырмасына сүйеніп [[Аққу шоқжұлдызы]]ндағы 61 жұлдыздың арақашықтығын 11.4 жарық жыл етіп өлшеп, ғарыштың кеңдігі мен ғарыш денелері арасындағы алыс кеңістікті танытты.<br />
<br />
[[Сурет:William_Herschel01.jpg|thumb|left|120px|[[Уильям Гершель]] ]]<br />
[[Уильям Гершель]] тұрақты жұлдыздардың аспандағы жайласу орнын анықтауға талпынған тұңғыш ғалым. [[1780 жыл]]дары ол [[метрология]] арқылы 600 жаққа бірдей өлшеу жасап, сол арқылы көзге көрінетін жұлдыздардың санын анықтауға кірісті. Бұл арқылы ол жұлдыздар саны аспанның бір шетіне қарай көбейе түсетінін, бұл [[Құс жолы]]ның орталық өңірі екенін айқындады. Оның баласы [[Джон Гершель]] [[Оңтүстік жарты шар]]да әкесінің ғылыми тәжірибесін қайталап, ұқсас қорытынды шығарды.<ref>{{cite journal<br />
| last=Proctor | first=Richard A.<br />
| title=Are any of the nebulæ star-systems? | journal=Табиғат<br />
| year=1870 | pages=331–333<br />
| url=http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/HistSciTech/HistSciTech-idx?type=div&did=HISTSCITECH.0012.0052.0005&isize=M<br />
| doi=10.1038/001331a0<br />
| volume=1 }}</ref> Осы өлшеу, күзету барысында Уильям Гершель кейбір жұлдыздардың ұқсас бағытта қозғалып қана қоймай, өзара физикалық байланысы бар [[қосаржұлдыз]] екенін айқындады.<br />
<br />
[[1835 жыл|1835]] – [[1839 жыл|39]] жылдары орыс астрономы [[Струве Василий Васильевич|Василий Струве]], неміс астрономы [[Фридрих Вильгельм Бессел|Фридрих Бессель]] және ағылшын астрономы [[Томас Джеймс Хендерсон|Т.Хендерсон]] алғаш рет ең жақын үш жұлдызға дейінгі қашықтықты анықтады.<br />
<br />
Джозеф Фраунгофера және Анджело Секки Сүмбіле мен күнді салыстырып, жұлдыздарды жарығына қарай түрге бөлудің ғылыми жүйесін жасады.<ref>{{cite web<br />
| last = MacDonnell | first = Joseph<br />
| url = http://www.faculty.fairfield.edu/jmac/sj/scientists/secchi.htm<br />
| title = Angelo Secchi, S.J. (1818–1878) the Father of Astrophysics<br />
| publisher = Fairfield University | accessdate = 2006-10-02}}</ref> Дегемен қазіргі заманғы жұлдыздар жүйесін бөлу амалын Энни Кэннон 1900 жылы тапқан.<br />
<br />
[[Сурет:Friedrich_Wilhelm_Bessel.jpeg|thumb|left|120px|[[Фридрих Вильгельм Бессел]]]]<br />
ХІХ ғасырда [[Қосаржұлдыз]]ды күзетудің маңызы да еселеп артты. [[1834 жыл]]ы Ф.В.Бессель Сүмбіленің өзіндегі өзгерісті өлшеп, оның жасырын серігі бар екенін ашты. Эдвард Пикеринг [[1899 жыл]]ы периоды 104 күндік спектрлі қосаржұлдызды байқады. Астроном Струве және [[Шербёрн Уэсли Бёрнхем]] қатарлылар қосаржұлдыздар туралы материалдарды топтап, олардың орбитасы арқылы сапасын өлшеуге мүмкіндік алды.<br />
<br />
19-ғасырдың 60-шы жылдары жұлдыздарды зерттеу үшін [[спектроскоп]], ал [[1880 жыл]]дан бастап [[фотография]] пайдаланыла бастады.<ref>{{cite book<br />
| first=Robert G. | last=Aitken | title=The Binary Stars<br />
| publisher=Dover Publications Inc. | location=New York<br />
| year=1964 }}</ref><br />
<br />
Тұрақты жұлдыз зерттеуі XX ғасырда тез дамыды. [[Карл Шварцшильд]] көзбен көрінетін жұлдыз бен оның аппаратқа тартылған фотосын салыстырып, жұлдыздың түсі мен температурасын білуге жол ашты. 1921 фотоэлектрлі фотометр жұлдыздарды өлшеуге қолданыла бастады. Алғаш рет Альберт Майкельсон Гук телескобы арқылы жұлдыз диаметрін өлшеді.<ref>{{cite journal<br />
| author=Michelson, A. A.; Pease, F. G.<br />
| title=Measurement of the diameter of Alpha Orionis with the interferometer<br />
| journal=Astrophysical Journal | year=1921 | volume=53<br />
| pages=249–259<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1921ApJ....53..249M | doi = 10.1086/142603 <br />
}}</ref><br />
<br />
[[1913 жыл]]ы HR диаграммасы дамып, [[астрофизика]]ға жаңа мүмкіндік берді.<br />
<br />
20-ғасырдың басында, әсіресе [[1920 жыл]]дан кейін, жұлдыз жөніндегі ғылыми көзқараста төңкеріс болды. Жұлдыз физикалық дене ретінде қарастырылып, оның құрылысы мен құрамындағы заттардың тепе-теңдік шарттары, энергия көздері зерттеле бастады. Ол арқылы ендігі жерде жұлдыздардың ішкі қасиеті мен құрылымы [[квант физикасы]] арқылы сәтті түсіндіріліп, жұлдыздар атомосферасының химиялық құрамы да айқындала бастады. Бұл төңкеріс, әрине [[атомдық физика]]ның жетістіктерімен тығыз байланысты еді. 20-ғасырдың орта шенінде [[ЭЕМ]]-ді қолдануға байланысты жұлдыздарды зерттеу мәселесі одан әрі тереңдей түсті.<ref name="new cosmos">{{cite book<br />
| author=Unsöld, Albrecht | title=The New Cosmos<br />
| publisher=Springer-Verlag | location=New York<br />
| year=1969 }}</ref><br />
<br />
[[Ғаламатжұлдыз]]дарды айтпағанда, басқа жұлдыздарды Құс жолы галактикасы тәуелді жергілікті галактикалар жүйесінде күзетуге болады.<ref>e. g. {{cite journal<br />
| author=Battinelli, Paolo; Demers, Serge; Letarte, Bruno<br />
| title=Carbon Star Survey in the Local Group. V. The Outer Disk of M31<br />
| journal=The Astronomical Journal<br />
| year=2003 | volume=125 | issue=3 | pages=1298–1308<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003AJ....125.1298B<br />
| accessdate=2007-02-04 | doi = 10.1086/346274 <br />
}}</ref><ref>{{cite news<br />
| title=Millennium Star Atlas marks the completion of ESA's Hipparcos Mission<br />
| publisher=ESA | date=1997<br />
| url=http://www.rssd.esa.int/index.php?project=HIPPARCOS&page=esa_msa<br />
| accessdate=2007-08-05 }}</ref> Дегенмен, бұл күндері тіпті жерден 100 млн жарық жылы қашықтықтағы [[Бикеш (шоқжұлдыз)|Бикеш]] галактикалар жүйесіндегі [[M 100 галактикасы]]ндағы жұлдыздарды да өлшеп-тексеруден өткізуге мүмкіндік туып отыр.<ref>{{cite web<br />
| author=Villard, Ray; Freedman, Wendy L.<br />
| date=1994<br />
| url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1994/1994/49/text/<br />
| title=Hubble Space Telescope Measures Precise Distance to the Most Remote Galaxy Yet<br />
| publisher=Hubble Site<br />
| accessdate = 2007-08-05 }}</ref><ref>{{cite news<br />
| title=Hubble Completes Eight-Year Effort to Measure Expanding Universe<br />
| publisher=Hubble Site | date=1999<br />
| url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1999/19/text/<br />
| accessdate=2007-08-02 }}</ref><ref>{{cite news<br />
| title=UBC Prof., alumnus discover most distant star clusters: a billion light-years away.<br />
| publisher=UBC Public Affairs | date=2007<br />
| url=http://www.publicaffairs.ubc.ca/media/releases/2007/mr-07-001.html<br />
| accessdate=2007-08-02 }}</ref><br />
<br />
== Жұлдыздардың аталуы ==<br />
[[Сурет:Venice ast sm.jpg|thumb|right|200px|Астрология тақтайшасы]]<br />
Шоқжұлдыз ұғымы ежелгі [[Вавилон]] мәдениетінде қалыптасқан. Ежелгі заманның жұлдыз бақылаушылары біршама әйгілі жұлдыздарды табиғат мифологиясындағы белгілі бір оқиғалармен байланыстырып, олардан түрлі пішіндер елестеткен. [[Эклиптика]]ның төңірегіндегі 12 жұлдыз [[Астрология]]ның негізі болды. Кейбір арнайы тұрған ерекше жұлдыздар да арнаулы атауға ие болды, әсіресе оларға латынша және арабша атаулар берілді.<br />
[[Сурет:Planisphæri cœleste.jpg|thumb|left|300px|XVII ғ. жұлдыз картасы, Голландия]]<br />
Кейбір жұлдыздар туралы арнайы аңыздар құрастырылды.<ref name="mythology">{{cite web<br />
| last = Coleman | first = Leslie S<br />
| url = http://www.frostydrew.org/observatory/courses/myths/booklet.htm<br />
| title = Myths, Legends and Lore<br />
| publisher = Frosty Drew Observatory<br />
| accessdate = 2006-08-13 }}</ref> Мысалы, [[Алголь]] жыланшаш пері [[Медуза]]ға арналған.<br />
<br />
Ежелгі гректер ғаламшарларды айналушы жұлдыз (серуендеуші) деп танып, маңызды Құдайларының аты етті. Бұл планеталардың аты Меркурий, Венера, Марс, Юпитер және Сатурн.<ref name="mythology" /> (Уран мен Нептун да грек-рим Құдайларының атында аталғанымен, бірақ олардың жарқырау шамасы әлсіз, ежелгі адамдар оларды байқай алмаған. Олар тек кейін байқалды, аты да кеш қойылды.<br />
<br />
Шамамен 1600 жылдарға дейін шоқжұлдыздардың аты, ауқымы, жұлдыздар аты әр өңірде өзгеше болып келді. 1603 жылы неміс астрономы Иоганн Байер грек әліппесі мен шоқжұлдыздар атын бірлестірген "Байер белгілемесі" Уранометрияны жасап, әр шоқжұлдыздағы әрбір жұлдызға ат берді. Кейін ағылшын астрономы Джон Флемстид сандық жүйе арқылы белгілеу амалын тауып, ол кейін "Флемстид белгілемесі" деп аталды. Бұдан басқа да жұлдыздарды белгілеу амалдары ойлап табылды.<br />
<br />
Ғылым әлемінде жұлдыздар мен басқа да аспан денелеріне ат беретін бірден-бір орган [[Халықаралық астрономиялық одақ]] ({{lang-en|International Astronomical Union}}).<ref name="naming">{{cite web<br />
| url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.309<br />
| title = The Naming of Stars<br />
| publisher = National Maritime Museum<br />
| accessdate = 2006-08-13 }}</ref> Бірақ кейбір астрономиялық органдар алдамшылыққа барып, жұртқа жұлдыз атын сатумен айналысады. Бірақ, олар (мысалы: “International Star Registry” қатарлылар) қандай амалмен жұлдыздар атын сатумен айналысса да, бірақ бұл атаулар ғылым жағынан мойындалмайды, оны ешкім де пайдаланбайды.<ref name="naming" /> Оның бәрі адам алдап ақша табудың бір түрлі амалы ғана.<br />
<ref>{{cite web<br />
| last = Adams | first = Cecil | date = 1998<br />
| url = http://www.straightdope.com/classics/a3_385.html<br />
| title = Can you pay $35 to get a star named after you?<br />
| publisher = The Straight Dope | accessdate = 2006-08-13 }}</ref><br />
<br />
== Жұлдыздар саны және жайыласуы==<br />
[[Сурет:Ngc6397 hst blue straggler.jpg|thumb|right|250px|Жұлдыз меруерті]]<br />
Астрономдар ғарыштағы жұлдыздар саны туралы мөлшері әрқилы. АҚШ астрономы [[Карл Саган]] өзінің «Триллионның триллионы» кітабында «Ғаламда триллион галактика бар. Әр галактикада триллион жұлдыз бар», - деген жорамал айтады.<br />
<br />
АҚШ астрономы [[Чарли Конрой]] қатарлылар галактикалар спектріне талдау жасағаннан кейінгі жорамалы бойынша ғаламда шамамен 3•10<sup>23</sup> жұлдыз бар деге болжам береді<ref>{{cite journal | url=http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature09578.html | title=A substantial population of low-mass stars in luminous elliptical galaxies | author=Pieter G. van Dokkum & Charlie Conroy | journal=NATURE | year=2010 | doi=10.1038/nature09578}}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздардың әлемге жайласуы біртегіс, біркелкі емес. Жұлдыздар ғарыштағы газдар мен тозаңдармен араласып, галактикаларда өмір сүреді. Құс жолы тәрізді өлшемді галактикада әдетте 100 млрд-таған тұрақты жұлдыз болады. Ғарыштағы күзетуге болатын жұлдыздардың саны да 100 млрд-тан асады<ref>{{cite web | title=What is a galaxy? How many stars in a galaxy / the Universe? | publisher=Royal Greenwich Observatory | url=http://www.nmm.ac.uk/server/show/ConWebDoc.20495 | accessdate=2006-07-18 }}</ref>. Кезінде жұлдыздар тек Галактикаларда ғана болады деп түсіндірілді,<ref>{{cite news | title=Hubble Finds Intergalactic Stars | publisher=Hubble News Desk | date= 1997 | url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1997/02/text/ | accessdate=2006-11-06 }}</ref> бірақ галактикалар арасында бос аймақта өз алдына жүрген жұлдыздар да жетерлік екен. Астрономдардың межелеуінше, ғарышта шамамен 700 Гай (7×10 <sup>22</sup>) жұлдыз бар<ref>{{cite news | title=Astronomers count the stars | publisher=BBC News | date= 2003 | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3085885.stm | accessdate=2006-07-18 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздар бірін-бірі толықтыратын екі бағытта зерттеледі. Жұлдыз астрономиясы жұлдыздардың қозғалысын, олардың галактика мен шоғырлардағы таралуын, әр түрлі статистикалық заңдылықтарын қарастырады. Ал [[астрофизика]]ның зерттейтіні – жұлдыздарда өтетін физикалық процестер, олардың сәулесі, құрылысы және [[эволюция]]сы.<br />
<br />
Жеке жұлдыздардан басқа, Қосарлы жұлдыздар жүйесінде екі, немесе одан да көп жұлдыздар өзара бір-біріне [[гравитация]]лық тартылыс күш туғызып, өзара орағытып айналуы да жиі кездеседі және олар [[Қосаржұлдыз]] деп аталады. Қосаржұлдыздар массаларының ортақ центрі маңында айналып, қосақталып орналасады. Сондай-ақ жұлдыздардың үштік және еселік жүйелері де кездеседі. Қосаржұлдыздың массасы олардың орбиталарын зерттеу арқылы тікелей анықталады. Мұның нәтижесінде жұлдыздардың массасы мен жарқырауының арасында статистикалық тәуелділік тізбегі болатыны айқындалды<ref>{{cite book<br />
| first=Victor G. | last=Szebehely<br />
| coauthors=Curran, Richard B. | year=1985<br />
| title=Stability of the Solar System and Its Minor Natural and Artificial Bodies<br />
| publisher=Springer<br />
| id=ISBN 90-277-2046-0 }}</ref>.<br />
<br />
Дегенмен, олардың орбитасының тұрақты болса, қосаржұлдыздар ортақ жұлдыздық топ құраса, жұлдыздар саны өте көп болса, онда олар [[Үйіржұлдыз]] делінеді. Қосаржұлдыздар өзар байланысты бірнеше жұлдыздар болса, ал Үйіржұлдыздар бірнеше жүз жұлдыздан жүз мыңдаған жұлдыздардың шоғырлы одағы болуы да мүмкін.<br />
<br />
Қосарлы жұлдыз шоғыры жүйесі ұзақ уақыт бойғы гравитация әсерінде өзара бір-бірін шектеу күйіндегі жұлдыз тобы болып, ондай үйіржұлдыздар көбінесе алып О және В жұлдыздарынан құралады. Олардың 80% жұлдызы [[қосаржұлдыз]] болып келеді<ref>{{cite press release |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |date=2006 | url=http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0611.html |title=Most Milky Way Stars Are Single |accessdate=2006-07-16 }}</ref>. Құс жолы жүйесіндегі жұлдыздардың көбі жеке жұлдыз болып келеді. Ұсақ ғарыш денелерінің байқау техникасына ілесіп байқалған жеке жұлдыздар көбейе түсті. Әлемнің 85% жұлдызы [[Қызыл ергежейлі]] болса, олардың 25%-ында [[серік жұлдыз]] бар.<br />
[[Сурет:NGC7293 (2004).jpg|thumb|right|250px|NGC 7293 (Бұранда тұмандығы), NASA ESA және C. R. O'Dell (Вандербильт университеті) суреті]]<br />
<br />
Күннен басқа жерге ең жақын жұлдыз [[Кентавр шоқжұлдызы]]ндағы [[Проксима]] жұлдызы болып, оның жерден арақашықтығы 39.9 триллион км (10 <sup>12</sup> км), яғни 4.2 жарық жылы қашықтықта. Яғни, жарық Проксимадан шығып, 4.2 жылда әрең жер бетіне жете алады. Егер жер шарын айналып жүрген ғарыштық тасығыштың жылдамдығы 8 км/сек (сағатына 30,000 км) деп есептесек, ол 150,000 жылда әрең Проксимаға бара алады екен<ref>3.99 × 10<sup>13</sup> km / (3 × 10<sup>4</sup> км/сағ × 24 × 365.25) = 1.5 × 10<sup>5</sup> years.</ref>. Қашықтықтың мұнша алыстығы әлемдегі жұлдыздар арасындағы үйреншікті жағдай есептеледі<ref>{{cite journal | author=Holmberg, J.; Flynn, C. | title=The local density of matter mapped by Hipparcos | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | volume=313 | issue=2 | year=2000 | pages=209–216 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2000MNRAS.313..209H | accessdate=2006-07-18 | doi = 10.1046/j.1365-8711.2000.02905.x }}</ref>. [[Галактика]]лардың өзек өңірінде, немесе [[Шар тәрізді үйіржұлдыз]]дар ішінде жұлдыздардың арақашықтығы бұған қарағанда жақынырақ болуы мүмкін. Сол [[Шар тәрізді үйіржұлдыз]]дарда және галактикалардың өзек өңірінде жұлдыздардың өзара соқтығысып қалуы жиі кезедеседі.<br />
<br />
Ал, галактикалардың сыртқы [[қоралану]] өңірінде жұлдыздар бір-біріне өте алыс жайласқан болады. Онда галактикалар өзегіне салыстырғанда жұлдыздар арақашықтығы біршама кең болып, жұлдыздар соқтығысы сирек кездеседі. Бірақ Шар пішінді жұлдыз шоғыры жүйесі мен галактика өзегінде жұлдыздар соқтығысуы жиі кездесетін құбылыс екен.<ref name="DarkMatter">{{cite news | title=Astronomers: Star collisions are rampant, catastrophic | publisher=CNN News | date=2000 жыл 2 шілде| url=http://archives.cnn.com/2000/TECH/space/06/02/stellar.collisions/ | accessdate=2006-07-21 }}</ref> Жұлдыздар қақтығысынан [[Көк жұлдыз]]дар пайда болып, олардың айналасындағы [[Негізгі тізбек жұлдызы]]на салыстырғанда беткі температурасы өте жоғары болады.<ref>{{cite journal | first = J. C. | last= Lombardi, Jr. | coauthors= Warren, J. S.; Rasio, F. A.; Sills, A.; Warren, A. R. | title = Stellar Collisions and the Interior Structure of Blue Stragglers | journal=The Astrophysical Journal | year=2002 | volume=568 | pages=939–953 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002ApJ...568..939L | doi = 10.1086/339060 }}</ref><br />
<br />
== Параметрі және өлшем бірлігі ==<br />
Жұлдыздардың негізгі сипаттамалары – олардың [[масса]]сы, [[радиус]]ы және [[жарқырау]]ы. Бұл шамалар, көбінесе [[Күннің массасы]], [[Күннің радиусы|радиусы]] және [[Күннің жарқырауы|жарқырауының]] үлестерімен салыстыра өлшенеді. Жұлдыздар параметрі көбінесе [[Өлшем бірліктерінің халықаралық жүйесі|СИ]] бірлігі арқылы өрнектеледі. Кейде [[CGS]] бірлігі де қолданылады. <br />
:{|<br />
|Күн массасы:<br />
|<math>\begin{smallmatrix}M_\odot = 1.9891 \times 10^{30}\end{smallmatrix}</math>килограмм<ref name="constants">{{cite journal | author = Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I. | title=Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars | journal=The Astrophysical Journal | year=2003 | volume=583 | issue=2 | pages=1024–1039 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...583.1024S | doi=10.1086/345408 }}</ref><br />
|-<br />
|Күн жарығы:<br />
|<math>\begin{smallmatrix}L_\odot = 3.827 \times 10^{26}\end{smallmatrix}</math> Ватт<ref name="constants" /><br />
|-<br />
|Күн радиусы:<br />
|<math>\begin{smallmatrix}R_\odot = 6.960 \times 10^{8}\end{smallmatrix}</math>метр<ref>{{cite journal<br />
| author= Tripathy, S. C.; Antia, H. M.<br />
| title=Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius<br />
| journal=Solar Physics | year=1999<br />
| volume=186 | issue=1/2 | pages=1–11<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999SoPh..186....1T | doi = 10.1023/A:1005116830445 <br />
}}</ref><br />
|}<br />
<br />
Негізгі параметрлерден басқа эффективтік температура, спектрлік класс, абсолюттік жұлдыздық шама, түрлі-түстілік көрсеткіші тәрізді туынды параметрлер де қолданылады.<br />
<br />
Ең ұзын қашықтық, мысалы алып жұлдыздардың радиусы, немесе [[қосаржұлдыз]]дың ұзын жарты өсі көбінесе [[астрономиялық бірлік]]пен өлшенеді. Астрономиялық бірлік дегеніміз жер шары мен күннің арақашықтығы. Ол шамамен 150 млн км, немесе 93 млн ағылшын милі.<br />
<br />
== Қалыптасуы мен өзгеруі ==<br />
[[Сурет:Witness the Birth of a Star.jpg|thumb|right|200px|Жұлдыз пайда болатын тығыздығы жоғары молекулярлық бұлт өңірі, NASA суреті]]<br />
Жұлдыздар жұлдызаралық материя кеңеюінің тығыздығы жоғары өңірлерінде пайда болған. Бірақ сондай өңірлердің тығыздығы жер бетіндегі адам жасаған [[вакуум]]дардың тығыздығынан төмен болады. Сондай тығыздығы жоғары өңір Молекулярлық бұлт деп аталып, ондағы негізгі элемент сутегі болса, гелий шамамен 23-28% болып келеді. Бұдан басқа өте аз мөлшерде түрлі ауыр элементтер болады. Оған [[Аңшы үлкен тұмандығы]]ндағы жұлдыздардың қалыптасуы жақсы мысал бола алады<ref><br />
{{cite journal<br />
| last=Woodward | first=P. R.<br />
| title=Theoretical models of star formation<br />
| journal=Annual review of astronomy and astrophysics<br />
| year=1978 | volume=16 | pages=555–584 | doi = 10.1146/annurev.aa.16.090178.003011 <br />
| unused_data=|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1978ARA&A..16..555W<br />
}}</ref>. Үлкен массаға ие молекурлярлық бұлттан жұлдыз қалыптасқанда, ол сондағы тұмандық газдарды жарқыратып, сутегіні иондап, [[H II өңірі]]н қалыптастырады.<br />
<br />
Жұлдыздардың сиретілген газдардан, сондай-ақ өте тығыз газдардан (ақ ергежейлілер) құралған түрлері де болады. Жалтырауы периодты түрде өзгеріп отыратын жұлдыздар [[айнымалы жұлдыз]]дар деп аталады. [[Ғаламатжұлдыз|Жаңа жұлдыз]]дардың жалтырауы кенеттен өзгеретіндіктен, оларда әр түрлі құбылыстар жүретіндігі байқалады. Алғашқы бірнеше тәулікте кішкентай ергежейлі жұлдыз үлкейеді де, одан газ қабаты бөлініп шығып, кеңістікке тарала бастайды. Сонан соң ол қайта сығылады. Ал аса жаңа жұлдыздардың оталуы кезінде бұдан да үлкен өзгерістер болады.<br />
<br />
=== Протожұлдыздың пайда болуы ===<br />
{{main|Протожұлдыз}}<br />
[[Сурет:Herbig-Haro object HH32.jpg|thumb|right|200px| HH32 Хербиг–Аро нысаны]]<br />
Жұлдыздар ғаламатжұлдыздың (алып жұлдыздар жарылысы) [[импульс толқыны]] әсерінде, немесе екі галактиканың соғылысуы салдарынан молекулярлық бұлттың ішкі бөлігіндегі [[гравитация]]ның тұрақсыздығы пайда болады. Әдетте, молекулярлық бұлттың мәлім өңірінің тығыздығы [[Джинс тұрақсыздығы]] шамасына жетіп барғанда ол өзінің ішкі гравитациясының әсерінде жеміріле бастайды.<br />
<br />
Молекулярлық бұлт жемірілгенде, ұйысқан тозаңдар мен газдар күн массасының 50 есесіндей болған кішкентай бок добы секілді шар денеге айналады. Шар дене жалғасты күйреп, тығыздығы жалғасты артып, ауырлық нүктесі ауысып, барынша қыза бастайды. Алғашқы [[Протожұлдыз]] бұлтының ағысы белгілі бір тұрақты қозғалыс сипатын сақтаған кезде протожұлдыздың өзегі қалыптасады<ref>{{cite web<br />
| last = Seligman | first = Courtney<br />
| url = http://courtneyseligman.com/text/stars/starevol2.htm<br />
| title = Slow Contraction of Protostellar Cloud | work=Self-published<br />
| accessdate = 2006-09-05 }}</ref>. Бұл ''негізгі тізбек жұлдызының'' алғашқы сатысында протопланета дискасы болады, ауырлық күшінің тоғысуына кем дегенде 10 - 15 млн жыл керек.<br />
<br />
Алғашқы протожұлдыздардың массасы күн массасынан 2 есе кішілері ''Торпақ T'' жұлдызы секілділер болса, үлкендері [[Хербиг жұлдыздары]]на ұқсас жұлдыздарды құрайды. Бұл жаңа пайда болған жұлдыздар өз өсінде айналуынан екі полюсінен ағын бүркіп шығарып, Хербиг–Аро нысанын ({{lang-en|Herbig–Haro object}}) құрайды<ref>{{cite conference<br />
| author=Bally, J.; Morse, J.; Reipurth, B. | year = 1996<br />
| title=The Birth of Stars: Herbig-Haro Jets, Accretion and Proto-Planetary Disks<br />
| booktitle = Science with the Hubble Space Telescope - II. Proceedings of a workshop held in Paris, France, December 4–8, 1995<br />
| editor = Piero Benvenuti, F.D. Macchetto, and Ethan J. Schreier<br />
| publisher = Space Telescope Science Institute | pages = 491<br />
| url =http://adsabs.harvard.edu/abs/1996swhs.conf..491B<br />
| accessdate =2006-07-14 }}</ref>.<br />
<br />
=== Негізгі тізбек жұлдызы ===<br />
{{main|Негізгі тізбек жұлдызы}}<br />
[[Сурет:HRDiagram.png|thumb|right|200px|HR (Герцшпрунг-Рассел) диаграммасы]]<br />
[[Сурет:Hertzsprung-Russel StarData.png|thumb|right|300px|[[Құс жолы]] жүйесіндегі танымал жұлдыздардың Герцшпунг-Рассел диаграммасы]]<br />
[[Герцшпругн-Рассел диаграммасы|HR диаграммасы]]ндағы жұлдыздар жайласуы бейберекет емес, олар белгілі бір өңірлерге арнайы орналасқан. Әсіресе сол жақ үстіңгі бұрыштан оң жақ астыңғы бұрышқа дейінгі тар өңірге көп санды жұлдыздар шоғырлы түрде орналасқаны бірден көзге түседі. Күн де осы диагональді өңірге жайғасқан екен. Демек, осынау диагональ Негізгі тізбек ({{lang-en|Main sequence}}) деп аталады да, негізгі тізбектегі жұлдыздар [[Негізгі тізбек жұлдызы]] ({{lang-en|main-sequence stars}}), немесе [[Ергежейлі жұлдыз]] ({{lang-en|dwarf}}) деп аталады. Негізгі тізбек жұлдыздары өз ғұмырының [[сутегі]]лік жану сатысында болады. Ондағы сутегі отыны жанып таусылған соң гелийлік жану басталады да, ісініп [[Алып қызыл жұлдыз]]ға айналады. Күн жүйесіндегі күн дәл қазір сондай [[негізгі тізбек жұлдызы]]на жатады.<br />
<br />
Тұрақты жұлдыздардың бүкіл ғұмырының 90%-ында жоғары температура мен жоғары қысым арқылы өзегіндегі сутегіні гелий етіп біріктірумен болады және осы барыста мол энергия жасап шығарады. Негізгі тізбек жұлдыздары алғашқы сәттерден бастап, сутегінің салыстырмасы өзегінде арта береді де, нәтижесінде өзегінде термоядролық реакция ұлғайып, жұлдыздың температурасы біртіндеп жоғарылап, жарығы да арта береді<ref>{{cite journal<br />
| author= Mengel, J. G.; Demarque, P.; Sweigart, A. V.; Gross, P. G.<br />
| title=Stellar evolution from the zero-age main sequence<br />
| journal=Astrophysical Journal Supplement Series<br />
| year=1979 | volume=40 | pages=733–791<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1979ApJS...40..733M | doi = 10.1086/190603 <br />
}}</ref>. Күнді мысал етсек, шамамен 4.6 млрд жыл бұрын негізгі тізбек сатысына жеткен, содан бері оның жарығы 40% артқан.<ref name=sun_future /><br />
<br />
Әрбір жұлдыз [[жұлдыз бораны]]н ({{lang-en|Stellar Wind}}) бүрку арқылы зарядты бөлшектерді ғарышқа шашумен болады. Көп санды жұлдыздардың осындай жолмен массасын кемітуі тым болымсыз болғандықтан есепке алынбайды. Күн жылына тек 10 −14 күн массасын жоғалтады,<ref>{{cite journal<br />
| author=Wood, B. E.; Müller, H.-R.; Zank, G. P.; Linsky, J. L.<br />
| title=Measured Mass-Loss Rates of Solar-like Stars as a Function of Age and Activity<br />
| journal=The Astrophysical Journal | year=2002<br />
| volume=574 | pages=412–425<br />
| url=http://www.journals.uchicago.edu/ApJ/journal/issues/ApJ/v574n1/55336/55336.text.html | doi = 10.1086/340797 <br />
| format= <sup>[http://scholar.google.co.uk/scholar?hl=en&lr=&q=author%3A+intitle%3AMeasured+Mass-Loss+Rates+of+Solar-like+Stars+as+a+Function+of+Age+and+Activity&as_publication=The+Astrophysical+Journal&as_ylo=2002&as_yhi=2002&btnG=Search Scholar search]</sup><br />
}}</ref> осылайша ол бүкіл ғұмырында өз массасының әрең 0.01% пайызын ғана жоғалтады. Алып массаға ие жұлдыздарда жыл сайын жоғалтатын массасы 10−7 ден 10−5 %-ға жетеді. Бұл олардың өзгерісіне біршама әсер етеді<ref>{{cite journal<br />
| last=de Loore | first=C.<br />
| coauthors=de Greve, J. P.; Lamers, H. J. G. L. M.<br />
| title=Evolution of massive stars with mass loss by stellar wind<br />
| journal=Astronomy and Astrophysics | year=1977 | volume=61<br />
| issue=2 | pages=251–259<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&A....61..251D }}</ref>. Массасы күн массасының 50 есесіндей жұлдыз Негізгі тізбек сатысында өз массасының жартысына дейін жоғалтады<ref>{{cite web<br />
| url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.727<br />
| title = The evolution of stars between 50 and 100 times the mass of the Sun<br />
| publisher = Royal Greenwich Observatory<br />
| accessdate = 2006-09-07 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздың негізгі тізбек белдеуіндегі уақыты олардағы отынның жану, ысрап болу жылдамдығына байланысты болады. Күннің жарқырауы мен массасына негізделіп, оның өмірінің 10 млрд жыл шамасында екенін мөлшерлейміз. Алып жұлдыздардың массасын құртатын жану тез, өмірі қысқа болады. Ұсақ жұлдыздардың өртену жылдамдығы ақырын, неше миллиард жылға жетеді және олардың соңғы мезгілі үздіксіз қызару, бозару болады. Ондай жұлдыздар қазіргі ғарыштық жастан (13.7 млрд жыл) көбірек өмір сүретіндіктен, ондай жұлдыздардың өлімі әлі туыла қойған жоқ.<br />
<br />
Массасынан басқа, гелийден ауыр элементтер жұлдыздар өзгерісі барысында маңызды рөл ойнайды. Астрономияда гелийден ауыр элементтер түгелдей металл деп аталады, олардың химиялық қоюлығы метал мөлшері делінеді. Метал мөлшері тұрақты жұлдыз жану жылдамдығына, магнитті өрістің қалыптасуына әсер етеді, жұлдыз боранының күшіне ықпал етеді.<ref>{{cite journal<br />
| author=Pizzolato, N.; Ventura, P.; D'Antona, F.; Maggio, A.; Micela, G.; Sciortino, S.<br />
| title=Subphotospheric convection and magnetic activity dependence on metallicity and age: Models and tests<br />
| journal=Astronomy & Astrophysics<br />
| year=2001 | volume=373 | pages=597–607<br />
| url=http://www.edpsciences.org/articles/aa/abs/2001/26/aah2701/aah2701.html<br />
| doi=10.1051/0004-6361:20010626 }}</ref> Жұлдыз бораны күшіне әсер етеді.<ref>{{cite web<br />
| date = 2004<br />
| url = http://www.star.ucl.ac.uk/groups/hotstar/research_massloss.html<br />
| title = Mass loss and Evolution | publisher = UCL Astrophysics Group<br />
| accessdate = 2006-08-26 }}</ref> Жұлдызды қалыптастыратын молекулярлық тұмандықтың құрамы ұқсамайтындықтан, қартайған, екінші жұлдыз әулетіндегі жұлдыздардың метал мөлшері жас бірінші жұлдыздар әулетіндегілерден төмен болады (дегенмен кәрі жұлдыздар өліп, атмосферасы молекулярлық тұмандықтарға шашылғанда, ол үздіксіз ауыр метал жасауға өтіп, ондағы метал мөлшері уақыт өтуімен көбейе береді).<br />
<br />
=== Алып қызыл жұлдыз ===<br />
{{main|Алып қызыл жұлдыз}}<br />
[[Сурет:Mira 1997.jpg|thumb|right|200px|1997 жылы Хаббл суретке түсірген Алып қызыл жұлдыз — Мира]]<br />
Массасы күн массасының 0.5 есесіндей жұлдыздың өзегіндегі термоядролық реакцияға қажетті отын (көбінесе сутегі мен гелий) таусылғанда сыртқы қабатындағы газы ұлғайып, және біртіндеп суып, ақырында [[Алып қызыл жұлдыз]]ға ({{lang-en|Red giant}}) айналады. Мысалы, 5 млрд жылдан кейін күн Алып қызыл жұлдызға айналады. Ол кезде күннің радиусы кезектегісінің 250 есесіндей (1 астрономиялық бірлік 150 млн км) болады. Бірақ ол кезде кезектегі массасының 30% жоғалтады екен<ref name="sun_future">{{cite journal | author=Sackmann, I. J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. | title=Our Sun. III. Present and Future | pages=457 | journal=Astrophysical Journal | year=1993 | volume=418 | url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...418..457S | doi = 10.1086/173407 }}</ref><ref name="sun_future_schroder">{{cite journal | first=K.-P. | last=Schröder | coauthors=Smith, Robert Connon | year=2008 | title=Distant future of the Sun and Earth revisited|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | volume = 386<br />
| pages = 155<br />
}} Тағы қараңыз {{cite news | url=http://space.newscientist.com/article/dn13369-hope-dims-that-earth-will-survive-suns-death.html?feedId=online-news_rss20 | title=Hope dims that Earth will survive Sun's death | date=2008 | work=NewScientist.com news service | first=Jason | last=Palmer | accessdate=2008-03-24 }}</ref>.<br />
<br />
2,25 есе күн массасына ие Алып қызыл жұлдызда сутегінің термоядролық өзгерісі (бейнелеп айтқанда сутегінің жануы) өзегінің тысқарысындағы бірнеше қабатта қатар жүреді<ref name="hinshaw">{{cite web<br />
| last = Hinshaw | first = Gary | date = 2006<br />
| url = http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101stars.html<br />
| title = The Life and Death of Stars<br />
| publisher = NASA WMAP Mission | accessdate = 2006-09-01 }}</ref> Соңында өзегі қусырылып, Гелийдің термоядролық өзгерісіне (бейнелеп айтқанда гелийдің жануына) ауысады. Бұл кезде жұлдыздың радиусы біртіндеп қусырылып, бетіндегі температурасы жоғарылайды.<ref>{{cite journal<br />
| last = Iben | first = Icko, Jr.<br />
| title=Single and binary star evolution<br />
| journal=Astrophysical Journal Supplement Series<br />
| year=1991 | volume=76 | pages=55–114<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K<br />
| accessdate=2007-03-03<br />
| doi=10.1086/191565 }}</ref>.<br />
<br />
Тіпті де үлкен жұлдыздардың өзегіндегі өңірлерде сутегінің термоядролық өзгерісі мен гелийдің теромядролық өзгерісі қатар жүреді. Жұлдыз өзегіндегі сутегі таусылған соң, өзегіндегі термоядролық өзгеріс жоғары темпратурадағы көміртегі мен оттегіні негіз еткен газ қабаттарын да қамтиды, сосын Алып қызыл жұлдыз болу сатысына баяу енеді және оның өзгерісі үздіксіз жалғаса береді.<br />
<br />
=== Массасы үлкен жұлдыздар ===<br />
[[Сурет:Wolf rayet2.jpg|thumb|right|350px|Хаббл ғарыш телескобы түсірген M1-67 тұмандығы, орталығы [[Вольф-Райе жұлдызы]] WR 124]]<br />
Массасы күннен 10 есе үлкен тұрақты жұлдыздар сутегілік термоядролық реакция барысында [[Аса алып қызыл жұлдыз]]ға ({{lang-en|Red supergiant}}) айналады. Олардың өзегіндегі сутегі мен гелий секілді отындар жанып таусылғанда гелийден ауыр элементтер де жана бастайды<ref>{{cite web | url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.299/ | title = What is a star? | publisher = Royal Greenwich Observatory | accessdate = 2006-09-07 }}</ref>.<br />
<br />
Олардың өзегі қусырылып, жоғары температурасы мен жоғары қысым туады да көміртегінің термоядролық реакциясын (көміртегінің жануы) туғызады. Бұл барыс үздіксіз жалғасып, [[неон]]ның термоядролық рекциясына (неон жануы), [[оттегі]]нің термоядролық реакциясына (оттегінің жануына), [[кремний]]дің термоядролық реакциясына (кремнийдің жануына) ұласады. Жұлдыздың соңғы сәтіне жақындағанда термоядролық реакция бейне сарымсақ қабаты секілді жұлдыз ішінің әрбір қабатында толық жүріледі. Әр қабаттағы отын ұқсамайды.<br />
<br />
Термоядролық реакциядан [[темір]] жасалуымен тең соңғы сатыға жетіп үлгіреді. Өйткені темір ядросының басқа элементке қарағанда шектемесі ауыр болғандықтан, оның термоядролық реакциясы энергия бөлуге қарағанда, энергияны ысрап етуі асқынады (энергия жұмсалады). Сондай-ақ ол біршама жеңіл элементтермен бірігетіндіктен, оның термоядролық реакциясы жылу бөліп шығармайды<ref name="hinshaw" />. Сондықтан біршама кәрі, массасы да үлкен жұлдыздардың өзегіне мол темір жиналады. Бұл жұлдыздардың ауыр элементтері оның айналуы арқылы жұлдыз бетіне тарқал [[Вольф-Райе жұлдызы|Вольф-Райе жұлдыздарын]] қалыптастырады, олар өз атмосфера қабатынан тығыздығы жоғары жұлдыз боранын айналасына бүркумен болады.<br />
<br />
=== Гравитациялық коллапс===<br />
{{main|Гравитациялық коллапс}}<br />
[[Сурет:Crab Nebula.jpg|thumb|right|200px|Шаян (Краб) тұмандығындағы [[ғаламатжұлдыз]] қалдығы]]<br />
Үлкендігі орташа жұлдыз өз дамуында сыртқы атмосфера қабаттары кеңейіп [[ғаламшар]] пішінді [[ғаламшар тұмандығы|ғаламшар тұмандыққа]] ({{lang-en|Planetary nebula}}) айналады. Егер сыртқы қабатындағы газдар тарқаған соң қалған қалдықтың массасы күн массасының 1.4 есесінен төмен болса, ол кішірейіп үлкендігі жер шары көлеміндей ұсақ аспан денесіне айналады. Оны әдетте [[Ақ ергежейлі]] деп атаймыз<ref>{{cite journal | author=Liebert, J. | title=White dwarf stars | journal=Annual review of astronomy and astrophysics | year=1980 | volume=18 | issue=2 | pages=363–398 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1980ARA&A..18..363L | doi = 10.1146/annurev.aa.18.090180.002051 }}</ref>. Жұлдыздар негізінен [[плазма]]лық заттан құралғанымен, Ақ ергежейлі жұлдыздың ішіндегісі плазмалық зат емес. Өте ұзақ замандар өткен соң Ақ ергежейлі жұлдыз үздіксіз күңгірттеніп, [[Қара ергежейлі]] жұлдызға айналады.<br />
<br />
Үлкенірек жұлдыздардың термоядролық реакциясы үздіксіз жалғасып, өзегіндегі темір мөлшері белгілі бір деңгейге жеткенде (күн массасының 1.4 есесінен үлкен массаға ие болғанда) өз массасын ұстап тұра алмайды. Бұл кезде өзегіндегі шұғыл [[Гравитациялық коллапс]] электронды [[протон]]ның ішіне еңгізеді, Anti-β мен электронның ыдырауынан протондар, немесе ұсақ протондар толассыз пайда болады. Осындай шұғыл туған коллапстың әсерінде соққы толқындар айналаға тарап, жұлдыз жарылысынан ғаламатжұлдыз пайда болады. Құс жолы ішінде туған ондай жұлдыздар туралы тарихтар бойы көптеген деректер тіркелген, оларды бұрынғы адамдар бұрын болмаған "жаңа жұлдыз" туды деп түсінген<ref name="supernova">{{cite web | date = 2006 | url = http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/objects/snrs/snrstext.html | title = Introduction to Supernova Remnants | publisher = Годдард ғарышқаұшу орталығы | accessdate = 2006-07-16 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздың негізгі массасы жарылыстан айналасына тарқап ([[Шаян тұмандығы]] секілді) кеткен соң, қалған қалдық [[Нейтрон жұлдыз]]ы болып, немесе тіпті де үлкен масса жағдайында [[Қара құрдым]] болып қалыптасады (Қара құрдым болу үшін ғаламатжұлдыз қалдығы күн массасының 4 есесінен үлкен болуға тиіс)<ref>{{cite journal | author=Fryer, C. L. | title=Black-hole formation from stellar collapse | journal=Classical and Quantum Gravity | year=2003 | volume=20 | pages=S73–S80 | url=http://www.iop.org/EJ/abstract/0264-9381/20/10/309 | doi = 10.1088/0264-9381/20/10/309 }}</ref>. Нейтрон жұлдыз ішіндегі материя негізінен нейтрон болып, ол өзегі өте тұрақсыз [[QCD материясы]]н да қамтиды. Қара құрдым өзегіндегі бұл материя туралы дерек күні бүгінге дейін анық емес. Ол әлі де зерттеуді талап етеді.<br />
<br />
Коллапстан өлген жұлдыздың сыртқы қабатынан айналасына таралған материялар (көбі ауыр элементтер) жаңа тұрақты жұлдыз қалыптасуына пайдалы материал болады. Бұл ауыр элементтер жартас секілді түрлі ғаламшарларды құрайды. Ғаламатжұлдыз бен алып жұлдыздың жұлдыз бораны айналасына бүріккен материя жұлдызаралық қатты заттарды қалыптастыратын негізгі себеп есептеледі<ref name="supernova" />.<br />
<br />
== Жұлдыздардың қасиеттері ==<br />
[[Сурет:Star_life_cycles_red_dwarf_en.svg|thumb|right|350px|КІші массадағы (солдағы) және үлкен массадағы (оңдағы) жұлдыздардың өзгеру эвалюциясы]]<br />
Жұлдыздың барлық ерекшелігін оның әу бастағы массасы белгілейді. Оның негізгі қасиеттері болған жарқырауы, үлкен-кішілігі, өзгерісі, жасы, тағдыры дегендер оның массасына байланысты болады.<br />
<br />
=== Жасы ===<br />
Көпшілік жұлдыздардың жасы 1 млрд-тан 10 млрд жыл арасында болады. Кейбір жұлдыздардың жасы [[Жойқын жарылыс|ғарыш жасы]]мен (13,7 млрд жыл) қарайлас. Қазірге дейінгі ең кәрі жұлдыз HE 1523-0901 болып, оның жасы 13,2 млрд жыл екен<ref>{{cite news<br />
| author=Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J<br />
| title=Nearby Star Is A Galactic Fossil<br />
| publisher=Science Daily<br />
| date=2007<br />
| url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/05/070510151902.htm<br />
| accessdate=2007-05-10 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыз массасы қанша үлкен болса - оның жарқырау ғұмыры сонша қысқа болады. Өйткені массасы үлкен жұлдыздың өзегіндегі гравитация өте жоғары болады да, [[сутегі]]нің термоядролық реакциясы өте тез жүреді. Көптеген массасы үлкен жұлдыздардың орташа жасы 1 млн жыл көлемінде. Ал массасы оған қарағанда жеңіл жұлдыздар ([[Қызыл ергежейлі]]) өте ақырын жанатындықтан, ғұмыры миллиард жылға дейін барады<ref>{{cite web<br />
| author = Naftilan, S. A.; Stetson, P. B.<br />
| date = 2006<br />
| url =http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000A6D41-76AA-1C72-9EB7809EC588F2D7&catID=3&topicID=2<br />
| title =How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?<br />
| publisher =Ғылыми Америка<br />
| accessdate = 2007-05-11 }}</ref><ref>{{cite journal<br />
| author=Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C.<br />
| title=The End of the Main Sequence<br />
| journal=The Astrophysical Journal<br />
| year=1997<br />
| volume=482<br />
| pages=420–432<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...482..420L<br />
| accessdate=2007-05-11 | doi = 10.1086/304125 <br />
}}</ref>.<br />
<br />
=== Химиялық құрамы ===<br />
Жұлдыздар [[спектр]]ін зерттеу арқылы олардың атмосферасының химиялық құрамы анықталады. Күн тәрізді жұлдыздар да жер бетіндегі заттарды құрайтын химиялық элементтерден тұрады. Массасы бойынша есептегенде, жұлдыз қалыптасқан кездегі салыстырмада сутегі 70%, ал гелий 28% ұстайды және аздап басқа ауыр элементтер болады. Темір өте қарапайым элемент болған соң, әсіресе оның [[спектр сызығы]]н ажырату оңай болғандықтан, жұлдыздардың химиялық құрамындағы темір секілді элементтерге талдау жасау арқылы оның жасын мөлшерлеуге болады<ref>{{cite web | date = 2006 | url = http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | title = A "Genetic Study" of the Galaxy | publisher = ESO | accessdate = 2006-10-10 }}</ref>. Ауыр элемент құрамының болу-болмауы оның ғаламшар серігінің болу-болмауын да мөлшерлеуге жәрдем береді<ref>{{cite journal | author= Fischer, D. A.; Valenti, J. | title=The Planet-Metallicity Correlation | journal=The Astrophysical Journal | year=2005 | volume=622 | issue=2 | pages=1102–1117 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...622.1102F | doi = 10.1086/428383 }}</ref>.<br />
<br />
Өлшенген жұлдыздар арасында, темір құрамы ең аз жұлдыз ергежейлі HE1327-2326 жұлдызы болып, темір құрамы күннің екі жүз мыңынан біріндей ғана.<ref>{{cite web<br />
| date = 2005<br />
| url = http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050417162354.htm | title = Signatures Of The First Stars<br />
| publisher = ScienceDaily | accessdate = 2006-10-10 }}</ref> Темір құрамы өте жоғары жұлдыз [[Арыстан (шоқжұлдыз)|Арыстан шоқжұлдызы]]ндағы μ (Leo μ) жұлдызы болып, темір құрамы күннен бір есеге жуық артық. Ал, айналатын ғаламшары бар [[Геркулес (шоқжұлдыз)|Геркулес шоқжұлдызы]] 14 жұлдызының темір құрамы күннің 3 есесіндей.<ref>{{cite journal<br />
| last=Feltzing | first=S. | coauthors=Gonzalez, G.<br />
| title=The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates<br />
| journal=Astronomy & Astrophysics<br />
| year=2000 | volume=367 | pages=253–265<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&A...367..253F<br />
| accessdate=2007-11-27<br />
| doi=10.1051/0004-6361:20000477 }}</ref><br />
<br />
Кейбір жұлдыздардың химиялық элементтері басқаларынан өзгеше. Олардың спектрінен [[хром]] және [[сирек жер элементтері]] көбірек байқалады.<ref>{{cite book<br />
| first=David F. | last=Gray | year=1992<br />
| title=The Observation and Analysis of Stellar Photospheres<br />
| publisher=Cambridge University Press<br />
| id=ISBN 0-521-40868-7 }}</ref><br />
<br />
=== Диаметрі ===<br />
[[Сурет:Comparison of planets and stars (sheet by sheet) (Jan 2015 update).png|thumb|right|400px|Жұлдыздардың салыстырмасы. Алдыңғы реттегі ең үлкен нысан келесі реттегі ең кішісі ретінде басталады. [[Меркурий]]ден басталады, алғашқы қатардағы ең үлкені [[Жер]] шары, сосын салыстырма жалғаса береді, ең соңғы [[Аса жойқын жұлдыз]] UY Scuti]]<br />
Жер шары тым алыста болғандықтан, күнді айтпағанда басқа барлық жұлдыздар аспанда тек бір жарық нүкте болып қана көрінеді, жер атмосферасының әсерінде жылтылдап тұрады. Күннен басқа диаметрі ең үлкен көрінетін жұлдыз Алтын балық R жұлдызы (R Doradus) болып, оның диаметрі 0.057 бұрыштық секунд.<ref>{{cite news<br />
| title=The Biggest Star in the Sky | publisher=ESO<br />
| date= 1997<br />
| url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-1997/pr-05-97.html<br />
| accessdate=2006-07-10 }}</ref><br />
<br />
Біздің жұлдызды түсінуіміздің көбі теорияны моделдеу мен ұқсатуға негізделген. Жұлдыз туралы теория болса жұлдыздың спектрі мен диаметрін өлшеп талдау жасауға негізделген. Күннен басқа, диаметрі алғаш есептелген жұлдыз [[Бетельгейзе]] болып, Альберт Майкельсон оны 1921 жылы Вильсон тауындағы обсерваторияда Гук телескобын пайдаланып өлшеген болатын. Өлшеу нәтижесі бойынша ол күн диаметрінің 450 есесіндей екен<br />
<br />
Жердегі телескоптарға аспандағы жұлдыздар өте кішкене көрінеді де, олардың диаметрін шамалау мүмкін болмайды. Сондықтан жұлдыз диаметрін өлшеу үшін [[интерферометр]] телескоптар қолданылады. Жұлдыз диаметрін өлшеудің тағы бір амалы жұлдыз тұтылуы (күн тұтылуы, ай тұтылуы секілділер). Бұл амал көбінесе ай тұтылған кездегі жұлдыздан жеткен әлсіз жарық пен қайта ай жарығы түскен кездегі жарықтың өзгерісіне сүйеніп, жұлдыздардың диаметрін өлшейді.<ref>{{cite journal<br />
| author=Ragland, S.; Chandrasekhar, T.; Ashok, N. M.<br />
| title=Angular Diameter of Carbon Star Tx-Piscium from Lunar Occultation Observations in the Near Infrared<br />
| journal=Journal of Astrophysics and Astronomy<br />
| year=1995 | volume=16 | pages=332<br />
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995JApAS..16..332R<br />
| accessdate=2007-07-05 }}</ref><br />
<br />
Жұлдыздың өлшемі туралы айтсақ, диаметрі 20-40 км аралығындағы салмағы өте ауыр, бірақ көлемі кішкене [[Нейтрон жұлдыз]]дар бар. Сондай-ақ Аңшы шоқжұлдызындағы (Орион) Бетельгейзе жойқын жұлдызының (Betelgeuse Supergiant star) диаметрі күн диаметрінің 650 есесіндей үлкен, яғни 900 млн км. Бірақ оның тығыздығы күннен әлденеше есе төмен.<ref>{{cite web<br />
| last = Davis | first = Kate | date = 2000<br />
| url = http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml<br />
| title = Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis<br />
| publisher = AAVSO | accessdate = 2006-08-13 }}</ref><br />
<br />
=== Қозғалысы және арақашықтықты есептеу ===<br />
[[Сурет:ESO - The Radial Velocity Method (by).jpg|thumb|right|350px|Жұлдыздың радиалды жылдамдығын есептеу]]<br />
Жұлдыздардың күнге салыстырмалы қозғалысы сол жұлдыздың жасы мен келіп шығуы туралы, сондай-ақ айналасындағы галактикалардың құрылымы мен өзгерісі туралы пайдалы ақпарат береді. Бір жұлдыздың қозғалысы радиалды жылдамдығын және [[аспан]]ды кесіп өтудің [[импульс моменті]]н қамтиды. [[радиалды жылдамдық]] жұлдыздың күнге салыстырмалы жақындау, не алыстауына қаратылса, ал импульс моменті оның өз бетінше қозғалысына қаратылады.<br />
<br />
Радиалды жылдамдық жұлдыз спектріндегі [[Доплер құбылысы|Доплер ауысымы]]н өлшеу арқылы анықталады, оның бірлігі км/сек. Жұлдыздың өз бетінше қозғалуынан туған импульс моментін тауып шығу нәзік [[астроесептеу]]лер арқылы орындалады, оның бірлігі миллионнан бір доғалық секунд (МП/жыл). Жұлдыздардың көріну парқын өлшеу арқылы нақты жылдамдықты есептеуге болады. Егер жұлдыздың жылдамдығы жоғары болса, ол сөзсіз күнге біршама жақын болғаны<ref>{{cite web | date = 1999 | url = http://www.rssd.esa.int/hipparcos/properm.html | title = Hipparcos: High Proper Motion Stars | publisher = ESA | accessdate = 2006-10-10 }}</ref>.<br />
<br />
Екі жылдамдық та өлшенген жағдайда оның күн жүйесі кеңістігіне салыстырмалы қозғалысын есептеп шығаруға болады. Жақын маңдағы жұлдыздарда бірінші әулет жұлдыздарының жылдамдығы екінші әулет жұлдыздарынан төменірек болады. Кейінгілері жазыққа бейім эллиптис орбитада айлналады<ref>{{cite journal | last = Johnson | first = Hugh M. | title=The Kinematics and Evolution of Population I Stars | journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific | year=1957 | volume=69 | issue=406 | pages=54 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1957PASP...69...54J | doi=10.1086/127012 }}</ref>. Белгілі бір жұлдызды есептеу арқылы қасындағы одақтас, не қосар жұлдызының жылдамдығын да есептеп шығуға болады. Олар ортақ молекулялрық тұмандықтан келіп шыққан жағдайда, қозғалыстарында белгілі бір ортақтық ерекшеліктер болады<ref>{{cite journal<br />
| author = Elmegreen, B.; Efremov, Y. N.<br />
| title=The Formation of Star Clusters<br />
| journal=American Scientist<br />
| year=1999 | volume=86 | issue=3 | pages=264<br />
| url=http://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/15714/page/1<br />
| accessdate=2006-08-23<br />
| doi=10.1511/1998.3.264 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтаудың негізгі әдісі – Жердің Күн төңірегінде айналуын негізге ала отырып, жұлдыздардың көрінерлік орын ауыстыруын өлшеу. Сол ауытқу ([[параллакс]]) бойынша жұлдызға дейінгі қашықтық есептеліп шығарылады. Әр түрлі спектрлік кластағы жұлдыздардың орташа абсолюттік жұлдыздық шамасын анықтай отырып және оны сол кластағы жекелеген жұлдыздардың көрінерлік жұлдыздық шамасымен салыстыра отырып, жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтауға болады. Жұлдыздың өз осінен айналуы оның спектрлері бойынша зерттеледі. Айналу кезінде жұлдыз дискісінің бір шеті бізден алыстайды, ал екінші шеті сондай жылдамдықпен бізге қарай жақындайды. Сондықтан, [[Доплер құбылысы|Доплер принципі]] бойынша жұлдыздың айналу жылдамдығын анықтауға болады. Температурасы жоғары (экватор аймағында) жұлдыздар 100 – 200 км/с және одан да артық [[жылдамдық]]пен, ал температурасы салқындау жұлдыздар одан кем, яғни секундына бірнеше км жылдамдықпен айналады<br />
<br />
=== Электромагнит өрісі ===<br />
[[Сурет:Suaur.jpg|thumb|left|200px|Орташа Зеемана-Доплер арқылы құрылған [[Арбакеш шоқжұлдызы]] (Auriga) SU бетіндегі электромагнит өрісі]]<br />
Жұлдыздың [[электромагнит өрісі]] оның ішкі бөлігіндегі [[конвекция]]лы [[цикл]] (қарама-қарсы айналыс) қалыптасқан өңірде пайда болады. Жұлдызды құраған [[электрөткізгіш]]тігі бар плазма бейне мотор секілді жұлдыздың электромагнит өрісін пайда қылады. Электромагнит өрісінің күші жұлдыз массасы мен құрамының өзгерісіне қатысты өзгеріп отырады. Бетіндегі электромагнит өрісі әрекеті жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығына да қатысты болады.<br />
<br />
Бетіндегі қозғалыстар [[жұлдыз дағы]]н пайда қылады. Жұлдыз дағы өңірі қалыпты өңірге қарағанда электромагнит өрісі біршама күшті, темпратурасы төмен өңір есептеледі. [[Жұлдыз шудасы]] электромагнит өрісі күшейген [[Күн тәжі|жұлдыз тәжі]] өңіріндегі белсенділіктен басталады. [[Жұлдыз жалыны]] болса электромагнит өрісіндегі қозғалыста бүркілген энергетикалық бөлшектер жарылысынан туылады<ref>{{cite web<br />
| last=Brainerd | first=Jerome James | date= 2005<br />
| url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/observation/XRayCorona.html<br />
| title=X-rays from Stellar Coronas<br />
| publisher=The Astrophysics Spectator<br />
| accessdate= 2007-06-21 }}</ref>.<br />
<br />
Электромагнит өрісінің әсерінде, жоғары жылдамдықта өз өсінде айналатын жас жұлдыздың беткі қозғалыстары көп болады. Электромагнит өрісі жұлдыз дауылын өршітеді. Ал жұлдыз қартайған сайын қозғалысы баяулап, ондағы электромагнит өрісі туғызған құбылыстар салыстырмалы әлсірей түседі. Сондықтан, күн секілді жасы егде жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығы баяулады, беткі қозғалыстар да біршама аз. Өз өсіндегі айналысы ақырындаған жұлдыздың бетіндегі электромагнит өрісі туғызған белсенді қозғалыстар біртіндеп [[период]]ты тұрақты қозғалысқа ауысады. Кейде тіпті ұзақ заман еш белсенділік болмайды<ref>{{cite web<br />
| last = Berdyugina | first = Svetlana V. | year=2005<br />
| url =http://solarphysics.livingreviews.org/Articles/lrsp-2005-8/<br />
| title =Starspots: A Key to the Stellar Dynamo<br />
| publisher =Living Reviews<br />
| accessdate = 2007-06-21 }}</ref>. Мысалы, [[Маундер минималы]]нда ({{lang-en|Maunder Minimum}}) күн шамамен 70 жыл бойы еш қара дақсыз қозғалған екен.<br />
{{Фотоқатар|NOAA 875.ogv|NOAA 875 Flare.ogv|е1=280|е2=280|мәтін='''1. Күн дағы қозғалысы'''<br />'''2. Күн шудасы'''|color=#BBBBDD}}<br />
<br />
=== Салмағы ===<br />
[[Сурет:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100819.jpg|thumb|right|300px|G түріндегі жерге ең жақын жұлдыз – Күн. Күн — [[негізгі тізбек жұлдызы]]ның бірі, ол өзегіндегі термоядролық реакциядан энергия жасап нұр шашады, онда сутегі [[атом]]ы [[гелий]] атомына айналады. Оның өзегінде секундына 620 миллион тонна сутегі реакцияға түседі. NASA суреті]]<br />
Жұлдыздардың массасы және жарқырауы бір-бірімен белгілі бір тәуелділік арқылы байланысады. Жұлдыздың ішкі қойнауын тікелей бақылап көру мүмкін емес. Сондықтан жұлдыз, оның массасы, радиусы және жарқырауы шын мәніндегі жұлдызға сәйкес етіп жасалған теориялық жұлдыз моделін құру арқылы зерттеледі. Теория жүзінде жұлдыз механикалық және жылулық тепе-теңдікте болатын әрі ұзақ уақыт бойы ұлғаймайтын және сығылмайтын газдан тұратын шар деп қарастырылады. Әдеттегі жұлдыздың температурасы оның беткі қабатында бірнеше мың градусқа, ал центрінде ондаған миллион градусқа жетеді. Жұлдыз энергиясының негізгі көзі – термоядролық реакциялар. Мұнда жеңіл ядролардан неғұрлым ауыр ядролар пайда болады. Көп жағдайда [[сутегі]] [[гелий]]ге айналады. Жұлдыздардың табиғаты мен құрылысы дүние жүзінің көптеген обсерваториялары мен астрономиялық мекемелерінде, ал Қазақстанда [[Астрофизика институты]]нда зерттеледі<ref name=source1>Балалар энциклопедиясы</ref>.<br />
[[Сурет:Ngc1999.jpg|thumb|right|200px|Рефлексті тұмандық NGC 1999 әдетте Аңшы жоқжұлдызы V380 жағынан жарқырайды. Оның массасы күннің 3,5 есесіндей. NASA суреті]]<br />
Карина шоқжұлдызының ({{lang-en|Carina}}) ''η'' жұлдызы белгілі болған массасы ең үлкен жұлдыздың бірі есептеледі<ref>{{cite journal | first = Nathan | last = Smith | year = 1998 | url = http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | title = The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender | publisher = Astronomical Society of the Pacific | journal=Mercury Magazine | volume=27 | pages=20 | accessdate = 2006-08-13 }}</ref>. Ол күн массасының 100–150 есесіндей үлкен. Бірақ оның ғұмыры тым қысқа, ең ары болғанда бірнеше миллион жыл ғана. [[Аркес үйіржұлдызы]] ({{lang-en|Arches cluster}}) туралы зерттеулер бойынша, әлемде күннің 150 есесіндей басқа да алып жұлдыздар бар, бірақ әлі нақтыланбады.<ref>{{cite news | title=NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy | publisher=NASA News | date= 2005 | url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | accessdate=2006-08-04 }}</ref> Не үшін 150 есе болуды соңғы шек ету керек, бұл анық емес. Тек Эддингтон жарқырау шамасы бұл мәселеге белгілі бір жауап береді: жұлдыз өз беткі қабатына атқылай алатын жарығының ең жоғары шегі осы болуға тиіс.<br />
<br />
[[Жойқын жарылыс]]тан кейін ең алғаш пайда болған жұлдыздар күннен 300 есеге дейін ауыр болған<ref>{{cite news | title=Ferreting Out The First Stars | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics | date= 2005 | url=http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0531.html | accessdate=2006-09-05 }}</ref>. Олардың құрамында [[литий]]ден ауыр элемент болмағандықтан, ондай жұлдыздар таусылды. Бұл түрдегі жұлдыздар қазір тек теория жүзінде ғана расталады.<br />
<br />
[[Алтынбалық шоқжұлдызы]] ({{lang-en|Doradus}}) AB A-ның серігі Алтын балық AB C жұлдызының ауырлығы [[Юпитер]]дің 93 есесіндей. Ол қазірге дейінгі белгілі өте кішкентай жұлдыз есептелсе де, оның өзегінде термоядролық реакция жүріп жатыр<ref>{{cite news | title=Weighing the Smallest Stars | publisher=ESO | date= 2005 | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-02-05.html | accessdate=2006-08-13 }}</ref>. Темір құрамы күнмен бірдей жұлдыздың ары қарай термоядролық реакция жасауына аз дегенде Юпитерден 75 есе үлкен болуға тиіс<ref>{{cite web | first = Alan | last = Boss | date = 2001 | url = http://www.carnegieinstitution.org/News4-3,2001.html | title = Are They Planets or What? | publisher = Carnegie Institution of Washington | accessdate = 2006-06-08 }}</ref><ref name="minimum">{{cite web | last = Shiga | first = David | date = 2006 | url = http://www.newscientistspace.com/article/dn9771-mass-cutoff-between-stars-and-brown-dwarfs-revealed.html | title = Mass cut-off between stars and brown dwarfs revealed | publisher = New Scientist | accessdate = 2006-08-23 }}</ref>. Темір құрамы өте аз болған жағдайда, қазіргі күңгірт жұлдыздарды зерттеу арқылы ең кіші жұлдыздың массасы күннің 8,3 есесіндей, Юпитер массасының 87 есесіндей болатыны белгілі болды<ref name="minimum" /><ref>{{cite news | title=Hubble glimpses faintest stars | publisher=BBC | date= 2006 | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/5260008.stm | accessdate=2006-08-22 }}</ref>. Одан да кіші жұлдыздар жұлдыз бен газ шары болу арасында болып, оларды әдетте [[Қоңыр ергежейлі]] жұлдыз деп атайды.<br />
<br />
Жұлдыздың радиусы мен салмағы арқылы оның бетіндегі гравитацияны «Тартылыс күші» белгілеуге болады. Әдетте алып жұлдыздар бетіндегі гравитация [[негізгі тізбек жұлдызы]]на қарағанда біршама төмен болады. Ал Ақ ергежейлі жұлдыздар бетіндегі гравитация біршама жоғары болып келеді. Гравитация жұлдыздан шығатын жарыққа да әсер етеді, гравитация жоғары болған сайын оның спектрінде айқын өзгешелік байқалады<ref name="new cosmos" />.<br />
<br />
Жұлдыз массасының шегі бар. Егер бір жұлдыздың массасы 0.07 күн массасынан төмен болса, онда ол жұлдыз болу "салауатынан" айырылады. Егер өте кішкене жұлдыздың темпратурасы онда сутегіің термоядролық реакциясын туғыза алмаса, онда ол Қоңыр ергежейліге айналады.<br />
<br />
=== Өз өсінде айналуы ===<br />
[[Сурет:Lightsmall-optimised.gif|thumb|left|200px|Импульс әсерінің қалыптасуы: импульсты жұлдыз [[пульсар]]дың электромагнитті радиацисын бейнелеп көрсеткен флаш сурет''']]<br />
Жұлдыздың өз өсінде айналуын [[спектрометрия]]лық құрылым арқылы өлшеуге болады, немесе жұлдыз дағының жылжуымен де шамалауға болады. Жас жұлдыздар өз өсінде тез айналады, экваторында жылдамдық 100 км/сек-ке дейін жетеді. Мысалы, В түрдегі [[Ахернар]] жұлдызының экваторындағы жылдамдық 225 км/сек -тан асады.<br />
<br />
Сондықтан оның экваторының радиусы екі полюсіне қарағанда 50% үлкен. Мұндай жылдамдық Ахернарды бөлшектеп тынатын 300 км/сек жылдамдықтан сәл кішкене ғана болып тұр<ref>{{cite news | title=Flattest Star Ever Seen | publisher=ESO | date= 2003 | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | accessdate=2006-10-03 }}</ref>. Салыстырма үшін айтсақ, күн 25 – 35 күндік периодта өз өсін бір рет айналып шығады. Экваторындағы жылдамдық бар болғаны 1.994 км/сек қана. Жұлдыздың электромагнит өрісі мен жұлдыз дауылы негізгі тізбектегі жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығын ақырындатады, өзгерісіне де ықпал етеді.<ref>{{cite web | last = Fitzpatrick | first = Richard | date = 2006 | url = http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/lectures.html | title = Introduction to Plasma Physics: A graduate course | publisher = The University of Texas at Austin | accessdate = 2006-10-04 }}</ref><br />
<br />
Тығыз жұлдыздар тығыз материяны пайда қылады, өз өсінде тез айналады. Төмен жылдамдық [[импульс моменті]]н тұрақты сақтайды. Егер жұлдыздың көлемінде өзгеріс болса, ол міндетті түрде жылдамдығына әсер етеді. Көп санды импульс моментін сыртқа қарай созылған жұлдыз бораны мен жұлдыз шудасы әлсіретеді.<ref>{{cite journal | last = Villata | first = Massimo | title=Angular momentum loss by a stellar wind and rotational velocities of white dwarfs | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | year=1992 | volume=257 | issue=3 | pages=450–454 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1992MNRAS.257..450V }}</ref><br />
<br />
[[Нейтрон жұлдыз]]ының бір түрі болған [[Пульсар]]дың өз өсінде айналуы өте тез болады, [[Теңіз шаяны тұмандығы]] өзегіндегі пульсар секундына 30 рет айналады<ref>{{cite news | title=A History of the Crab Nebula | publisher=ESO | date= 1996 | url=http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/22/astrofile/ | accessdate=2006-10-03 }}</ref>. Ол төңірегіне үздіксіз [[импульс]] жіберетіндіктен [[Импульс жұлдызы]] деп те аталады. Бірақ олардың жылдамдығында ақырындау болдады, оның айналу жылдамдығы [[радиация]] тарату барысында үздіксіз әлсірей береді.<br />
{{Фотоқатар|Chandra-crab.jpg|Millisecond pulsar and accretion disk - NASA animation (hi-res).ogv|е1=250|е2=250|е3=250|мәтін='''1. Теңіз шаяны тұмандығындағы [[Пульсар]] рентгендік көрінетін жарық суреті'''<br />'''2. Жақын жұлдызды сорып алған [[Пульсар]]дың ұқсатылған көркем анимациясы'''|color=#BBBBDD}}<br />
<br />
=== Температурасы ===<br />
Негізгі тізбектегі жұлдыздардың беткі температурасы өзегінде жасалатын энергияға және оның радиусына байланысты болады. Оны рең индексі арқылы мөлшерлеуге болады<ref name='astronomynotes'>{{cite web<br />
|url=http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm<br />
|title=Properties of Stars: Color and Temperature<br />
|accessdate=2007-10-09 |last=Strobel |first=Nick<br />
|date=2007 |work=Astronomy Notes<br />
|publisher=Primis/McGraw-Hill, Inc.<br />
|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070626090138/http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm<br />
|archivedate=2007-06-26 }}</ref>. Жұлдызды идеалдастырылған қара шар деп есептеп, оның өзегінда жасалатын энергия оның беткі қабатына жеткенде қанша болатыны арқылы есептеу теориялық есептеу болып, ол әдетте "өнімді температура" деп аталады. Бірақ, өнімді температура тек бір көрсеткіш қана. Өйткені жұлдыз температурасы өзегінен бетіне жеткенше үздіксіз әлсірейтін бірнеше сатылардан өтеді<ref>{{cite web<br />
| first=Courtney | last=Seligman | work=Self-published<br />
| url=http://cseligman.com/text/stars/heatflowreview.htm<br />
| title =Review of Heat Flow Inside Stars<br />
| accessdate = 2007-07-05 }}</ref><ref name="aps_mss" />. Ал өзегінде миллион К ге жетеді<ref name="aps_mss" />.<br />
<br />
Жұлдыздың термпературасы ондағы түрлі элементтердің [[иондану]] салыстырмасын туғызады. Жұлдыздың беткі температурасы, жұлдыз көрінуінің абсолюттік шамасы қатарлылар жұлдыздарды түрге бөлуге негіз болады<ref name="new cosmos" />.<br />
<br />
Үлкен массаға ие негізгі тізбек жұлдызының беткі температурасы 50,000 K-ге жетеді. Ал, Күн секілді біршама кіші жұлдыздың беткі температурасы бірнеше мың К. Алып қызыл жұлдыздың беткі температурасы 3,600 K болғанымен, бірақ оның жарқырайтын аумағы үлкен болған соң жерден жарық болып көрінеді<ref name=zeilik>{{cite book | last=Zeilik | first=Michael A. | coauthors=Gregory, Stephan A. | title=Introductory Astronomy & Astrophysics | edition=4th ed. | year=1998 | publisher=Saunders College Publishing | isbn=0030062284 | pages=321 }}</ref>.<br />
<br />
=== Cәулеленуі (радиация) ===<br />
[[Сурет:Ecliptic path.jpg|thumb|right|350px|Күн, Жер және оны қоршаған жұлдыздардың жердегілерге көрінуі]]<br />
Жұлдызда пайда болған энергия термоядролық реакцияның нәтижесі болып, ол [[электромагнит]]тік [[сәулелену]] (радиация) және [[бөлшек]]тер сәулеленуы арқылы [[әлем]]ге тарайды<ref name="Roach 2003">{{cite news | last=Roach | first=John | title=Astrophysicist Recognized for Discovery of Solar Wind | publisher=National Geographic News | date= 2003 | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/08/0827_030827_kyotoprizeparker.html | accessdate=2006-06-13 }}</ref>. Бөлшектік сәулелену (олар жұлдыздың сыртқы қабатындағы еркін [[протон]]дар, [[α бөлшек]]тер, [[β бөлшек]]тер болып газды ағындарға ілеседі) жұлдыз бораны болып таралады<ref name="Roach 2003"/>. Әрине, жұлдыз боранында тағы жұлдыз өзегінен келетін [[нейтрино]]лар да болады.<br />
<br />
Өзегінде пайда болған энергия жұлдызды қалай жарқыратады? Мәлім [[элемент]]тің екі және одан да көп атомдары өзара бірігіп, одан да ауыр элементті пайда қылғанда, [[γ-сәуле]]лер мен [[фотон]]дар термоядролық реакция арқылы сыртқа атылады. Бұл энергия беткі қабатына жеткенде көрінетін сәуле секілді формадағы [[электромагниттік энергия]]ға айналады.<br />
<br />
Жұлдыздың реңі көрінетін сәуленің толқындық жиілік мәнімен өлшенеді<ref name="The Colour of Stars">{{cite web | url = http://outreach.atnf.csiro.au/education/senior/astrophysics/photometry_colour.html | title = The Colour of Stars | publisher = Australian Telescope Outreach and Education | accessdate = 2006-08-13 }}</ref> Ол жұлдыз сыртқы қабатындағы температурамен тіке байланысты болады.<ref name="The Colour of Stars"/>. Жұлдыз әдетте көрінетін сәуледен басқа көрінбейтін электромагниттік сәулеленуден де тұрады. Шынтуайтында, электромагниттік сәулелену жұлдыздың бүкіл [[электромагниттік спектр]]ін – ұзын толқынды [[инфрақызыл сәуле]]сі мен [[радиотолқын]]дарды және қысқа толқынды [[ультракүлгін сәуле]]сін, [[рентген сəулесі]]н және [[γ-сәулесі]]н жауып тұрады.<br />
<br />
Жұлдыздың электромагнитті сәулеленуі, мейлі көрінетін, көрінбейтіні болсын, тегіс назар аударуға тұралық. Жұлдыздың спектрі арқылы астрономдар жұлдыз бетінің температурасын, беттік тартылыс күшін (гравитация), металл мөлшері мен өз өсінде айналу жылдамдығын өлшей алады. Егер жұлдыздың қашықтығын білсек, [[параллаксті өлшеу]] арқылы жұлдыздың жарқырау шамасын есептеп шығара аламыз. Массасы, радиусы, беткі гравитациясы, өз өсінде айналу периоды дегендер жұлдыз моделін тануға көмектеседі (Қосаржұлдыздарда болса жұлдыз массасы бірден есептеледі<ref>{{cite news | title=Astronomers Measure Mass of a Single Star—First Since the Sun | publisher=Hubble News Desk | date= 2004 | url=http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2004/24/text/ | accessdate=2006-05-24 }}</ref>). Ауырлық күші микролинз технологиясы арқылы жұлдыз массасын тіке өлшеуге болады. Бұл шамаларды білу арқылы астроном ары қарай аталған жұлдыздың жас шамасын да айқындай алады<ref>{{cite journal<br />
| author= Garnett, D. R.; Kobulnicky, H. A.<br />
| title=Distance Dependence in the Solar Neighborhood Age-Metallicity Relation<br />
| journal=The Astrophysical Journal | year=2000<br />
| volume=532 | pages=1192–1196<br />
| doi = 10.1086/308617 }}</ref>.<br />
<br />
=== Жарқырауы ===<br />
[[Сурет:Neutron star cross section.svg|thumb|right|300px|[[Нейтрон жұлдыз]]дың ішкі келбеті]]<br />
Астрономия саласында, жарқырау дегеніміз аспан денесінің мәлім уақыт бірлігінде сәулеленген жарығы мен басқа да энергиялар шашырауының бірбүтін жиынтығы. Жұлдыздың жарқырауы жұлдыз радиусына және беткі темпратурасына байланысты болады. Бірақ, көптеген жұлдыздардың сәулелену ағыны біртегіс болмайды. Тез айналатын [[Вега жұлдызы]]н алсақ, одан сәулеленген энергия ағыны [[экватор]]ында ең көп болады екен<ref>{{cite news<br />
| author=Staff | date= 2006<br />
| title=Rapidly Spinning Star Vega has Cool Dark Equator<br />
| publisher=National Optical Astronomy Observatory<br />
| url=http://www.noao.edu/outreach/press/pr06/pr0603.html<br />
| accessdate=2007-11-18<br />
}}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыз бетіндегі жұлдыз дағы дегеніміз сәулеленген энергия мен температура орташа сәулеленген аймақтан төмен өңір есептеледі. Шағын, Күн секілді ергежейлі жұлдыздардың бетінде дақтардан басқа өзгеше құбылыстар сирек болады. Алып жұлдыздардағы жұлдыз дағы үлкен және анығырақ болады.<ref name="Michelson Starspots">{{cite journal | author= Michelson, A. A.; Pease, F. G. | title=Starspots: A Key to the Stellar Dynamo | journal=Living Reviews in Solar Physics | publisher=Max Planck Society | year=2005 | url=http://www.livingreviews.org/lrsp-2005-8 }}</ref> Олардың жиек өңірінде айқын күңгірттену құбылысы болады, яғни жарығы жұлдыз табақшасының орталық өңірінен айналасына дейін біртіндеп әлсіреумен болады.<ref>{{cite journal | author=Manduca, A.; Bell, R. A.; Gustafsson, B. | title=Limb darkening coefficients for late-type giant model atmospheres | journal=Astronomy and Astrophysics | year=1977 | volume=61 | issue=6 | pages=809–813 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&A....61..809M }}</ref> Қызыл ергежейлі [[флэшжұлдыз]] (Әйдікжұлдыз), мысалы [[Кит UV жұлдызы]]нда жұлдыз дағы біршама айқын байқалады.<ref>{{cite journal | author= Chugainov, P. F. | title=On the Cause of Periodic Light Variations of Some Red Dwarf Stars | journal=Information Bulletin on Variable Stars | year=1971 | volume=520 | pages=1–3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&A....61..809M }}</ref><br />
<br />
=== Жұлдыз шамасы (Магнитудасы) ===<br />
{{main|Көрнеулік жұлдыз шамасы|Мүлделік жұлдыз шамасы}}<br />
Жұлдыздың көрнеулік жарқырауы көрнеулік жұлдыз шамасы арқылы өлшенеді. Бұл жарқырау жұлдыз жарығының шынайы шамасына, жер шарынан қашықтығына, жер шары ауа қабатынан өткендегі өзгеру жағдайына байланысты болады.<br />
<br />
Ішкі және мүлделік жұлдыз шамасы жұлдыздың жерден 10 парсек (32,6 жарық жылы) қашықтықта көрінген жұлдыз шамасы болып, ол тек жұлдыздың өзіндегі жарқырау шамасына байланысты болады. <br />
{| class='standard' style='text-align: center;'<br />
| colspan=6 | '''Жұлдыз шамасынан жарығырақ жұлдыздар саны'''<br />
<br />
|--- class='bright'<br />
| Көрнеу жұлдыз шамасы|| Жұлдыз саны<ref>{{cite web | url = http://www.nso.edu/PR/answerbook/magnitude.html | archiveurl = http://web.archive.org/web/20080206074842/http://www.nso.edu/PR/answerbook/magnitude.html | archivedate = 2008-02-06 | title = Magnitude | publisher = National Solar Observatory—Sacramento Peak | accessdate = 2006-08-23 }}</ref><br />
|--- class='shadow'<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||0<br />
||4<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||1<br />
||15<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||2<br />
||48<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||3<br />
||171<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||4<br />
||513<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||5<br />
||1,602<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||6<br />
||4,800<br />
|- style="text-align: center;"<br />
||7<br />
||14,000<br />
|}<br />
<br />
Көрнеулік жұлдыз шамасы мен Мүлделік жұлдыз шамасының өзгерісі логарифм формасында болады: жұлдыз шамасындағы бір бірлік өзгеріс 265 есе (100-дің 5-ші дәрежелі мәні (Rms) шамамен 2,512-ге тең) жарқырау өзгешелігін тудырады<ref name="luminosity">{{cite web | url = http://outreach.atnf.csiro.au/education/senior/astrophysics/photometry_luminosity.html | title = Luminosity of Stars | publisher = Australian Telescope Outreach and Education | accessdate = 2006-08-13 }}</ref>. Демек, бірінші жұлдыз шамасы (+1.00) екінші жұлдыз шамасының 2,5 есесіндей жарқыраса, ал, алтыншының (+6.00) 100 есесіндей жарқырайды. Демек, таза ауада көзі ең өткір адамдар көре алатын жұлдыз шамасы алтыншы шамадағы жұлдыз (+6.00) есептеледі.<br />
<br />
Жұлдыз дәрежесін білдітертін сан қанша кіші болса, жұлдыз сонша жарық болады және керісі керісінше. Ең жарық жұлдыздың жұлдыз шамасы теріс (0 ден кіші) болады. Екі жұлдыз арасындағы жарқырау айырмасын (ΔL) есептеу үшін күңгіртінің жұлдыз шамасынан жарығырағының жұлдыз шамасын азайтып, 2,512 негізгі санын шыққан айырма дәрежесіне еселесе жеткілікті. Яғни:<br />
:<math> \Delta{m} = m_\mathrm{x} - m_\mathrm{p} </math><br />
:<math>2,512^{\Delta{m}} = \Delta{L}</math> (жарқырау айырмасы)<br />
<br />
Жарқырауы және жерден алыстығына салыстырмалы түрде айтқанда, Мүлделік жұлдыз шамасы (М) мен Көрнеулік жұлдыз шамасы (m) жеке жұлдыз үшін бірдей шамада болмайды. Мысалы, Сүмбіленің Көрнеулік жұлдыз шамасы −1.44 болса, оның Мүлделік жұлдыз шамасы +1.41 ге тең.<br />
<br />
Күннің Көрнеулік жұлдыз шамасы −26,7; ал оның Мүлделік жұлдыз шамасы +4,83 ғана. Сүмбіле жер бетінен қарағандағы ең жарық жұлдыз болып, мүлделік жарқырауы күннің 23 есесіндей. Ал, аспандағы екінші жарық жұлдыз [[Канопус]] (Мүлделік жұлдыз шамасы -5,33) күннен 14,000 есе жарық. Канопус Сүмбілеге қарағанда әлдеқайда жарық, бірақ жерден қарағанда Сүмбіле әлдеқайда жарық көрінеді. Себебі Сүмбіле бар болғаны жерге 8,6 жарық жылы қашықтықта ғана. Ал, Канопус біршама ұзақта, ол жер шарына 310 жарық жылы қашықтыққа орналасқан.<br />
<br />
[[2006 жыл]]ы Мүлделік жұлдыз шамасы ең жоғары жұлдыз LBV 1806-20, оның жарығы −14.2 шамада болып, күннен 5 000 000 есе жарық<ref>{{cite web | author = Hoover, Aaron | date = 2004 | url = http://www.napa.ufl.edu/2004news/bigbrightstar.htm | title = Star may be biggest, brightest yet observed | publisher = HubbleSite | accessdate = 2006-06-08 }}</ref>. Бізге белгілі жарқырауы ең нашар (күңгірт) жұлдыз NGC 6397 үйіржұлдызындағы бір жұлдыз болып, бұл қызыл ергежейлі жұлдыздың мүлделік жұлдыз шамасы +26 болса, ал ең өшкін Ақ ергежейлі жұлдыздың мүлделік жұлдыз шамасы +28 ғана. Бұл жұлдыздың қараңғылығы сондай, оның жарқындығы жерден қарағандағы ай бетінде жағылған бір тал май шамдай ғана<ref>{{cite web | date = 2006 | url = http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/37/image/a | title = Faintest Stars in Globular Cluster NGC 6397 | publisher = HubbleSite | accessdate = 2006-06-08 }}</ref>.<br />
<br />
=== Жұлдыз түрлері ===<br />
{{Main|Жұлдыздардың жіктелуі}}<br />
{| class="wikitable" style="float: right; text-align: center; margin-left: 1em;"<br />
|+ ''Ұқсамаған жұлдыз түрінің<br />беткі температура диапазоны''<ref>{{cite web | last = Smith | first = Gene | date = 1999 | url = http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Stars.html | title = Stellar Spectra | publisher = University of California, San Diego | accessdate = 2006-10-12 }}</ref><br />
! Санаты<br />
! Температура<br />
! Мысал<br />
|-style="background: {{star-color|O}}"<br />
| O<br />
| 33,000 K -ден жоғары<br />
| [[Зета кемесі]]<br />
|-style="background: {{star-color|B}}"<br />
| B<br />
| 10,500–30,000 K<br />
| [[Ригель (жұлдыз)|Ригель]]<br />
|-style="background: {{star-color|A}}"<br />
| A<br />
| 7,500–10,000 K<br />
| [[Альтаир]]<br />
|-style="background: {{star-color|F}}"<br />
| F<br />
| 6,000–7,200 K<br />
| [[Процион|Procyon A]]<br />
|-style="background: {{star-color|G}}"<br />
| G<br />
| 5,500–6,000 K<br />
| [[Күн (жұлдыз)|Күн]]<br />
|-style="background: {{star-color|K}}"<br />
| K<br />
| 4,000–5,250 K<br />
| [[Үндіс ε жұлдызы]]<br />
|-style="background: {{star-color|M}}"<br />
| M<br />
| 2,600–3,850 K<br />
| [[Проксима Центавр]]<br />
|}<br />
<br />
Кезекте қолданылатын жұлдыздарды түрге бөлу жүйесі ХХ ғасырдың басында пайда болған. Ол кезде сутегінің [[спектр сызығы]]на негізделіп, А дан Q дейінгі санатқа ажыратқан<ref>{{cite journal<br />
| last=Fowler | first=A.<br />
| title=The Draper Catalogue of Stellar Spectra<br />
| journal=Ұлы табиғат, a Weekly Illustrated Journal of Science<br />
| year=1891–2 | volume=45 | pages=427–8 }}</ref> Ол кезде температураның спектр сызығына өте әсер ететіні беймәлім еді. Ал температураны негіз етіп санатқа жіктеу қазіргі түрге бөлу амалы есептеледі.<ref name=carlos>{{cite book<br />
| first=Carlos | last=Jaschek | coauthors=Jaschek, Mercedes<br />
| year=1990 | title=The Classification of Stars<br />
| publisher=Cambridge University Press<br />
| isbn=0521389968 }}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыз спектріндегі ұқсамастықтарға негізделіп, ұқсамаған әріптермен өзара ажыратылады. О түрі ең ыстық жұлдыз болса, М түріндегі жұлдыз ерекше суық болып, [[молекула]] жұлдыз атмосферасында пайда болады. Температураның жоғарысынан төменіне дейін жұлдыздар O, B, A, F, G, K және M түрлеріне бөлінеді. Түрлі сирек [[спектр]]лерге негізделіп, арнайы бөлулер де болады. Ең көп кездесетін ерекше түр – L және T болып, оларға ең суық кішкентай жұлдыздар мен [[Қоңыр ергежейлі]] жұлдыздар тән. Әрбір әріп тағы да сан бойынша 0 -ден 9 -ға дейін тармақталып, температураның кемуі 10 деңгейге бөлінеді. Бірақ бұл жүйе ғаламат ыстық шекте бұзылады: әлі күнге О0 және О1 түріндегі жұлдыз айқындалмады<ref name="spectrum">{{cite web<br />
| first=Alan M | last=MacRobert<br />
| url =http://www.skyandtelescope.com/howto/basics/3305876.html<br />
| title = The Spectral Types of Stars<br />
| publisher = Sky and Telescope<br />
| accessdate = 2006-07-19 }}</ref>.<br />
<br />
Тағы бір тұрғыдан, жұлдыз спектріндегі жарқырау әсеріне орай түрлерге бөлінеді. Бұл оның көлемі мен сыртқы гравитациясына байланысты. Олар диапазоны 0 ден ([[Аса алып жұлдыз]] ) және ІІІ ([[Алып жұлдыз]]) -ден V (Ергежейліні ерткен негізгі тізбек жұлдызы) және VII (Ақ ергежейлі) дейінгі жұлдыздар. Көптеген жұлдыздар негізгі тізбекке тән. Бұл Мүлделік жұлдыз шамасы мен HR диаграмма торындағы тар және ұзын өңір болып, сутегі реакциясы жалғасып жатқан жұлдыздарды қамтиды. Біздің күн болса [[Негізгі тізбек жұлдызы]] өңірдегі орташа деңгейдегі, ғарышта жиі кездесетін үлкендіктегі, темпратурасы қалыпты G2V түріндегі сарғыш ергежейлі жұлдыз есептеледі. Күн ерекше өзгеше жұлдыз емес, тек ол бізге өте жақын болғандықтан және ол туралы ақпаратымыз біршама молырақ болғандықтан басқа жұлдыздарды сол күннің қасиетімен салыстырып тануға қолданамыз.<br />
<br />
Ұсақ әріптермен белгіленетін қосымша қасиеттер жұлдыз спектрінің арнайы ерекшелігін білдіру үшін қолданылады. Мәселен, "е" атқыланған спектр сызығы барлығын, "m" металдар дәрежесінің жоғарылығы туғызған өзгешеліктер, “var” болса спектр сызығының жиі өзгеріп тұруын білдіреді.<br />
<br />
Ақ ергежейлінің өз арнайы түрлері болады және D әрібінде таңбаланады. Бұл түрдегі жұлдыздар спектр сызығындағы ерекшеліктеріне сай DA, DB, DC, DO, DZ және DQ санаттарына түрлендіріліп, оның температура көрсеткіштерінің сандық мәні қосылады<ref>{{cite web<br />
| url = http://www.physics.uq.edu.au/people/ross/ph3080/whitey.htm<br />
| title = White Dwarf (wd) Stars<br />
| publisher = White Dwarf Research Corporation<br />
| accessdate = 2006-07-19 }}</ref>.<br />
<br />
=== Өзгергіш жұлдыз ===<br />
[[Айнымалы жұлдыз]] — ішкі-сыртқы әсерге сай жарқырау периодында және басқа қасиеттерінде өзгеріс туған жұлдыз. Ішкі себептік өзгерістен негізінен үш түрлі жұлдыз тобы қалыптасады. Жұлдыз өзгерісі мезгілінде кейбір жұлдыздар кеңейіп-тарайып өзгеру барысын бастан кешіреді. Кеңею-тараю түріндегі өзгергіш жұлдыз уақытқа сай өз радиусы мен жарқырауын өзгертіп отырады. Жұлдыздың үлкендігіне сай кеңею, немесе тараю периоды бірнеше минуттан неше жылдарға дейін созылуы мүмкін. Мұндай жұлдыздарға [[Цефеид]] жұлдыздары мен цефеид жұлдыздары секілділер және ұзақ периодтық [[Мирида]] жұлдыздары кіреді<ref name="variables">{{cite web | url = http://www.aavso.org/vstar/types.shtml | title = Types of Variable Stars | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-07-20 }}</ref>.<br />
<br />
Тез айнымалы жұлдыздар — нұрлануы, немесе массасының атқылануы себепті жарқырауы кенет еселенетін жұлдыздар<ref name="variables" />. Бұл түрдегілерге [[протожұлдыз]]дар, [[Волф - Райе жұлдызы]] және жарқын жұлдыздар тән болып, олардың бәрі тегіс алып жұлдыздар және аса алып жұлдыздар болып келеді.<br />
<br />
Ұлы өзгерістен және жарылыстан туындаған өзгергіш жұлдыз ғаламат өзгеріске түседі. Бұл түрдегілерге [[жаңа жұлдыз]]дар, немесе Ia түріндегі Ғаламатжұлдыздар тән. Ақ ергежейлі өз серігінен сутегі сімірсе, массасының шұғыл артуынан теромядролық реакция қозады<ref>{{cite web | date = 2004 | url = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/cataclysmic_variables.html | title = Cataclysmic Variables | publisher = NASA Годдард ғарышқаұшу орталығы accessdate = 2006-06-08 }}</ref> Кейбір жаңа жұлдыздар үздіксіз қопарылысқа ұшырап, орта амплитудалы периодтағы жарылыстарды бастан кешіреді<ref name="variables" />.<br />
<br />
Жұлдыздар сыртқы себептен де өз жарқырауын өзгертуі мүмкін, мысалы [[қосаржұлдыз]]дар. Кейбір ерекше жағдайда, жұлдыздардың айналуы да жұлдыз дағы өзгерісінен жарқырау өзгерісін туғызуы мүмкін.<ref name="variables" /> Айнымалы қосаржұлдыздардың бірі, мысалы [[Алголь]] болып, ол 2,87 күн периодында жарқырауы 2,3 ден 3,5 дейін өзгеріп үлгіреді.<br />
<br />
=== Құрылымы ===<br />
[[Сурет:Sun parts big.jpg|thumb|left|350px|Күн тақілетті жұлдыздардың құрылымы, NASA суреті]]<br />
Тұрақтылық сақтаған жұлдыздардың ішкі бөлігіндегі [[гидростатик]] ағысы тепе-тең болады: ұсақ күштер арасындағы қайшылық бүтіндік теңгерімін бұлжытпай, компенсациялап отырады. Тепе-теңдіктің негізі ішке қарай бағытталған [[бүкіл әлемдік тартылыс күші]] (гравитация) және сыртқа бағытталған қысым күш [[градиент]]і ортасында қалыптасып, жұлдызды тұрақты ұстайды. Қысым градиенті – жұлдыз плазмалық затының температура айырмашылығынан қалыптасады: жұлдыздың ішкі бөлігіндегі температура сыртқы бөлігінен жоғары болатыны анық. Негізгі тізбек жұлдызының, немесе алып жұлдыздардың өзегіндегі температура 107 К ден жоғары болады. Мұндай температура негізгі тізбек жұлдызын жұлдыз ішілік [[термоядролық реакция]]ға алып барып қана қалмай, жұлдыздың [[Гравитациялық коллапс|коллапс]]ын тосуға қажет энергия да бөліп шығарады<ref name="hansen">{{cite book | author=Hansen, Carl J. | coauthors= Kawaler, Steven D.; Trimble, Virginia | title=Stellar Interiors | publisher=Springer | year=2004 | ISBN=0387200894}}</ref><ref name="Schwarzschild">{{cite book<br />
| first=Martin | last=Schwarzschild | title=Structure and Evolution of the Stars | publisher=Princeton University Press | year=1958 | id=ISBN 0-691-08044-5}}</ref>.<br />
<br />
Жұлдыз ішінде атом ядросы бөлшектенсе, пайда болған энергия гамма (γ) сәулесіндік нұрлану күйінде айнала шашырайды. Бұл фотондар мен айналасындағы жұлдыздық плазмалар өзара реакцияланып, ядроның энергиясын асырып барады. Негізгі тізбек жұлдызында [[сутегі]] [[гелий]]ге айналып, өзегіндегі гелий біртіндеп көбейіп кетеді. Соңында өзегінде гелий негізгі құрамға айналған соң, ядродан энергия шығару тоқтайды. Әдетте күн массасының 0.4 есесінен үлкен жұлдыздардағы реакция гелийлі өзекті орап тұрушы сутегі қабатында аталған қабатты сыртқа жылжыту күйінде жалғасады<ref>{{cite web | url = http://aether.lbl.gov/www/tour/elements/stellar/stellar_a.html | title = Formation of the High Mass Elements | publisher = Smoot Group | accessdate = 2006-07-11 }}</ref>.<br />
<br />
Гидростатик тепе-теңдіктен басқа, тұрақты жұлдыздың ішкі бөлігінде жылу тепе-теңдігі сақталады. Ішінен сыртына үздіксіз жылу градиенті ағып, қабаттар температурасының бірдей болуы сақталады.<br />
<br />
Радиация қабаты – жұлдыз ішкі бөлігіндегі радиация толық және өнімді тарқалатын өңір болып, бұл өңірдің [[плазма]]сы пертурбацияға түспей, массаға әсер етер қозғалыс туғызбайды. Олай болмағанда, плазма тұрақсыз болып, [[конвекция]] ағысы туылады да, біртекті қозғалатын қабат пайда болады. Мұндай жағдай мәлім өңірде жоғары қарқынды қозғалыстар жиілегенде, мысалы ядролық өңір мен сыртқы қабат өте жұқа қабатпен жақындасқанда пайда болады.<ref name="Schwarzschild" /><br />
[[Сурет:Estrellatipos.png|thumb|right|250px|Салмағы түрліше жұлдыздардың радиация аймағы және конвекциясы]]<br />
Негізгі тізбек өңіріндегі жұлдыздардың сыртқы қабатында конвекция болу-болмауы оның массасына байланысты. Күн массасынан неше есе алып жұлдыздарда ішкі бөлікке дейін жеткен конвекция болады және олардың радиация қабаты оның сыртқы жағында болады. Кішкентай жұлдыздарда, мысалы күн секілді жұлдыздарда жағдай басқаша болады. Олардың конвекциясы сыртқы бөлігіне орналасады.<ref name="imagine">{{cite web<br />
| date = 2006<br />
| url = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/stars.html<br />
| title = What is a Star? | publisher = NASA<br />
| accessdate = 2006-07-11 }}</ref> Күн массасының 0,4 есесінен кіші [[Қызыл ергежейлі жұлдыз]]дарда бүкілдей біртұтастанған [[конвекция]] болады да, гелий ядросының жиналып қалуына жол берілмейді<ref name="late stages" />. Әрине, көп санды жұлдыздардың конвекциясы жұлдыз қартаюына ілесіп өзгеріп отырады.<ref name="Schwarzschild" /><br />
<br />
Жұлдыздың көзбен көрінетін бөлігі [[фотосфера]] делінеді. Ол жұлдыз плазмасы жарқырап, фотон арқылы энергия жеткізетін қабат есептеледі. МҰнда, ядродан шығатын энергия әлемге тарайтын фотонға айналады да, температурасы біршама төмен өңірлер [[жұлдыз дағы]] болып көрінеді. Жұлдыз дағы фотосферада болатын құбылыс есептеледі.<br />
<br />
фотосфера қабатының сыртындағысы [[жұлдыз атмосфера]]сы. Күн секілді [[Негізгі тізбек жұлдызы]]нда ең төменгі атмосфера қабаты [[хромосфера]] болып, [[спикула]] және [[жұлдыз алаулауы]] осында туылады. Хромосфера сыртдағысы өтпелі қабат болып, 100км қашықтыққа жетпейтін өңірде термпература шұғыл көтерілген болады. Оның сыртында [[Жұлдыз тәжі]] болып, ол жоғары температураға ие плазмалық заттан құралады және сыртқа қарай жүздеген миллион километр созылып жатады.<ref>{{cite press release | publisher=ESO | date=2001 | title=The Glory of a Nearby Star: Optical Light from a Hot Stellar Corona Detected with the VLT | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2001/pr-17-01.html | accessdate=2006-07-10 }}</ref> Жұлдыз тәжі жұлдыздың сыртқы қабатындағы конвенция өңірімен<ref name="imagine" /> байланысты. Жұлдыз тәжінің температурасы жоғары болғанымен бірақ жарығы әлсіз болады. Мысалы Күн тәжісі тек күн толық тұтылған кезде ғана біршама айқын көрінеді.<br />
<br />
Жұлдыз тәжінен шыққан жұлдыз бораны жоғары температураға ие плазмалық бөлшектердің сыртақ жаппай кеңейіп, жұлдызара материяға ұшырауынан туылады. Күн туралы айтар болсақ, [[Күн бораны]] ықпалына ұшыраған аумақтағы шар пішінді кеңістік әдетте [[гелиосфера]] деп аталады.<ref>{{cite journal<br />
| author=Burlaga, L. F.; Ness, N. F.; Acuña, M. H.; Lepping, R. P.; Connerney, J. E. P.; Stone, E. C.; McDonald, F. B.<br />
| title=Crossing the Termination Shock into the Heliosheath: Magnetic Fields<br />
| journal=Science<br />
| year=2005<br />
| volume=309<br />
| issue=5743<br />
| pages=2027–2029<br />
| doi= 10.1126/science.1117542<br />
| pmid= }}</ref><br />
<br />
=== Термоядролық реакция жолдары ===<br />
[[Сурет:Proton proton cycle.png|thumb|right|400px|Протон-протондық айналыс реакциясы]]<br />
{{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=FusionintheSun.svg|image2=CNO Cycle.svg|width=200|caption1=Протон-протондық айналыс реакциясы|caption2=Көміртегі-азот-оттегі айналысы реакциясы}}<br />
<br />
Жұлдыздар жұлдыз ядросының құрамына сай, жұлдыздың массасы мен ішкі құрылымына сай өзегінде әртүрлі термоядролық реакциялар жасайды. Атомдар біріккеннен кейінгі таза салмағы ядроның өз жалпы салмағынан кішірек болады, өйткені материяның энергияға айналуы заңы бойынша — ''E'' = ''mc''² — қалған салмақтағы материя тең шамадағы электромагнитті энергияға айналады.<br />
<br />
Термоядролық реакция температура өзгерісіне өте сезгір болып, өзектегі температураның сәл өзгерісінің өзі реакция жылдамдығына үлкен әсер етеді. [[Негізгі тізбек жұлдызы|Негізгі тізбек жұлдыздарының]] ядролық температурасы массасы ең кішкентай М жұлдыздарындағы 4 млн [[кельвин]]нен массасы ауыр О жұлдыздарындағы 40 млн кельвинге дейін жетеді<ref name="aps_mss">{{cite web | date = 2005 | url = http://www.astrophysicsspectator.com/topics/stars/MainSequence.html | title = Main Sequence Stars | publisher = The Astrophysics Spectator | accessdate = 2006-10-10 }}</ref>.<br />
<br />
Ядросы 10 млн кельвинге дейін қызған Күннің өзегінде сутегі гелийге [[протон - протондық айналыс реакциясы|протон - протондық айналысы]] ({{lang-en|Proton–proton chain reaction}}) формасындағы реакцияға түседі<ref name="synthesis">{{cite journal | author = Wallerstein, G.; Iben Jr., I.; Parker, P.; Boesgaard, A. M.; Hale, G. M.; Champagne, A. E.; Barnes, C. A.; KM-dppeler, F.; Smith, V. V.; Hoffman, R. D.; Timmes, F. X.; Sneden, C.; Boyd, R. N.; Meyer, B. S.; Lambert, D. L. | title=Synthesis of the elements in stars: forty years of progress | journal=Reviews of Modern Physics | year=1999 | volume=69 | issue=4 | pages=995–1084 | url=http://www.cococubed.com/papers/wallerstein97.pdf | format=pdf | accessdate=2006-08-04 | doi=10.1103/RevModPhys.69.995 }}</ref>:<br />
:4[[Сутегі-1|<sup>1</sup>H]] → 2[[Дейтерий|<sup>2</sup>H]] + 2[[Позитрон|e<sup>+</sup>]] + 2[[Нейтрино|ν<sub>e</sub>]] (4,0 M[[Электроволт|eV]] + 1,0 MeV)<br />
:2<sup>1</sup>H + 2<sup>2</sup>H → 2[[Гелий-3|<sup>3</sup>He]] + 2[[Фотон|γ]] (5,5 MeV)<br />
:2<sup>3</sup>He → [[Гелий-4|<sup>4</sup>He]] + 2<sup>1</sup>H (12,9 MeV)<br />
<br />
Бұл реакция нәтижесінде:<br />
:4<sup>1</sup>H → <sup>4</sup>He + 2e<sup>+</sup> + 2γ + 2ν<sub>e</sub> (26,7 MeV)<br />
<br />
Бұл жердегі e<sup>+</sup> [[позитрон]], γ [[гамма]]лық сәулеленген [[фотон]], νe [[нейтрино]], H және He [[сутегі]] мен [[гелий]]дің [[изотоп]]тары. Бұл реакция нәтижесінде бөлінген энергияның шамасы миллиондаған электрон-вольтқа жеткенімен, жалпы энергия мүмкіндігі үшін өте аз мөлшер есептеледі. Әр реткі реакция шығынын қамту үшін барлық қажетті энергия үздіксіз өндіріліп, [[жұлдыз радиациясы]] болып таралып жатады.<br />
{| class="wikitable" style="float:left;margin-right:20px;"<br />
|+ Жұлдыз реакциясы үшін қажетті минимал масса:<br />
|-<br />
!элемент<br />
![[Күн массасы|күн<br />массасы]]<br />
|-<br />
| Сутегі ||style="text-align: center;"| 0.01<br />
|-<br />
| Гелий ||style="text-align: center;"| 0.4<br />
|-<br />
| Көміртегі ||style="text-align: center;"| 4<br />
|-<br />
| Неон ||style="text-align: center;"| 8<br />
|}<br />
<br />
Массасы бұдан ауыр жұлдыздарда [[катализатор]]ы көміртегі болған [[Көміртегі]]-[[Азот]]-[[Оттегі]] айналысы формасындағы реакция арқылы гелийді бөліп шығарады<ref name="synthesis" />.<br />
<br />
Массасы 0,5-тен 10 күн массасына дейінгі жұлдыздардың өзегіндегі температура өзгерісі 100 млн кельвинге жеткенде гелий [[бериллий]]ді дәнекер еткен күйде [[үштік алфа барысы]] ({{lang-en|triple-alpha process}}) арқылы көміртегіге айналады<ref name="synthesis" />:<br />
<br />
:<sup>4</sup>He + <sup>4</sup>He + 92 keV → [[Бериллий|<sup>8*</sup>Be]]<br />
:<sup>4</sup>He + <sup>8*</sup>Be + 67 keV → <sup>12*</sup>C<br />
:<sup>12*</sup>C → [[Көміртегі-12|<sup>12</sup>C]] + γ + 7.4 MeV<br />
<br />
Жалпы реакция барысы:<br />
:3<sup>4</sup>He → <sup>12</sup>C + γ + 7.2 MeV<br />
<br />
Алып массаға ие жұлдыздардағы ядролық қысымда [[неон]] жану және оттегі жану барысында [[ауыр элемент]]тер пайда болады. Жұлдыздағы термоядролық реакцияның соңғы сатысы [[кремний]] жану барысы болып, нәтижесінде тұрақты изотоп – темір-56 жасалады. Бұдан соң [[эндотермик үрдісі]] ({{lang-en|Endothermic process}}) арқылы реакция жалғасып, ол жаңа элемент жасай алмайды да, [[гравитациялық сығылу]] нәтижесінде қалған энергиясын шығарады.<br />
<br />
Төмендегі мысалда, массасы Күннен 20 есе жұлдыздың термоядролық реакцияның орындалып біту уақыты көрсетілген. Ол негізгі тізбектегі О жұлдызы, радиусы күннің 8 есесіндей, жарқырауы күннің 62 000 есесіндей.<ref>{{cite journal | author= Woosley, S. E.; Heger, A.; Weaver, T. A. | title=The evolution and explosion of massive stars | journal=Reviews of Modern Physics | year=2002 | volume=74 | issue=4 | pages=1015–1071 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002RvMP...74.1015W | doi = 10.1103/RevModPhys.74.1015 }}</ref><br />
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"<br />
!valign="bottom"| жанушы<br />отын<br />
!valign="bottom"| температура<br />(млн. K)<br />
!valign="bottom"| тығыздығы<br />(kg/cm³)<br />
!valign="bottom"| жану уақыты<br />(жыл бірлігі)<br />
|-<br />
|align="center"| Сутегі<br />
|align="center"| 37<br />
|align="center"| 0.0045<br />
|align="center"| 8.1млн.<br />
|-<br />
|align="center"| Гелий<br />
|align="center"| 188<br />
|align="center"| 0.97<br />
|align="center"| 1.2 млн.<br />
|-<br />
|align="center"| Көміртегі<br />
|align="center"| 870<br />
|align="center"| 170<br />
|align="center"| 976<br />
|-<br />
|align="center"| Неон<br />
|align="center"| 1,570<br />
|align="center"| 3,100<br />
|align="center"| 0.6<br />
|-<br />
|align="center"| Оттегі<br />
|align="center"| 1,980<br />
|align="center"| 5,550<br />
|align="center"| 1.25<br />
|-<br />
|align="center"| Күкірт / Кремний<br />
|align="center"| 3,340<br />
|align="center"| 33,400<br />
|align="center"| 0.0315<ref>11.5 күн 0.0315 жылға тең.</ref><br />
|}<br />
<br />
== Ең әйгілі жұлдыздар ==<br />
{| class="standard"<br />
|- style="font-size: 80%"<br />
! №<br />
! Таңбалануы<br />
! Атауы<br />
! [[Шоқжұлдыз]]<br />
! Көрнеу магнитудасы<br />
! Жерден қашықтығы ([[жарық жылы]])<br />
! Сипаттамасы<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 1<br />
|style="text-align: center"| [[Сурет:Sun symbol.svg|25px]]<br />
|style="text-align: center"| [[Күн (жұлдыз)|Күн]]<br />
|style="text-align: center"| Құс жолы<br />
|style="text-align: center"| −26,72<br />
|style="text-align: center"| 8,32 ± 0,16 св. мин<br />
| [[Күн жүйесі]]ндегі орталық жұлдыз, [[жер шары]] қатарлы [[ғаламшар]]лар оны тынымсыз айналып жүреді.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 2<br />
|style="text-align: center"| Центавр α<sup>С</sup> <br />
|style="text-align: center"| Проксима Центавр<br />
|style="text-align: center"| Центавр шоқжұлдызы<br />
|style="text-align: center"| +11,09<br />
|style="text-align: center"| 4,225<br />
| [[Күн]]ге жақын жұлдыз.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 3<br />
|style="text-align: center"| Үлкен арлан α<br />
|style="text-align: center"| [[Сүмбіле]]<br />
|style="text-align: center"| Үлкен арлан шоқжұлдызы<br />
|style="text-align: center"| −1,43<br />
|style="text-align: center"| 8,58<br />
| Күнді айтпағанда жерден қарағандағы ең жарық жұлдыз.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 4<br />
|style="text-align: center"| Кіші аю α<br />
|style="text-align: center"| [[Жетіқарақшы]]<br />
|style="text-align: center"| [[Кіші Аю (шоқжұлдыз)]]<br />
|style="text-align: center"| +1,97<br />
|style="text-align: center"| 431,4<br />
| Солтүстіктен көрінетін жетектеуіш жұлдыз.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 5<br />
|style="text-align: center"| Кеме η<br />
|style="text-align: center"| —<br />
|style="text-align: center"| Кеме шоқжұлдызы (Carina)<br />
|style="text-align: center"| +6,21<br />
|style="text-align: center"| 7000—8000<br />
| Гипергигант. Ондағы ең жарық жұлдыз күннен 5 млн есе жарық.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 6<br />
|style="text-align: center"| Сарышаян α <br />
|style="text-align: center"| [[Антарес]]<br />
|style="text-align: center"| [[Сарышаян (шоқжұлдыз)]]<br />
|style="text-align: center"| +1,06<br />
|style="text-align: center"| 604<br />
| Жерге жақын аса жарық және алып жұлдыз. Үлкен телескоппен қарағанда нүкте емес, диск болып көрінеді.<ref>''А. Остапенко.'' [http://nauka.relis.ru/35/0210/35210066.htm Снова на берегах «Молочной реки»] // Наука и жизнь. — 2002. — № 10. ISSN 0028-1263</ref><br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 7<br />
|style="text-align: center"| HIP 87937<br />
|style="text-align: center"| Барнард жұлдызы<br />
|style="text-align: center"| Жыланшы шоқжұлдызы (Ophiuchus)<br />
|style="text-align: center"| +9,53<br />
|style="text-align: center"| 5,963<br />
| Өз өсінде айналуы ең тез жұлдыз есептеледі.<br />
|-<br />
|style="text-align: center"| 8<br />
|style="text-align: center"| PSR B1919+21<br />
|style="text-align: center"| —<br />
|style="text-align: center"| Түлкі шоқжұлдызы<br />
|style="text-align: center"| ?<br />
|style="text-align: center"| 2283,12<br />
| Алғаш ашылған [[пульсар]] жұлдызы. (1967 жылы)<br />
|}<br />
<br />
== Адамзат үшін ең маңызды жұлдыз – Күн ==<br />
{{main|Күн (жұлдыз)}}<br />
Күн жерге ең жақын жұлдыз есептеледі, және ол жер энергиясының негізгі қайнар көзі болып табылады. [[Күн]] [[Жер]]ге жақын болғандықтан және оның жарығы нұрлы болғандықтан [[күндіз]] басқа жұлдыздар көрінбейді. Тек түнгі ашық аспаннан ғана самсыған жұлдыздарды байқауға болады.<br />
<br />
== Тағы қараңыз ==<br />
* [[Протожұлдыз]]<br />
* [[Қосаржұлдыз]]<br />
* [[Ғаламатжұлдыз]]<br />
* [[Айнымалы жұлдыз]]<br />
* [[Үйіржұлдыз]]<br />
* [[Көк жұлдыз]]<br />
* [[Ақ ергежейлі]]<br />
* [[Қызыл ергежейлі]]<br />
* [[Қоңыр ергежейлі]]<br />
* [[Қара ергежейлі]]<br />
* [[Нейтрон жұлдыз]]<br />
* [[Жетектеуіш жұлдыз]]<br />
* [[Негізгі тізбек жұлдызы]]<br />
* [[Серік жұлдыз]]<br />
* [[Алып жұлдыз]]<br />
* [[Аса алып жұлдыз]]<br />
* [[Алып қызыл жұлдыз]]<br />
* [[Аса алып қызыл жұлдыз]]<br />
* [[Гипергигант]]<br />
<br />
== Карта ==<br />
<imagemap><br />
Image:Local_Group.svg|frame|center|[[Жергілікті топжұлдыз]] (Әріптерге аялдап, сарыларын түртіп көріңіз)<br />
circle 167 27 20 [[Секстант B]]<br />
circle 120 36 23 [[Секстант A]]<br />
circle 318 239 20 [[Құс жолы]]<br />
circle 289 197 16 [[Арыстан шоқжұлдызы I (Ергежейлі галактика)]]<br />
circle 334 201 15 [[Canes Ергежейлі]]<br />
rect 303 185 318 215 [[Арыстан шоқжұлдызы II (Егрежейлі галактика)]]<br />
circle 357 289 28 [[NGC 6822]]<br />
circle 288 323 24 [[Финикс ергежейлі]]<br />
circle 248 391 35 [[Тукан ергежейлі]]<br />
circle 363 416 20 [[Арлан-Lundmark-Melotte]]<br />
circle 363 383 17 [[Кит ергежейлі]]<br />
circle 369 346 11 [[IC 1613]]<br />
rect 381 335 393 357 [[SagDIG]]<br />
rect 393 335 406 356 [[Суқұйғыш ергежейлі]]<br />
circle 417 304 17 [[Үшбұрыш галактикасы]]<br />
circle 417 254 15 [[NGC 185]]<br />
rect 432 237 447 260 [[NGC 147]]<br />
circle 461 229 17 [[IC 10]]<br />
poly 440 282 455 260 511 259 493 285 [[Андромеда галактикасы]]<br />
poly 450 264 434 265 431 280 442 280 [[Мессье 110|M110]]<br />
circle 295 110 20 [[Арыстан A]]<br />
circle 84 128 20 [[NGC 3109]]<br />
circle 109 149 14 [[Antlia ергежейлі]]<br />
circle 412 332 12 [[LGS 3]]<br />
circle 460 361 21 [[Пегас ергежейлі Сұр галактика|Пегас ергежейлі]]<br />
circle 394 272 14 [[Андромеда II]]<br />
rect 427 279 438 294 [[Андромеда III]]<br />
rect 438 282 450 294 [[Андромеда I]]<br />
<br />
desc bottom-left<br />
</imagemap><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер|2}}<br />
<br />
== Жұлдызға қатысты маңызды кітаптар ==<br />
* H.H. Voigt: ''Abriß der Astronomie''. 4. überarb. Aufl. ISBN 3-411-03148-4 <br />
* H. Scheffler, Hans Elsässer: ''Physik der Sterne und der Sonne''. 2. überarb. Aufl. ISBN 3-411-14172-7 <br />
* Rudolf, A. Weigert: ''Stellar structure and evolution''. 2nd corr. ed., ISBN 3-540-50211-4 (englisch) {{en}}<br />
* N. Langer: ''Leben und Sterben der Sterne''. Originalausgabe, Becksche Reihe, München 1995, ISBN 3-406-39720-4 <br />
* D. Prialnik: ''An Introduction to the Theory of Stellar Structure and Evolution''. Cambridge University Press 2000, ISBN 0-521-65065-8 (hardback), ISBN 0-521-65937-X (paperback) {{en}}<br />
* Pickover, Cliff (2001). The Stars of Heaven. Oxford University Press. ISBN 0-19-514874-6. {{en}}<br />
* Gribbin, John, Mary Gribbin (2001). Stardust: Supernovae and Life—The Cosmic Connection. Yale University Press. ISBN 0-300-09097-8. {{en}}<br />
* Hawking, Stephen (1988). A Brief History in Time. Bantam Books. ISBN 0-553-17521-1. {{en}}<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* [http://science.howstuffworks.com/star1.htm How Stars Work] at HowStuffWorks<br />
* [http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html Star, World Book @ NASA]<br />
* [http://www.astro.uiuc.edu/~kaler/sow/sow.html Portraits of Stars and their Constellations]. University of Illinois<br />
* [http://simbad.u-strasbg.fr/sim-fid.pl Query star by identifier, coordinates or reference code]. Centre de Données astronomiques de Strasbourg<br />
* [http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp How To Decipher Classification Codes]. Astronomical Society of South Australia<br />
* [http://www.mydob.co.uk/community_star.php Live Star Chart] View the stars above your location<br />
* [http://www.astronet.ru/db/map/ Карта звёздного неба]<br />
* [http://www.u-tube.ru/pages/video/3576/ Наглядная демонстрация размеров звёзд в отношении к планетам Солнечной системы]<br />
* {{cite web | last=Kaler | first=James | title=Portraits of Stars and their Constellations | publisher=University of Illinois | url=http://stars.astro.illinois.edu/sow/sow.html | accessdate=2010-08-20 }}<br />
* {{cite web | title=Query star by identifier, coordinates or reference code | work=SIMBAD | publisher=Centre de Données astronomiques de Strasbourg | url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-fid | accessdate=2010-08-20 }}<br />
* {{cite web | title=How To Decipher Classification Codes | publisher=Astronomical Society of South Australia | url=http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp | accessdate=2010-08-20 }}<br />
* {{cite web | title=Live Star Chart | publisher=Dobsonian Telescope Community | url=http://www.mydob.co.uk/community_star.php | accessdate=2010-08-20 }} View the stars above your location<br />
* {{cite web | display-authors=1 | last1=Prialnick | first1=Dina | last2=Wood | first2=Kenneth | last3=Bjorkman | first3=Jon | last4=Whitney | first4=Barbara | last5=Wolff | first5=Michael | last6=Gray | first6=David | last7=Mihalas | first7=Dimitri | title=Stars: Stellar Atmospheres, Structure, & Evolution | date=2001 | publisher=University of St. Andrews | url=http://www-star.st-and.ac.uk/~kw25/teaching/stars/stars.html | accessdate=2010-08-20 }}<br />
<br />
{{commons|Category:Stars|Жұлдыз}}<br />
<br />
{{таңдаулы мақала}}<br />
<br />
[[Санат:Астрономиялық нысандар]]<br />
[[Санат:Жұлдыз астрономиясы]]<br />
[[Санат:Астрофизика]]<br />
[[Санат:Жұлдыздар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A0%D0%B0%D2%9B%D1%8B%D0%BC%D0%B6%D0%B0%D0%BD_%D2%9A%D0%BE%D1%88%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2Рақымжан Қошқарбаев2017-02-17T15:52:07Z<p>CommonsDelinker: «Koshkarbaev.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jameslwoodward жойған, себебі: per [[:c...</p>
<hr />
<div>{{Infobox Biography <br />
|subject_name = Рақымжан Қошқарбаев<br />
| image_name =<br />
| image_size = <br />
| image_caption =Рақымжан Қошқарбаев <br />
| date_of_birth = [[1924]] <br />
| place_of_birth = , [[Ақмола облысы]] , [[Тайтөбе селосы]] <br />
| date_of_death = [[1988]]<br />
| place_of_death = [[Көшентоған]]<br />
| occupation = [[барлаушы]]<br />
| spouse = <br />
}}<br />
<br />
'''Қошқарбаев Рақымжан'''(1924 —1988 жж.) – [[Берлин]]дегі [[Рейхстаг]]қа жеңіс туын тіккен қазақ азаматы, [[Халық қаһарманы]] (1999). <br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
* 1924 ж. 19 қазанда [[Ақмола облысы]] Ақмола ауданында дүниеге келген.<br />
* 1942 ж. әскерге алынып, 1944 ж. Фрунзедегі ([[Бішкек]]) жаяу әскер училищесін бітірген.<br />
* 1944 ж. қазан айынан бастап [[I Белорусь майданы]]ндағы 150-Идрицк атқыштар дивизиясы құрамында взвод басқарып, [[Польша]] және [[Германия]] жерлеріндегі ұрыстарға қатынасты.<br />
<br />
Лейтенант Қошқарбаев [[Берлин операциясы]] кезінде асқан ерлік көрсетті. 30-сәуірде ол жауынгер [[Григорий Булатов]] екеуі Кеңес әскерлері арасынан Рейхстагқа алдымен жетіп, жеңіс туын тікті. Соғыстан кейінгі жылдары [[Эльба]] бойындағы кеңестік оккупациялық әскер бөлімінде қызмет атқарды. <br />
* 1947 – 67 ж. Ақмола облыстық атқару комитетінде нұсқаушы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы қоныс аударушылар жөніндегі бас басқармада инспектор,<br />
* 1967 жылдан «[[Алматы қонақ үйі|Алматы]]» қонақ үйінің директоры болды. Қызыл Ту, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.<br />
* 1988 ж. 10 тамызда [[Алматы]] қаласында қайтыс болды.<ref name="source1">“Балалар Энциклопедиясы”, V-том</ref><br />
[[Сурет:Астана қаласы 28.jpg|thumb|300px|Рақымжан Қошқарбаев кешесіндегі С. Ғылмани атындағы мешіт.]]<br />
Рақымжан Қошқарбаевтың Ұлы Отан соғысында алғашқылардың бірі болып, Берлинде Рейхстагтың үстіне қызыл туды тікті.<br />
<br />
==Балалық шағы== <br />
Рақымжан Қошқарбаев [[Ақмола облысы]]ның Астанаға жақын орналасқан [[Тайтөбе ауылы]]ның маңындағы қыстақта дүниеге келді. Ол ата-анасынан ерте айырылды: 4 жасында анасы дүниеден өтті, ал әкесі болса, жалған саяси жаламен сотталып, [[ГУЛАГ]] лагерьлерінде болды. Рақымжан Тайтөбе балалар үйінде тәрбиеленді. 7 жылдық мектепті бітірген соң, осы арадан [[Балқаш қаласы]]ндағы фабрика-зауыт училищесіне ([[ФЗУ]]) жіберілді. Өзінің өмірі және ФЗУ туралы Қошқарбаев өзі жазған "Штурм" деген кітабында жан-жақты баяндады.<br />
Оның балалық шагы туысқансыз және жанашырлық білдіретін адамдарсыз өтті. Оған ананың мейірімі мен жылы алақанын, әкенің қамқорлығын сезіну бұйырмады. Ол жатақханаларда тұрды, асханадан тамақтанды, бір үлгіде тігілген арнаулы киіммен жүрді.<br />
<br />
==Әскерде== <br />
Ол осындай алғашқы, жартылай әскери және қатаң шынығумен 1942 жылы 18 жасында әскер қатарына келді.<br />
Көкшетаулық полктегі әскери қызметтің жағдайы аса ауыр болды, қала мүндай ірі әскери бөлімді орналастыруға дайын емес еді, казармаға, асханаға, сабақ өткізуге, штабқа және басқа да әскери үйымдар мен әскери қызметкерлерге арналған үйлер болмады.<br />
1943 жылдың жазында біздің полктен офицерлік училищеде оқытуға сержанттардың бір тобы іріктеліп алынды, Рақымжан осы топқа ілігіп, Ресейдің Тамбов қаласынан қоныс аударып, Фрунзе қаласына орналасқан офицерлік училищеге келеді.<br />
Рақымжан училищенің қоғамдық өміріне белсене араласты және партия мүшелігіне кандидат болып қабылданды. Бүл жағдай салтанатты түрде өткізілді, оның әскери қызметке деген адалдығы мен ынталылығы, жақсы әскери және дене шынықтыру даярлығы да аталды.<br />
Училищені 1944 жылдың қазан айында тәмамдап, оған кіші лейтенант шені берілді.<br />
Р.Қошқарбаев бірінші Беларусь майданының 3-ші пәрменді армиясына біз 1944 жылғы қараша айының ортасында келіп жеттік. Армия штабы Брест маңындағы Седле стансасына орналасыпты.<br />
<br />
==Майданда== <br />
Рақымжанның майдандағы соғыстарға қатысуы мерзімді баспасөзде және көркем әдебиетте жан-жақты жазылды. Берлиннің өзінде болған соғыстарда ол өзінің взводымен ең алдыңғы шептерде болды, Шпрееғе — соңғы сулы бөгетке және Король алаңына — "Гитлердің үйіне" бірінші болып жетті. "Бірінші" дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденімен марапатталды. [[Одер өзені]]нен өтудегі қанды шайқастан кейін оны партия мүшелігіне қабылдады. Ал партия билеті аса маңызды бекіністі және саяси маңызды мақсатқа жетудің мадақтау белгісі ретінде "Гитлердің үйінде" табыс етілді. Осында "Гитлердің үйінде" барлау взводының командирі, лейтенант Қошқарбаевқа Рейхстагқа Қызыл туды тігу туралы тарихи жауынгерлік бұйрық берілді. Жалауды оған батальон командирі Давыдов және саяси жетекші Васильченко табыс етті. "Гитлер үйі" мен Рейхстагка дейін арақашықтық 360 метр ғана, бірақ ол жан-жағынан оқжаудырылған ашық алан, үстінде еді. Лейтенант Қошқарбаев өзінің солдатгарымен бұл қанды метрлерді толассыз атылған оқтың астында 7 сағатта, жерге жабыса еңбектеумен өтті.<br />
Рейхстагқа ол Григорий Булатов деген солдатпен бірге жетті және бұйрықты орындап, Рейхстагтың фронтанына туды тікті. Бүл сәуірдің 30-ы күні 18 сағат 30 минутта болған еді. Тарихи ерлік жайындағы бүл хабар бүкіл әскери бөлімдерді шарлады, баспасөзде кеңінен хабарланды.<br />
Бүрынғыдай мүнтаздай, денесі тіп-тік, келбетті жігіт қалпы. Омырауын жауынгерлік "Қызыл ту", "1 дәрежелі Отан соғысы" ордендері, "Берлинді алғаны үшін", "Варшаваны азат еткені үшін" медальдары ажарландырып түрды. "Жауынгерлік Қызыл Ту" ордені Рейхстагқа ту тіккені үшін беріліпті.<br />
Халық қаһарманы атағы Р.Қошқарбаевқа 2001 жылы берілді. Ал Рақымжан 1988 жылы дүниеден өткен еді.<br />
Батырдың жұлдызын тапсыру сәтіне Қошқарбаевтың жары Рахила, қызы Әлия жөне майдандас досы Ж.Жанасов шақырылды. Награданы тапсыру кезінде еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қошқарбаевтың батырлық ерлігіне барынша жоғары баға берді, оның тәрбиелік және патриоттық мәнін атап айтты.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{Bio-stub}}<br />
<br />
[[Санат:1924 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:Ақмола облысы тұлғалары]]<br />
[[Санат:1988 жылы қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан Халық Қаһармандары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D1%84%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8BВалькамоника петроглифтары2017-02-17T00:51:27Z<p>CommonsDelinker: «:File:Scena_del_fabbro_-_Naquane_R_35_-_Capo_di_Ponte.jpg» деген «:File:Scena_del_fabbro_-_Parco_di_Naquane_R_35_-_Capo_di_Ponte_(Foto_Luca_Giarelli).jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы<br />
|KazName = Валькамоника петроглифтары<br />
|Name = Rock Drawings in Valcamonica<br />
|Image = [[Сурет:Scena_di_duello_R6_-_Foppe_-_Nadro_(Foto_Luca_Giarelli).jpg|Petroglyphs in [[Nadro]]|200px]]<br />
|imagecaption = Надродағы петроглифтар<br />
|State Party = {{ITA}}<br />
|Type = мәдени<br />
|Criteria = iii, vi<br />
|ID = 94<br />
|Link = http://whc.unesco.org/en/list/94<br />
|Region = Еуропа жіне Солтүстік Америка<br />
|Coordinates = <br />
|lat_dir = N |lat_deg = 46 |lat_min = 01 |lat_sec = 26<br />
|lon_dir = E |lon_deg = 10 |lon_min = 21 |lon_sec = 00<br />
|region = IT<br />
|CoordAddon = type:landmark_region:IT<br />
|Year = 1979<br />
|Session = 3-ші<br />
|Extension =<br />
|Danger = <br />
}}<br />
'''Валькамоника петроглифтары''' ({{lang-it|Incisioni rupestri della Valcamonica}}, {{lang-en|Rock Drawings in Valcamonica}}) — 1979 жылдан бері Италиядағы [[Әлемдік мұра| ЮНЕСКО Әлемдік мұралар нысаны]]. [[Ломбардия]] провинциясының оңтүстік Альпы аймағындағы Валь-Камоника жазығындағ [[Бреша (провинция)|Брешия]] және [[Бергамо (провинция)|Бергамо]] провинцияларының арасында орналасқан..<br />
<br />
<br />
{| class="wikitable" width="75%"<br />
! N°<br />
! Атауы<br />
! Муниципалитет<br />
! Координаттары<br />
! Петроглифтары<br />
|-<br />
| 1.<br />
| [[:commons:category:Parco nazionale delle incisioni rupestri di Naquane|Naquane - петроглифтар ұлттық паркі]]<br />
| [[Капо-ди-Понте]]<br />
| {{coord|46|01|32|N|10|20|57|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Arte Rupestre Valcamonica Sacerdote.jpg<br />
File:Scena del fabbro - Parco di Naquane R 35 - Capo di Ponte (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 2.<br />
| [[:commons:category:Parco archeologico nazionale dei Massi di Cemmo|Massi di Cemmo археологиялық ұлттық парк]]<br />
| [[Капо-ди-Понте]]<br />
| {{coord|46|01|52|N|10|20|20|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Cemmo stone.jpg<br />
File:Masso cemmo.jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 3.<br />
| [[:commons:category:Parco archeologico comunale di Seradina-Bedolina|Seradina-Bedolina қаласының археологиялық паркі]]<br />
| [[Капо-ди-Понте]]<br />
| {{coord|46|02|00|N|10|20|29|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Scena_di_aratura_-_Seradina_R_12_-_Capo_di_Ponte_(Foto_Luca_Giarelli).jpg<br />
File:Composizione_geometrica_chiamata_mappa_di_Bedolina_-_Bedolina_R_1_-_Capo_di_Ponte_(Foto_Luca_Giarelli).jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 4.<br />
| [[:commons:category:Parco archeologico di Asinino-Anvòia|Asinino-Anvòia археологиялық паркі]]<br />
| [[Оссимо]]<br />
| {{coord|45|57|19|N|10|14|47|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Area di Anvòia - Parco archeologico di Asinino-Anvòia - Ossimo (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
File:Ossimo anvoia1.jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 5.<br />
| [[:commons:category:Parco comunale delle incisioni rupestri di Luine|Luine муниципалды паркі]]<br />
| [[Дарфо-Боарио-Терме]]<br />
| {{coord|45|53|20|N|10|10|46|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Cervide R 34 - Luine - Darfo Boario Terme (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
File:Rose Camune R 101 - Luine - Darfo Boario Terme (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 6.<br />
| [[:commons:category:Parco comunale archeologico e minerario di Sellero|МуSellero муниципалды археологиялық паркі]]<br />
| [[Селлеро]]<br />
| {{coord|46|03|26|N|10|20|29|E}}<br />
| <gallery><br />
File:Viandante R2-3 - Carpene - Sellero (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
File:Rosa camuna R2-3 - Carpene - Sellero (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 7.<br />
| [[:commons:category:Parco archeologico comunale di Sonico| Sonico қаласының археологиялық паркі]]<br />
| [[Сонико]]<br />
| {{coord|46|10|7|N|10|21|20|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Roccia al Coren de le fate - Sonico (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
File:Sonico idolo.jpg<br />
</gallery><br />
|-<br />
| 8.<br />
| [[:commons:category:Riserva naturale Incisioni rupestri di Ceto, Cimbergo e Paspardo|Ceto, Cimbergo және Paspardo птроглифтар қорығы]]<br />
| [[Чето]] ([[Набро]]) <br /> [[Чимберго]] <br /> [[Паспарбо]]<br />
| {{coord|46|01|6|N|10|21|10|E}}<br />
|<gallery><br />
File:Incisione di uccello rapace - Foppe R 5 - Nadro (Foto Luca Giarelli).jpg<br />
File:Campanine spietro.jpg<br />
</gallery><br />
|}<br />
<br />
== Тағы қараңыз ==<br />
* [[Италиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі]]<br />
* [[Әлемдік мұра]]<br />
* [[Еуропадағы Әлемдік мұра нысандары]]<br />
* [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері]]<br />
* [[ЮНЕСКО]]<br />
<br />
[[Санат:Әлемдік мұра]]<br />
[[Санат:Италия]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/FIFAFIFA2017-02-16T22:53:37Z<p>CommonsDelinker: «Trofeu_SPFC_-_Mundial2005_01.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jameslwoodward [[commons:File:Trofeu_SPFC_-_Mundia...</p>
<hr />
<div>{{Infobox Organization <br />
|name = Fédération Internationale de Football Association<br />
|image = FIFA Logo (2010).svg<br />
|size = 180 px<br />
|map = World Map FIFA.svg<br />
|msize = 300px<br />
|motto = Ойын үшін. Әлем үшін.<br />
|type = спорт федерациясы<br />
|formation = [[1904]]&nbsp;ж. [[мамырдың 21]], <br />
|headquarters = {{SUI}}, [[Цюрих]]<br />
|membership = 208 ұлттық қауымдастық<br />
|leader_title = Президенті<br />
|leader_name = [[Йозеф Блаттер]] (Joseph Blatter) <br />
|language = [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Неміс тілі|неміс]], [[Француз тілі|француз]], [[Испан тілі|испан]]<br />
|website= http://www.fifa.com/<br />
|}}<br />
'''ФИФА''' ({{lang-fr|'''F'''édération '''I'''nternationale de '''F'''ootball '''A'''ssociation}}&nbsp;— 'FIFA'')&nbsp;— Футбол Қауымдастықтарының Халықаралық Федерациясы, халықаралық басқару ұйымы.<br />
[[Сурет:World Map FIFA2.svg|нобай|right|340px|ФИФА-ға кіретін конфедерациялар]]<br />
Бас кеңсесі [[Швейцария]]лық [[Цюрих]]те орналасқан, бұл ұйымды [[Йозеф Блаттер]] (Joseph Blatter) басқаруда. ФИФА ірі халықаралық футбол додаларын, негізінен [[1930]] жылдан бері ұйымдастырылатын [[Футболдан әлем чемпионаты|ФИФА әлем кубогін]], басқарып, ұйымдастыруға жауап бередi.<br />
<br />
ФИФА-ға 208 ассоциация мүшелері кiредi, бұл [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] мүшелер санынан 16-ға, ал [[Халықаралық Олимпиада комитетi]] мүшелері санынан 3-ке артық.<br />
<br />
== Тарихы ==<br />
XX ғасырдың басында халықаралық футбол додалары көбейген соң, олардың бәрін ұйымдастырын және басқаратын ұйым құру керектігі сезілді. Басында бұл жұмысты ағылшын футбол федерациясы бақылаған. Содан кейін басқа жеті Еуропа мемлекеті 1904 жылы маусымның 21 Парижде ФИФА ұйымын құрған. Бұл ұйымның бірінші президенті болып Робер Герен сайланды.<br />
<br />
ФИФА ұйымдастырған бірінші турнир 1906 жылы өтті. Бірақ бұл шаралар онша сәтті болмағандықтан, Геренді ағылшын Дэниел Вулфолл ауыстырды. Келесі футбол турниры 1908 жылғы Лондондағы Олимпиадада өткен. Ондағы бір қиыншылық — Олимпиадаға кәсіпқой футболшылардың қатысуы.<br />
<br />
Ал 1909 жылдан бастап ФИФА-ға басқа құрлық өкілдері кіре бастады: [[Оңтүстік Африка Республикасы|ОАР]] — 1909 жылы, [[Аргентина]] — 1912 жылы, [[АҚШ]] — 1913 жылы.<br />
<br />
Бірінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде көптеген футболшылар соғысқа аттанды, ал қалғандарына турнирлер өткізу өте қиын болды. Соғыстан кейін Вулфолл қайтыс болды, ал оның орның голландиялық Карл Хиршман басты. Бірінші Дүниежүзілік Соғыс нәтижесінде ФИФА-дан британиялық барлық футбол федерациялар шығып кеткен.<br />
Екінші Дүниежүзілік Соғыстан кейін өзінің дамуындағы жаңа кезеңіне өтті. ФИФА-да енді барлық құрлықтан өкілдер болған. Ұлыбритания мен КСРО ұйымға қосылды.<br />
Футболдың дамуына телетрансляциялар көп ұлес қосқан. Қазір ФИФА жақанды ұйымға айналды. Оның үлкен қаржылық кірістері телетрансляция және түрлі футбол өнімдерін сатудан тұрады.<br />
<br />
== ФИФА Президенттері ==<br />
[[Сурет:2014 FIFA Announcement (Joseph Blatter) 5.jpg|thumb|ФИФА-ның қазіргі президенті Йозеф Блаттер]]<br />
{| class="wikitable" width="70%"<br />
|-<br />
!<br />
! Аты<br />
! Елі<br />
! Басқарған уақыты<br />
|-<br />
! 1.<br />
| [[Робер Герен]]<br />
| [[Франция]]<br />
| 1904—1906<br />
|-<br />
! 2.<br />
| [[Дэниэл Вулфолл]]<br />
| [[Англия]]<br />
| 1906—1918<br />
|-<br />
! 3.<br />
| [[Жюль Римэ]]<br />
| [[Франция]]<br />
| 1921—1954<br />
|-<br />
! 4.<br />
| [[Рудольф Сильдрейерс]]<br />
| [[Бельгия]]<br />
| 1954—1955<br />
|-<br />
! 5.<br />
| [[Артур Дрюри]]<br />
| [[Англия]]<br />
| 1955—1961<br />
|-<br />
! 6.<br />
| [[Стенли Роуз]]<br />
| [[Англия]]<br />
| 1961—1974<br />
|-<br />
! 7.<br />
| [[Жоао Авеланж]]<br />
| [[Бразилия]]<br />
| 1974—1998<br />
|-<br />
! 8.<br />
| [[Йозеф Блаттер]]<br />
| [[Швейцария]]<br />
| 1998-қазіргі уақытқа дейін<br />
|}<br />
<br />
== Әлем чемпионаттары ==<br />
Жюль Римэ 1921 жылы ФИФА-ның үшінші президенті болды. Оның арқасында ФИФА екі Олимпиада кезінде футбол турнирларын өткізді. Бірақ оларға Англия және Шотландия қатыспаған.<br />
Содан кейін ФИФА футболдан әлем чемпионатын өткізә мәселесін қарастыра бастады. Бірінші рет ол туралы 1928 жылы айтқан, ал 1930 жылы Уругвайда бірінші Әлем чемпионаты өтті. Оны алаң қожайындары ұтты. Содан кейін осы турнирді төрт жыл сайын өткізіп тұрады. 1940-1948 жылдары бұл турнир соғыс болғандықтан өткізілген жоқ.<br />
Соңғысы [[Футболдан әлем чемпионаты 2006|Германия]] жерінде өтіп, оны Италия құрамасы жеңген. Келесі Әлем кубогы 2010 жылы ОАР-да өтіп, жеңімпаз Испания құрамасы болды. Ал 2014 жылы Бразилия мемлекетінде өткен турнирде жеңімпаз Германия құрама командасы болды.<br />
<br />
== Басқа турнирлер ==<br />
ФИФА, Әлем чемпионаты мен Олимпиададағы футбол турнирлерінен басқа, өзге турнирлер өткізеді. Олардың ішінде жасы 17 және 21 дейінгі жастарға арналған Әлем чемпионаттары.<br />
<br />
Соңғы жылдары тағы бір турнир пайда болды. Оның аты Конфедерациялар Кубогі. Оған әр құрлықтың жеңімпазы, әлем чемпионы және ұйымдастырушы ел қатысады. Бұл турнир келесі Әлем чемпионаты болатын елде өтеді.<br />
1991 жылдан бастап әйелдер арасында Әлем чемпионаттары өткізіліп бастады. Ал [[2002]] жылдан бастап 21 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионаты өткізілсе, [[2008]] жылда 17 жасқа дейінгі бойдеткендер де өз әлем кубогына қатысты.<br />
Клубтар арасында өтетін жалғыз турнир — футболдан клубтар арасындағы әлем чемпионаты. Бұл турнир көрермен арасында көп қызығушылық көрсетпей келе жатыр.<br />
ФИФА үлкен футбол басқа, жаға-жай футбол және футзалдан турнирлер өткізеді.<br />
<br />
== Ойын шарттары ==<br />
[[Сурет:Offsidelarge.svg|thumb|right|177 px|Футболшының ойыннан тыс қалу жағдайы]]<br />
Ойын шарттарын тек қана ФИФА қоймайды. Бұл мәселемен айналысатын ұйым — Футбол Ассоциацияларының Халықаралық Кеңесі (ағылш. International Football Association Board, IFAB). Кеңес 8 кісіден тұрады. Оның 4 — ФИФА мүшелері, қалған 4 — Британия халқының футболдың пайда болу және дамуына үлкен үлес қосқан үшін — Англия, [[Шотландия]], [[Уэльс]] және [[Солтүстік Ирландия]] футбол федерацияларынан алынады.<br />
<br />
== Құрылымы ==<br />
ФИФА 6 конфедерацияға бөлінген. Олар әр құрлық деңгейінде футбол додаларының ұйымдастыруымен шұғылданады.<br />
Әр мемлекеттің ұлттық футбол қауымдастығы ФИФА-ның және өз құрлығының конфедерациясының мүшесі болады. Бірнеше елдің қауымдастықтары белгілі себептермен басқа құрлықтың конфедерациясына кірген.<br />
Конфедерациялар тізімі:<br />
* [[Азия футбол конфедерациясы]] — [[Азия]] және [[Аустралия]].<br />
* [[Африка футбол конфедерациясы]] — [[Африка]].<br />
* [[КОНМЕБОЛ — Онтүстік Америка футбол конфедерациясы]] — [[Онтүстік Америка]].<br />
* [[КОНКАКАФ — Солтүстік және Орталық Америка, Кариб бассейнің елдерінің футбол конфедерациясы]] — [[Солтүстік Америка]] және [[Орталық Америка]].<br />
* [[Океания футбол конфедерациясы]] — [[Океания]].<br />
* [[УЕФА — Еуропалық футбол қауымдастықтарының одағы]] — [[Еуропа]].<br />
<br />
Азия мен Еуропа құрлықтарының екеуінде де орналасқан мемлекеттер конфедерациясын өздері таңдаған. Олар ішінде Ресей, [[Түркия]], Қазақстан, [[Израиль]]. [[УЕФА|УЕФА-ға]] соңғы мемлекет, [[Черногория]], 2007 жылы қосылған.<br />
<br />
Гайана және Суринам КОНКАКАФ мүшелері болғанымен, олар Онтүстік Америкада орналасқан.<br />
<br />
Аустралия 2006 жылдан бастап Океаниядан Азия футбол конфедерациясына көшті. Себебі Аустралия құрамасының құрлықтың басқа командаларынан тым мықты болғаны.<br />
<br />
Қазіргі уақытта ФИФА-ға 208 ұлттық қауымдастық кірген. Ай сайын ерлер және әйелдер ұлттық құрамаларының рейтингі жарияланады.<br />
<br />
== Марапаттары ==<br />
[[Сурет:Pelé 23092007.jpg|thumb|right|150 px|Пеле]]<br />
ФИФА жыл сайын Әлемнің үздік ойыншысы сыйлығы береді. Ол жыл аяғында берілетін марапат.<br />
2004 жылы ФИФА Франция және Бразилия құрамаларының арасында "Ғасыр ойыны" деген матчты ұйымдастырған.<br />
Оған қоса ФИФА-ның ұсынысымен Пеле түрлі уақытта ойнаған ең үздік футболшылар тізімін құрған. Оның аты "[[ФИФА 100]] үздік ойыншысы" болған. Бұл тізімде 50 ойыншысы сол кезде футбол ойнап жүрген (біреуі тіпті әйел адам), және 75 бұрын ойнаған футболшы (Олардың ішінде Пеле және қайтыс болмаған ойыншылар болған. Онда тағы бір әйел болды).<br />
<br />
== Демеушілері ==<br />
ФИФА демеушілері:<br />
* [[Coca Cola]]<br />
* [[Emirates]]<br />
* [[Hyundai-Kia Motors]]<br />
* [[Sony]]<br />
* [[VISA]]<br />
* [[Adidas]]<br />
<br />
== Сілтемелер ==<br />
* [http://fifa.com Ресми сайты]<br />
<br />
[[Санат:ФИФА]]<br />
[[Санат:Халықаралық спорт ұйымдары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%99%D0%B0%D1%85%D0%B9%D0%B0_%D0%BF%D0%B0%D0%B9%D2%93%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D1%80Йахйа пайғамбар2017-02-15T22:24:21Z<p>CommonsDelinker: «Saudikoran.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Christian Ferrer жойған, себебі: per [[:...</p>
<hr />
<div>{{Ислам пайғамбарлары}}{{Ислам}}<br />
''' Жақия, Иоанн, Жохан''' ''(евр. Йехонон)'' — [[Құран Кәрім]] кейіпкері, [[Пайғамбар]], [[Закария|''Зәкәрия'']] пайғамбардың ұлы. ''Құран Кәрімде'' [[Иса]], Ілияс сияқты пайғамбарлармен бір дәрежеде аталады. [[Інжіл]]де {{lang-ru|Иоанн Креститель}} деп келеді. Жақия бала кезінен ақылды болған, адамгершілігі зор, құдайшыл, сабырлы, ата-анасына қайырымды еді. Ол «Аллаһ Тағаланың сөздері» деген шындықты, яғни [[Иса]] мен оның тапсырмасын растаушы. Жақияның өмір жолы туралы аңыз-әңгімелер бар. Исаның емшілігін алғаш рет мойындаған, оның уағызына сеніп, көмек көрсеткен. Мұсылман аңызында, әсіресе, Жақияның қайнаған қайы туралы ерекше айтылады. Оның басы қайы салынған табақта және бейітінің басында қайнап тұрған. Жақияның басы [[Шам]]дағы Омейя мешітінде жерленген, мұсылмандар ол жерді қасиет тұтады.<br />
Құран әңгімесі, негізінен, [[Лука]]дағы Інжілге ұқсас келеді, біріншісінде тіпті одан «үзінді» келтірілген: <br />
{{Start citation }}<br />
«...Оның аты Жақия. Біз бұрын оған бір есімді бермеген едік». <br />
{{End citation}}<br />
[[Құран]]ның қалыптасу кезеңдерінде, яғни [[Мекке]] мен [[Медине]] дәуірлерінде келтірілген Жакия туралы әңгіме оның дүниеге келуіне арналған және Аллаһ Тағаланың өзінің сенімді құлдарына қартайған шағында да бала сыйлай алатын қабілетін, оның құдіреттілігін дәлелдей түседі.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,<br />
2010 ISBN 9965-26-322-1</ref><br />
<br />
[[Ислам]] халықтары арасында Жақияның өмір жолы туралы көптеген аңыз-әңгімелер сақталған. Оларда Жақияның бала кезінен ақылды, адамшылығы зор, құдайшыл, тақуа, сабырлы, ата-анасына қайырымды болғаны, әкесі [[Закария|''Зәкәрияға'']] әбден қартайған шағында ''Алла тағаланың'' берген баласы екені және ''“Жақияның қайнаған қаны”'' туралы аңыз ерекше айтылады. Жақияның басы [[Дамаск]] қаласындағы [[Омейя]] мешітінде жерленген, мұсылмандар ол жерді қасиетті орын ретінде қастерлейді. Ал ''Інжілде'' Жақия [[Иса]] пайғамбардың дүниеге келетінін халыққа хабарлаушы, оның ілімінің ең алғашқы уағыздаушысы болып бейнеленеді. ''Құран Кәрімде'' Жақия [[Ирод]] патшаның қызына үйленуден бас тартқаны үшін өлім жазасына кесілгені баяндалса, ''Інжілде'' оқиға [[Ирод]] патшаның туған күніне байланысты болған той үстінде өтеді. Тойда патша әйелінің бұрынғы күйеуінен (патшаның ағасы Филипптен) туған қыз Соломия жақсы биімен көзге түседі. Шарап буына қызара бөрткен патша оған қандай тілегіңді де орындаймын деп уәде береді. Қыз Жақияның басын сұрайды. Патша сол жерде Жақияның басын кесіп алып, табаққа салып, Соломияға тарту етеді. ''“Жақияның басы табақта да қайнап жатты”'' деген аңыз осыған байланысты пайда болған.<br />
<br />
== Есімі ==<br />
<br />
'''Жақия пайғамбар''' (ивритше: ''יוחנן המטביל, Йоханан бар Зехарья'' — «Зәкәрияның ұлы Жақия»; ''Йоханан ѓа-Матбиль [Хаматвил]'' — «сумен шомылдыру рәсімін өткізуші»; грекше: ''Ιωάννης ο Βαπτιστής, Иоаннес о Баптистес, Ιωάννης ο Πρόδρομος, Иоаннес о Продромос''; латытша: ''Io(h)annes Baptista''; арапша: ''يحيى, Йахия''; орысша: ''Иоанн Креститель''; қазақ тіліндегі баламасы: ''Жақия''), шамамен б.э.д. 6-2 жылдары дүниеге келген және б.э. 30 жылы дүниеден қайтқан.<ref>Жақия пайғамбардың жасаған ғұмыры Інжілдегі баяндамалар негізінде анықталады (Michael Grant, Jesus: An Historian’s Review of the Gospels, Scribner’s, 1977, p. 71; John P. Meier, A Marginal Jew, Doubleday, 1991-, vol. 1:214; E. P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, Penguin Books, 1993, pp. 10-11, and Ben Witherington III, "Primary Sources, " Christian History 17 (1998) No. 3:12-20.)</ref> Жақия – яһуди халқына жіберілген [[пайғамбар]], ол пайғамбар болып [[Иса Мәсіх]]тің алдында келген, және Исаны яһудилердің көптен күтілген Машиахы (Мәсіхі) екендігін белгілеп кеткен. Ол шөл далада аскеттік түрде өмір сүрген және яһудилерді тәубесіне келтіру үшін, күнәдан тазарудың белгісі ретінде, суға шомылдыру рәсімін өткізген. Сонысымен елге танымал болды. Иса Мәсіхке [[Иордан]] өзенінде суға шомылдыру рәсімін өткізген. Яһидилік патшайым жауыз Иродиад пен оның қызы Саломейдің ықтиярымен оның басы кесілген.<br />
<br />
== Жақия пайғамбар Інжілде ==<br />
<br />
Жақия пайғамбар жайында Інжілдің басты төрт ізгі хабаршыларының барлығы дерек қалдырған.<br />
<br />
=== Дүниеге келуі ===<br />
<br />
Жақияның балалық шағы жайында тек Лұқа баяндайды. Жақияның әкесі [[Зәкәрия]] есімді дінқызметкері, ал шешесі Елізабет есімді мүмін әйел болған. Жақия дүниеге келгенде әке-шешесі егде жаста болатын. Лұқаның [[Інжіл]]інде айтылғандай, [[ғибадатхана]]да [[Жәбірейіл]] періште [[Зәкәрия]]ға көрініп, оған ұлды болатыны жайында хабар берген: <br />
{{Quotation|<br />
''«Періште оған тіл қатып былай деді:''<br />
''— Зәкәрия, қорықпа! Тілегің қабыл болып, әйелің Елізабет саған ұл туып береді. Ұлдың атын Жақия деп қоясың. Төбең көкке жете қуанып шаттанасың, көп адамдар да оның дүниеге келгеніне қуанады. Ол Жаратқан Иенің алдында мәртебелі болып, шарап, сыра атаулыдан аулақ жүретін болады. Ана құрсағында жатқанда-ақ ол Киелі Рухқа кенеледі. Жақия исраилдіктердің көбін өздерінің Құдайы — Жаратқан Иеге қайтадан келтіреді. Ілияс пайғамбарға дарыған Құдайдың Рухы мен күшіне ол да бөленіп, Оның (Мәсіхтің) алдынан келеді. Әкелерді балаларымен татуластырып, қыңыр мінезділерді әділ жандардың тура жолына бет бұрғызады. Осылайша ол халықты Құдайға әзірлейді»''. (Лұқа 1, 13-17)}}<br />
<br />
Інжілде, Зәкәрия періштенің айтқандарына күмән келтірді, сол үшін періште оны сөйлеу қабілетінен айырып мылқау етті делінеді. Інжіл бойынша, Жақия немерелес бауыры [[Иса]]дан жарты жыл бұрын туған. Әкесі [[Зәкәрия]] әлі мылқау болып жүрді. Оның әйелі Елізабет періште айтқан «Жақия» деген есімді ұлына қоймақ болғанда, туыстары бұндай есім біздің әулетімізге бейтаныс деп, әкесінен оның есімін жазбаша түрде куәландыруды сұрады. <br />
{{Quotation|<br />
''«Зәкәрия бір жазу тақтайшасын сұрап алып, «Оның есімі Жақия болады!» деп жазды. Бұған бәрі де таңғалысты. Сол сәтте-ақ Зәкәрияға қайтадан тіл бітіп, Құдайды мадақтай бастады. Ал төңірегінде тұрған халықтың барлығы үрейленіп қалды. Осы оқиғалар Яһудея елінің бүкіл таулы өңірінде әңгіме болды. Естігендердің бәрі оларды көңілдеріне түйіп: «Бұл нәресте кім болар екен?» — десті. Себебі Жаратқан Иенің Өзі Жақияны қолдады»''. (Лұқа 1, 63-66)}}<br />
<br />
Жақияның қалған балалық шағы жайында Інжілде қысқаша мәліметтер келтіреді. Інжілде: ''«Жақия ержүрек, зейінді бала болып есейе берді. Исраил халқының алдына шыққанша, ол шөл далада тұрды»'' (Лұқа 1, 80), яғни ол есейген шағына дейін шөл далада өмір сүрген. Інжілде, Жақияның әкесі – [[Зәкәрия]], ''«киелі үй мен құрбандық үстелінің арасында»'' өлтірілген делінеді, бұның күнәсін [[Иса Мәсіх]] сол кездегі яһудилерге жүктеген. (Матай 23:35)<br />
<br />
=== Рухани қызметі ===<br />
<br />
Ізгі хабаршы Лұқаның айтуы бойынша, шөл далада ''«Құдай Зәкәрияның ұлы Жақияға сөз қатқан»'' (Лұқа 3:2-3), сол кезден бастап Жақия пайғамбарлық міндетіне кіріседі. Жақия [[аскетизм|аскеттік]] ғұмыр кешкен және түйе жүнінен тігілген тұрпайы киім киген. Оның негізгі азығы дала балы мен акрид өсімдігі болған деседі. (Кей деректерде акрид шегірткенің бір түрі делінген). Бұл өсімдік негізінен ең кедей адамдардың күнделікті азығы болса керек. Өйткені, ешкім шынайы тәубені сезінбес, егер сол өсімдікті азық етпесе – деген халықтың мәтелі балған. Сондықтан тәубешіл ізгі адам үшін, қанағатшылдықтың үлгісін көрсетіп осылайша тәубе етуі орынды.<br />
<br />
Жақия уағыз етуін б.э. 28 немесе 29 жылы бастаған (''«Рим патшасы Тіберидің билік құруының он бесінші жылы»'' - Лұқа 3:1). <br />
Ол [[Иордан]] өзенінің бойындағы барлық өңірді аралап, ''«Күнәларыңа өкініп теріс жолдарыңан қайтыңдар, Құдай жолына түсіңдер, әрі шомылдыру рәсімінен өтіңдер! Сонда Құдай күнәларыңды кешіреді»'' - деп уағыз еткен.<br />
<br />
Жақияның уағыздарынынан күнәһарларға деген [[Құдай]]дың қаһарын, оның халықты [[тәубе]]ге шақыруын және [[эсхатология]]лық хабарларды айқын байқауға болады. [[Исраил|Яһудилер]] сол кездері өздерінің таңдаулы халық болғандарына тәкәппарланатын (әсіресе саддукейлер мен парызшылдар), сол үшін Жақия оларды қатты сөгетін. Ол әлеуметтік этиканың патриархалдық қағидаттарын қайта құруды талап еткен. <br />
Жақия - барлық бұрынғы [[исраил]] пайғамбарлары секілді пайғамбар болған. [[Иса Мәсіх]]тің нұсқауы бойынша, көптен күтілген [[Ілияс пайғамбар]]дың "екінші рет келуі" Жақия пайғамбардың тұлғасында орындалған. (Матай 11:14, Матай 17:12).<br />
<br />
Жақия пайғамбардың басты уағызы халықты тәубе жасауға шақыру. Парызшыл өркөкірек дінқызметшілерге Жақия былай деген:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''« — Ей, сұр жыланның тұқымдары! Келешектегі қаһарлы жазадан құтылуды сендерге кім үйретті? Егер шынымен теріс жолдарыңнан қайтып, Құдай жолына түссеңдер, соған лайықты іс істеңдер! «Біздің түп атамыз — Ыбырайым» деп мақтанбаңдар! Сендерге шын айтамын: Құдай Ыбырайымға мына тастардан да ұрпақ жасап бере алады. Қазірдің өзінде-ақ ағаш түбінде балта дайын тұр! Жақсы жеміс бермейтін әрбір ағаш шабылып, отқа тасталады!»'' (Лұқа 3:7-9)}}<br />
<br />
Сонымен қатар, Лұқа Інжілінің 3 тарауында Жақия пайғамбардың жасақшы-жауынгерлерге (''«Ешкімге зорлық жасамаңдар, жала жауып тонамаңдар! Өз жалақыларыңа қанағаттаныңдар!»'' (Лұқа 3:14)), салықшыларға (''«Белгіленген мөлшерден артық еш нәрсе талап етпеңдер!»'' (Лұқа 3:13)), және бүкіл халыққа (''«Кімнің екі көйлегі болса, біреуін киімі жоққа берсін, кімнің азығы болса, ол да солай істесін!»'' (Лұқа 3:11)) берген ақыл сөздері келтірілген. Оны іздеп келгендерге, ол, Иордан өзенінде шомылдыру рәсімін өткізген. Яһуди халқы Құтқарушы Патша Мәсіхтің келуін күткендіктен, кей адамдар Жақия туралы іштей: ''«Бәлкім, осының өзі Мәсіх шығар?»'' — деп ойлаған. (Матай 9:14)<br />
<br />
{| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 100%; background:#B0E0E6; color:black; width:25em; max-width: 40%;" cellspacing="5"<br />
| style="text-align: left;" |<br />
'''Жақияның Інжілдегі аса танымал сөздері:'''<br />
<br />
* ''«Мен шөл даладағы (Құдайдың) жар салған дауысымын»''. (Жохан 1:23)<br />
* ''«Тәубеге келіңдер, өйткені Көктің Патшалығы (орнайтын уақыт) жақындап қалды»''. (Матай 3:2)<br />
* ''«Мен сендерді тәубе қылудың белгісі ретінде суға шомылдыру рәсімінен өткіземін»''. (Матай 3:11)<br />
* ''«Белгіленген мөлшерден артық еш нәрсе талап етпеңдер!»''. (Лұқа 3:13)<br />
* ''«Ешкімге зорлық жасамаңдар, жала жауып тонамаңдар! Өз жалақыларыңа қанағаттаныңдар!»'' (Лұқа 3:14)<br />
* ''«Кімнің екі көйлегі болса, біреуін киімі жоққа берсін, кімнің азығы болса, ол да солай істесін!»'' (Лұқа 3:11)<br />
|}<br />
<br />
=== Иса Мәсіхті суға шомылдыру рәсімінен өткізуі ===<br />
<br />
[[File:Baptism-christ.jpg|thumb|200px|Жақия пайғамбардың Иса Мәсіхті суға шомылдыру рәсімінен өткізуі. Пьеро делла Франческаның суреті, 1449 ж.]]<br />
<br />
Жақия [[Иордан]] өзенінің бойында Бетанияда болғанда, оған [[Иса]] келді (Жохан 1:28), суға шомылу рәсімінен өту үшін. Бетания деген жер, бәлки, Бейт-Авара болса керек. Дегенмен, 15-ші ғасырдан бері бұл Әулие Жақияның монастыры тұрған жер деп есептеледі, алайда ол қазіргі Бейт-Авардан шақырымдық қашықтықта орналасқан, шамамен Иерихоннан шығысқа қарай 10 шақырымдық жер.<br />
Таяу арада Мәсіхтің келетіні жайында көп уағыз еткен Жақия, [[Иса]]ны көргенде, таңдана оған былай деді: ''«Сен маған келіп тұрсың ба, шомылдыру рәсімін сен маған өткізсең дұрыс болар еді?»'' Сонда Иса: ''«жазмышты орындағанымыз дұрыс болар»'' деді де, Жақияның қолынан шомылдыру рәсімінен өтті. Сол сәтте ''«көк аспан ашылып, Құдайдың Рухы, көгершін секілді көрініп, Исаға қонды. Сонда көктен: «Бұл — Менің сүйікті рухани Ұлым, Оған толықтай ризамын!»'' — деген дауыс естілді. (Лұқа 3:21-22)<br />
Осылайша, қалың жұрттың көзінше, Жақияның қатысуымен [[Иса]]ның мәсіхтік (Машиах) міндеті расталды. Сол кездегі рәсім, Исаға көп әсерін берген және ізгі хабаршылардың пайымы бойынша, бұл оның қоғамдық өмірдегі алғашқы оқиғасы болған. Исаға рәсім өткізген соң, ''«Жақия пайғамбар Сәлім қаласына жақын Енонда да осы рәсімді орындап жүрді, өйткені ол жердің суы мол болған»'' (Жохан 3:23). Ізгі хабаршы Жоханның айтуы бойынша, Исаның он екі сахабасының алғашқылары Жақия пайғамбардың уағызымен келген: ''«Келесі күні Жақия мен оның екі шәкірті тағы сол жерде тұрды. Ол қастарынан өтіп бара жатқан Исаны көріп: «Қараңдар, мынау — Құдайдың Тоқтысы!» — деді. Екі шәкірті Жақияның айтқанын естіп, Исаның соңынан ере бастады»'' (Жохан 1:35-37).<br />
Шамамен б.э. 30 жылы Жақия түрмеге қамалды, содан бастап ол ел ішінде жүріп пайғамбарлық қызметін атқара алмады.<br />
<br />
=== Түрмеге қамалуы және өлімі ===<br />
[[File:StJohnInUmmayad.jpg|thumb|310px|Умәйят мешітіндегі Жақия пайғамбардың қабірі ([[Дамаск]] қ.)]]<br />
Жақия пайғамбар, Ғалилеяның басшысы Ирод Антипастың [[шариғат]]қа қайшы әрекеттерін бетіне басатын, әсіресе ол өзінің туған бауыры Ирод Філіптің әйелі Иродияны тартып алып, соған үйленгенін қатты сөккен. Ол Иродтың бұл қылығы [[Тәурат]] заңына қайшы дейтұғын. Соны айтқаны үшін Жақия түрмеге қамалды, алайда оны өлтіруге Ирод асықпады, өйткені Жақияны ''«пайғамбар деп санайтын халықтан қорықты»'' (Матай 14:3-5, Марқа 6:17-20).<br />
Матай мен Марқаның ізгі хабарларына сай, [[Иса]] ораза тұтып шөл далада болған кезде, Жақия қамауға алынған. Бұдан белгілі болғаны, Исаның пайғамбар ретіндегі қоғамдық қызметі Жақияның қызметі аяқталған кезде басталған (Матай 4:12, Марқа 1:14). Жақия зынданда отырғанда, ол ''«Мәсіхтің жасаған істері жайында естіген. Сөйтіп, Оған екі шәкіртін жіберіп, Одан: Келуі уәде етілген Құтқарушы, расында, Сенсің бе? Әлде басқа біреуді күтуіміз керек пе? — деп сұратыпты»'' (Матай 11:2-3).<br /><br />
Ирод Антипаның туған күнінде Иродияданың қызы Саломея ''«бәрінің алдында би билеп, патшаға және оның қонақтарына қатты ұнап қалды»''. Бидің сиы ретінде Ирод бойжеткен қызға, ''«не сұрасаң да соны беремін»'', деп ант ішті. Қыз шығып, шешесінің сыбырлауымен, Жақияның басын шауып әкелуді сұрады. Өйткені Саломеяның шешесі Иродия, оның некесі шариғатқа қайшы дегені үшін, Жақияны жаман жек көретін. ''«Патша еңсесі түсіп қатты қапаланды. Алайда бірге отырған қонақтарының алдында ант бергендіктен, қыздың өтінішін аяқсыз қалдырғысы келмеді»'' (Марқа 6:26). Жақия отырған [[зындан]]ға бір жасақшысы жібертілді, ол оның басын шауып, табаққа салып, қызға әкелді. ''«Қыз оны шешесіне апарып берді»''. Бұл қайғылы оқиғаны Жақияның шәкірттері естігенде, келіп, оның денесін алып кетіп, қабірге қойды және қаралы хабарды [[Иса]]ға естіртті (Матай 14:6-12, Марқа 6:21-29).<br />
<br />
=== Жақияның пайғамбарлығы және «Ілияс болудағы» функциясы ===<br />
<br />
Жақия пайғамбардың тұлғасы және ол Исаға шомылдыру рәсімін өткізуі яһудилер үшін Исаның Машиах (Мәсіх) екендігін растайтын басты оқиға саналады, өйткені сол арқылы көне жазбалардағы пайғамбарлықтар іске асырылды. Осылайша, Інжілдегі түсіндірмелер (Матай 11:10, Марқа 1:2) Жақияға қатысты көне жазбалардағы келесі пайғамбарлықтарды қарастырады:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
* ''«Естеріңе сақтағайсыңдар, Мен алдымнан хабаршымды жіберемін, ол жолымды дайындайды».'' (Малахи 3:1)<br />
* ''«Шөл даладағы жар салған дауыс: «Құдайдың жолын дайындаңдар, Оның жолын түзетіп даңғыл етіңдер!» -деді''. (Ишая 40:3)}}<br />
<br />
Б.э.д. шамамен 400 жыл бұрын өмір сүрген Малахи пайғамбардың айтуы бойынша (Малахи 4:5-6), уәде етілген [[Мәсіх]] келерден бұрын [[Ілияс пайғамбар]] аспаннан түсіп қайтып келуі керек, ол Мәсіхтің маңдайын патшалыққа майлап, оның рухани дәрежесін растамақ. Сондықтан, [[Інжіл]] бойынша, көне пайғамбарлықтарда айтылған [[Ілияс]]тың міндетін Жақия пайғамбар орындаған, өйткені ол да ''«Ілияс пайғамбарға дарыған Құдайдың Рухы мен күшіне бөленген»'' (Лұқа 1:17).<br />
<br />
Жақия пайғамбардың шөл далада [[аскетизм|аскеттік]] түрде өмір сүру образы және патшалар мен дінбасшыларға қарсы қорықпастан сын айту бейнесі (Мәсіхтен бұрын қайтып келуі тиіс болған) Ілияс пайғамбарға ұқсас болғаны соншалықты, тіпті ол өзінің Ілиясқа ұқсайтындығын әдейілеп жасырмақ болғанды (Жохан 1:21).<br />
<br />
Матайдың Інжілінде Жақия пайғамбар [[Иса]]ның Мәсіхтік дәрежесіне күмән келтіргендей көрінеді, алайда бұл олай емес. Өйткені Исаны суға шомылдыру рәсімі кезінде Жақияның өзі Исаның Мәсіхтік дәрежесін растаған (Жохан 1:34). Ал Жақия өз шәкірттерін Исаға жіберуі, олар Исаға өздері жолықсын, сөйтіп оның шын Мәсіх екендігіне өздері көз жеткізсін дегені болар. Осыдан кейін Жақияның шәкірттері Мәсіхтің соңынан ерулері керек болды. Жақияның бұлай істегенінің себебі, өйткені ол өзі пайғамбар болғандықтан, таяу арада ажалды болатынын сезген.<br />
<br />
Жақия өлімге құшқаннан кейін, [[Иса Мәсіх]]тің өзі оның Ілияс болғандығын растаған. ''«Ілияс келіп қойған ба?»'', - деген сұраққа, [[Иса]] былай деп жауап қатқан: ''«Ілияс әлдеқашан келген, алайда жазмышта жазылғандай, адамдар оған ойына келгендерін істеді»''. (Марқа 9:13)<br />
<br />
Шәкірттері де Ілиястың келуі жайында сұрағанда, Иса оларға былай деп жауап берген:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''«Ілиястың қайтып келіп, бәрін қалпына келтіретіні рас. Бірақ сендерге айтамын: Ілияс әлдеқашан келген еді. Алайда адамдар оны танымай, оған ойына келгендерін істеді... Сонда шәкірттері, Иса оларға шомылдыру рәсімін орындаған Жақия пайғамбар туралы айтып тұрғанын түсінді»''. (Матай 17:11-13)}}<br />
<br />
Інжілдің тағы бір жерінде [[Иса Мәсіх]] көне жазбадағы Малахидің хабарын (Матай 11:10) Жақияға қатысты айтылғанын сөз етіп, былай деген:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''«Қабылдағыларың келсе, Жақия – көріпкелдікте келеді деп уәде етілген Ілияс пайғамбар».'' (Матай 11:14)}}<br />
<br />
== Жақия пайғамбар Исламда ==<br />
<br />
[[Ислам]] діні Жақияның (оған Алланың сәлеметі болсын) пайғамбарлығын мойындайды, және мұсылмандар оны [[Құдай]] Тағаланың Сөзін растаушы және [[Иса Мәсіх]]тің (оған Алланың сәлеметі болсын) келуін білдірткен [[пайғамбар]] ретінде көреді. Оның әкесі [[Зәкәрия]] да ислам пайғамбары саналады. Хадистердегі мәлімет бойынша, [[Мұхаммед пайғамбар]] {{сас}} [[Миғраж]] сапарында көрген пайғамбарлардың арасында Жақия да болған. Ол оны, екінші қат аспанға көтерілгенде, немерелес бауыры [[Иса Мәсіх]]пен бірге көрген.<ref>"Сахих Бұхари" хадистер жинағы. "Банийану-л-Кә‛бә. Бәбу-л-Ми‛раж" тарауы</ref> [[Құран]] бойынша, [[Алла Тағала]] оған туған кезінде және өмірден озарында амандық берген.<br />
<br />
=== Құран мәліметтері ===<br />
<br />
[[Құран]]да [[Зәкәрия]]ның [[Құдай]]дан ұл сұрап тілек-[[дұға]] еткені жиі айтылады.<ref>Құран Кәрім, Әли-Имран сүресі 3:38-41; Мәриәм сүресі 19:2-11; Әнбия сүресі 21:89-90</ref> [[Зәкәрия]]ның жұбайы бедеу болған, сондықтан оның жүкті болуы мүмкін емес болып көрінді. [[Құран]]да бұл жайында былай делінген:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''«(Алла:) “Бұл Раббыңның құлы Зәкерияға мәрхаметінің естелігі. Ал бір заманда ол, Раббына құпия дауыспен жалбарынған еді”.'' <br /><br />
''(Зәкерия:) “Раббым! Сүйегім қаусап, басым ағарған. Дегенмен саған қойған тілегім, босқа кетпеген еді. Шынында мен өзімнен кейінгі жақындарымнан (мұрагер бола алмайды деп) қорқамын.''<br /><br />
''Сондай-ақ жұбайым кемпір. Сонда да маған өз қасыңнан бір мұрагер бере көр! Ол, маған да мұрагер болып, әрі Жақып (Яғқұп) ұрпағына да мұрагер болсын. Раббым оны ризалығыңа бөле!”»'' [Мәриәм сүресі, 19:2-6]}}<br />
<br />
[[Зәкәрия]]ның дұғасы қабыл болды, [[Құдай]] оған перзент силады. Перзентке қойылған «Жақия» есімі бұрын сонды ешкімге қойылмаған болатын. Зәкәрияның дұғасына сай, Жақия [[исраил]] халқына тура жолды көрсетуші, Құдайдың хабарын жеткізуші [[пайғамбар]] болып өсті. [[Құран Кәрім]]де былай делінген:<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''«(Сонда Алла): “Әй Зәкерия! Расында сені бір ұл арқылы қуантамыз. Аты Жақия (Йахия). Бұрын оған ешкімді аттас қылмаған едік.”''<br /><br />
''(Зәкерия айтты): “Раббым! Менің ұлым қалайша болады! Жұбайым кемпір. Расында өзім де кәріліктен қурадым” деді.'' <br /><br />
''“Міне солайша” деді. Бірақ Раббың: “Ол маған оңай. Өйткені, сені бұрын жаратқанымда дәнеңе емес едің” деді.'' <br /><br />
''(Зәкерия айтты): “Раббым маған бір белгі бер” -деді. (Алла айтты): “Сенің белгің: сап-сау бола тұра үш тәулік адамдармен сөйлесе алмайсың”».'' [Мәриәм сүресі 19:7-10]}}<br />
<br />
Жақия [[исраил]] халқына жіберілген [[пайғамбар]], ол [[Тәурат]]тың [[шариғат]] жолын ұстануға шақырған. [[Құдай]] оған тіпті сәби кезінде даналық дарытқан. Ол өте [[тақуа]], әрдайым Құдай Тағаланың қамқорлығына үміт артқан жаны таза адам болған. Ол әке-шешесіне мейірімді болған, қиқарлық пен тәкаппарлық тан ада еді. Бала кезінен Киелі Кітапты жақсы түсініп, жақсы білетін, сонысымен өз заманыңдағы [[ғұлама]]ларды таңқалдырған. Құдай Тағала оның дәрежесін асқақ етті, ол халқының барлық күнәлі істері жайында қорықпастан ашығын бетіне айтатын. Жақия пайғамбардың Құдайға деген нәзік махаббаты мен тақуалығы, сондай-ақ оның өмірге деген қарапайым көзқарасы үшін Алла оған таза өмір тарту еткен.<br />
<br />
{{Quotation|<br />
''«“Әй Жақия! Кітапты мықты ұста” - деп, сәбилігінде-ақ даналық берген едік. Әрі оған өз қасымыздан мұлайымдық, күнәдан тазалық бердік. Өзі де тақуа еді.''<br /><br />
''Әрі әке-шешесіне де мейірімді еді. Зоракер, күнәкар емес еді. Оған туған күні, өлетін күні және тірі тұрғызылатын күні амандық болсын».'' [Мәриәм сүресі 19:12-15]}}<br />
<br />
[[Сопы]]лық жолда және исламдық мистицизмде Жақия пайғамбарды аса құрмет тұтады, әсіресе, [[Құран]]да айтылған оның таза өмірі мен мейірбандылығы үшін. Жақаяға сәби кезінде Құдай тарапынан берілген «даналық» пен оның [[Иса пайғамбар]]мен қатарлас болғаны аса мәнді саналады. Құранда Жақия мен Исаға қатысты қолданылған кей сөздер бір-біріне ұқсас мәнерде айтылады. Мысалы, Жақия пайғамбарға қатысты [[Алла Тағала]] айтады: ''«Оған туған күні, өлетін күні және тірі тұрғызылатын күні амандық болсын»''.<ref>Құран Кәрім, Мәриәм сүресі 19:15</ref> [[Иса Мәсіх]] те өзіне қатысты: ''«Маған туған күнімде, өлер күнімде және тірілтіліп, тұрғызылатын күнім де амандық болады»'' - деген.<ref>Құран Кәрім, Мәриәм сүресі 19:33</ref> Бұл Жақия мен Исаның тағдырлары бір-біріне ұқсас болғандығын білдіртсе керек.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Дін]]<br />
[[Санат:Ислам]]<br />
[[Санат:Пайғамбарлар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B9_%D2%9A%D2%B1%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D2%B1%D0%BB%D1%8BАбай Құнанбайұлы2017-02-15T22:21:45Z<p>CommonsDelinker: «Abay1.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Christian Ferrer жойған, себебі: per [[:c:Commons:Delet...</p>
<hr />
<div>{{мағына|Абай}}<br />
{{Тұлға<br />
|Есімі = Абай Құнанбайұлы<br />
|Шынайы есімі = <br />
|Сурет = AbaiPainting.jpg<br />
|Сурет ені =<br />
|Сурет атауы = <br />
|Туылған кездегі есімі = Ибраһим Құнанбайұлы<br />
|Туған күні = 10.08.1845<br />
|Туған жері = [[Қарқаралы]], [[Шығыс Қазақстан облысы|Семей облысы]]<br />
|Мансабы = ақын, ағартушы, философ, композитор, саяси қайраткер<br />
|Азаматтығы = <br />
|Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]<br />
|Қайтыс болған күні = 06.07.1904<br />
|Қайтыс болған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы|Семей облысы]]<br />
|Әкесі = [[Өскенбайұлы Құнанбай]]<br />
|Анасы = [[Ұлжан]]<br />
|Жұбайы = <br />
|Балалары = <br />
|Марапаттары = <br />
|Сайты = <br />
|Басқалары = <br />
|Commons = <br />
}}<br />
'''Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы''' ([[1845]]-[[1904]])&nbsp;— [[ақын]], [[Ағартушылық|ағартушы]], [[жазба қазақ әдебиеті]]нің, [[қазақ әдеби тілі]]нің негізін қалаушы, философ, композитор, [[Аудармашы, тілмәш|аудармашы]], саяси қайраткер<ref>[http://www.abai.kz/node/118 аbai.kz] ақпараттық порталы</ref>, либералды білімді [[ислам]]ға таяна отырып, [[Орыстар|орыс]] және [[еуропа]] мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.<ref>[http://www.madenimura.kz/music/DocLib1/%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B9%20%D2%9A%D2%B1%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2.aspx madenimura.kz]</ref><br />
<br />
Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық [[трактат]]тар стилінде жазылған «[[Қара сөз]]дері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.<ref>[http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=6640&Itemid=35 adebiet.kz] әдеби әлем порталы</ref><br />
<br />
==Қысқаша шолу==<br />
[[Орта жүз]]дің [[Арғын]] тайпасының [[Тобықты]] руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі [[Құнанбай Өскенбайұлы]] өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. [[Патша өкіметі]] [[19 ғасыр|XIX ғасырдың]] ортасындағы бір сайлауда оны [[Қарқаралы ауданы]]ның аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі [[Ұлжан]] Орта жүздің [[Арғын]] тайпасынан [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек руы]]ның шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анасы [[Ұлжан]] еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.<br />
<br />
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң [[Ахмет Риза Медресесі|Семейдегі Ахмет Риза медресесіне]] береді.Медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. Өзі [[би]]лер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге [[болыс]] болады. Билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. Абай бір жағынан шығыс классиктері [[Низами]], [[Сағди Ширази|Сағди]], Қожа Хафиз, [[Әлішер Науаи|Науаи]], [[Физули Мұхаммед Сүлейманоғлы|Физули]], Жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан [[Пушкин Александр Сергеевич|А. С. Пушкин]], А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю. , [[Толстой Лев|Л.Н. Толстой]], [[Крылов Иван Андреевич|И.А. Крылов]], [[Фёдор Михайлович Достоевский|Ф.М. Достоевский]], [[Иван Сергеевич Тургенев|И.С. Тургенев]], [[Чернышевский Николай Гаврилович|Н.Г. Чернышевский]] мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен [[Йоганн Вольфганг фон Гёте|Гете]], [[Джордж Байрон]] сияқты ақындарды оқып, Дрепер, [[Спиноза]], [[Спенсер Герберт|Спенсер]], [[Льюис, Карл|Льюис]], [[Дарвин Чарлз Роберт|Дарвин]] сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref><br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
[[Сурет:abay.jpg|right|200px|thumb|Абай ұлдары Ақылбай (сол жақта) және Тұрағұлмен (оң жақта) бірге]]<br />
Абай [[Тамыздың 10|10 тамыз]] [[1845]] ж. қазіргі [[Семей облысы]]ның [[Шыңғыстау|Шыңғыс тауларында]] [[Қарқаралы]]ның аға сұлтаны [[Құнанбай Өскенбайұлы|Құнанбайдың]] төрт әйелінің бірі, екінші әйелі [[Ұлжан]]нан туған.<br />
<br />
Ақынның арғы тегі [[Орта жүз]] Тобықты Арғын ішіндегі [[Олжай Әйтекеұлы|Олжай батырдан]] басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара балаларына:<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:25%"><br />
«''Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,''<br><br />
''Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым,''<br><br />
''Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,''<br><br />
''Сірә да оңбас торғайым...''»<br><br />
</blockquote><br />
<br />
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде [[Ырғызбай Айдосұлы|Ырғызбай]] ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, [[Өскенбай Ырғызбайұлы|Өскенбай]] тарайды. [[Өскенбай Ырғызбайұлы|Өскенбай]] шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай туады.<br />
<br />
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан [[ұрпақ]] жоқ. Абайдің “ Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі [[Ахмет Риза Медресесі|Ахмет Риза медресесінде]] оқиды. Бұл медреседе [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]] тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік [[шәкірт]] атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, [[иран]], шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың [[Низами]], [[Әлішер Науаи|Науаи]], [[Сағди Ширази|Сәғди]], [[Қожа Хафиз]], [[Физули Мұхаммед Сүлейманоғлы|Фзули]] сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай [[Семей]] қаласындағы “Приходская школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.<br />
<br />
[[Сурет:Abay Monument Almaty.jpg|thumb|left|Абайдың Алматыдағы ескерткіші.]]<br />
<br />
[[File:Абай мен Оспан Құнанбайұлдарының зираттары.jpg|thumb|Абай мен Оспан Құнанбайұлдарының зираттары]]<br />
<br />
Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.<br />
<br />
Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады да, 1876-1978 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі. Бұл жылдары Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі [[Үзікбай Бөрібаев]]тың “Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры [[Михаэлис Евгений Петрович|Е. П. Михаэлистің]] көмегімен аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі [[1884]] ж. [[Тамыздың 27|27 тамызда]] жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз қалды.<br />
<br />
Ақын саяси қызметі үшін [[1870]] жылдары [[Санкт-Петербург]]тен [[Семей]]ге айдалып келген Михаэлиспен, 80-жылдарда орыс демократтары [[Нифонт Иванович Долгополов|Н. И. Долгополов]], А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|М. О. Әузовтың]] “Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеументтік көзқарасын тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның Гете, [[Байрон]] сияқты ақындарын, Спенсер, [[Спиноза]], Льюис, Дарвин, Дрепер] сынды ғұламаларының туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, [[Семей облысы]] Статистика комитетінің толық мүшесі болып сайланды.<br />
<br />
1875 жылы Қоңыркөкше елінде өткен сайлауда жеңіп шығып, 1878 жылға дейін болыс болады. Қазақ халқының дәстүрлі ел билеу жосындарын, әдет-ғұрып заңдарын жетік білетін Абай ел ішіндегі әр алуан әкімшілік-құқықтық реформаларға белсене араласады. Егде тартқан шағында әкімқара биліктен, атқамінерліктен іргесін аулақ салып, шығармашылықпен ғана шұғылданады. Абайдың көптеген шығармаларында Адам, Болмыс және Ралам тақырыбы, сондай-ақ, абсолюттік ақиқат сыры тұрақты орын алады.<ref>Жетісу. Энциклопедия. - [[Алматы]]: «Арыс» баспасы, [[2004]]. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3</ref><br />
<br />
1885 ж. мамыр айында [[Шар (өзен)|Шар өзені]]нің бойындағы Қарамола деген жерде Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да, патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын осынша көкке көтерген [[Қарамола съезі]]нен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер [[Жиренше қыстауы]]ның шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке сөз байласады.<br />
<br />
1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан жарық дүниеден өтеді. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы [[Әбдірахман]]нан айырылады. Бұлардың қазасының ақын жанына қандай батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын көрінеді. Сөйтіп жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын баласы [[Мағауия Абайұлы Құнанбаев|Мағауия]] да қайтыс болды. Осындай қабаттасқан қайғы қасіреттен күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі де дүние салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай мекенінде, інісі [[Оспан Құнанбайұлы|Оспанның]] жанына жерленеді. Бұл күнде ол арада қазақтың ұлы екі перзенті — Абай мен [[Шәкәрім Құдайбердіұлы|Шәкәрімге]] деген ұрпақтың өшпес махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей болып, сәулет өнерінің соңғы үлгісімен салынған қос мұнаралы кешенді алып мазар тұр.<br />
<br />
1891 ж. Оразбай бастаған дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын, өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған…”) бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-1997 ж. аралығында көбірек қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара сөзбен жазылған [[ғақлия]]-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған. Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Тұрағұл, Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.<br />
<br />
== Шығармалары ==<br />
<br />
Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «[[Физули, Шәмси]]». «[[Сап, сап, көңілім]]», «[[Шәріпке]]», «[[Абралыға]]», «[[Жақсылыққа]]», «[[Кең жайлау]]» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «[[Қансонарда]]» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі&nbsp;— өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі&nbsp;— ғақлия (немесе [[Абайдың қара сөздері]]) деп аталатын прозасы; үшіншісі&nbsp;— өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.<br />
<br />
Абай өлеңдері түгел дерлік [[лирика]]дан құралады, [[поэма жанры]]на көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік&nbsp;— шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен өлеңге айналдырады. [[Ислам діні]]не өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің&nbsp;— сезім мен қыйсынның , түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.<br />
<br />
Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы&nbsp;— жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.<br />
<br />
==Қара сөздері==<br />
{{main|Абайдың қара сөздері}}<br />
[[Абай Құнанбаев|Абайдың]] көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, [[философия]]дағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. [[Абай Құнанбаев|Абай]] өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған.<br />
<br />
Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен [[философия]]лық сананы ұштастырады. [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары [[дін]] туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.<br />
<br />
Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш [[1918]] ж. [[Семей]]де шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері [[орыс тілі|орыс]], [[қытай тілі|қытай]], [[француз тілі|француз]], т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.<br />
<br />
===Қара сөзде айтылған ой===<br />
Абайдың [[Абайдың жетінші қара сөзі|"Жетінші сөзінде"]] ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі [[философия]]лық ұғым бар. Оны [[Абай Құнанбаев|Абай]] біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды. Осы себептен де [[Абай Құнанбаев|Абай]]:<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:50%"><br />
«''... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді,''»<br />
</blockquote><br />
<br />
— деп қайыра түсінік беріп отыр... [[Абай Құнанбаев|Абайдай]] ұстаз ақынның бұл [[Абайдың жетінші қара сөзі|"Жетінші сөзде"]] көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.<br />
<br />
[[Абай Құнанбаев|Абай]] бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:25%"><br />
«''Адам болам десеңіз...''<br><br />
''Бес нәрседен қашық бол...,''<br><br />
''Бес нәрсеге асық бол,''»<br />
</blockquote><br />
<br />
- деген жолдарда жатыр. Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] [[Абайдың он тоғызыншы қара сөзі|"Он тоғызыншы сөзінде"]] де қайталанады. [[Абай Құнанбаев|Абайдың]] дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да [[Абай Құнанбаев|Абай]] [[Абайдың он тоғызыншы қара сөзі|"Он тоғызыншы сөзінде"]]:<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:90%"><br />
«''Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан'' ''сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады,''»<br />
</blockquote><br />
<br />
— деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.<br />
<br />
==Абай лексикасы==<br />
<br />
{{main|Абай лексикасы}}<br />
[[Абай]] тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.<br />
<br />
[[Хан]], [[уәзір]], аламан, [[Абыз (адам)|абыз]], [[жылыс]], [[тоғыс]], наурыздама сөздері көбінесе Қара сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал, өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер). Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де ([[шілдехана]], үш тоғыз, [[қынаменде]], [[ақшомшы]], [[ықтырма]], күзеу т. б.), көне киім-кешек, сауыт-сайман, құрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, [[шақпақ]], шөншік, [[дулыға]], шарайна т. б.) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына ұлық, кіші сөзінің орнына кішік, тураның орнына туғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің кенеру дәрежесі қазіргі көздегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол көзеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге кетеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процеске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.<br />
<br />
'''Араб және парсы ықпалы:'''<br />
<br />
Абай тілі лирикасының келесі қабаттары - [[Араб тілі|араб]] және [[Парсы тілі|парсы]] сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты [[Абайдың отыз сегізінші қара сөзі|Отыз сегізінші сөзі]] мен қазақ оқырмандарына иман деген - алла табарақа уатағаланың... жарлығына... мойынсұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда [[философия]] мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды.<br />
<br />
'''Орыс сөздері:'''<br />
<br />
Абай лирикасының келесі қабаты - орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебу бағыты жағынан басым тұседі. Бұл бағытқа себепкер, ең алдымен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономика күй-қалпы болса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипатта дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сөйлеу тәжірибесінен емес, тікелей орыс әдеби тілінен алды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс тауып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: ''болыс, кандидат, ояз, сияз, старшын, майыр, шен, партия, сот, шар, закун, закуншік, кателешке, бодан, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (сауда), аршепке, барабан, зауыт, машине.''<br />
<br />
Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін бір топ орыс сөздері бар. Олар ''адвокат, доктор, губернатор, начальник, визит, [[монастырь]], ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребе, прошение, дезнание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет дегензат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват деген сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся'' деген етістіктер.<ref>Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref><br />
<br />
==Абай және Пушкин==<br />
[[Сурет:АБАЙ және ПУШКИН.jpg|thumb|250px|Абай<ref>[http://www.nklibrary.kz/elib/collect/stat_kaz/AbaizghanePushkin.htm www.nklibrary.kz]</ref>]]<br />
<br />
Аудармашыға екі қасиет қажет. Бірі талғампаздық, екіншісі ой тереңдігі. Талғампаздық деп отырғанымыз Абайдың хакімдігінің бір қыры. Абай бас салып кім көрінгенді аудармағаң ол аудармақшы болған автормен өзі бәсекеге түскен. Абайдың аудармалары, шын мәнінде, ой жарыстыру. Сондықтан Абай жасаған аудармаларын оның ой кеңістігінің өрісі деп қабылдаған жөн. Абай тілін еркін меңгерген орыс халқынан таңдап, талғап, әсіресе екі ақынды аударғаң олар [[Пушкин Александр Сергеевич|Александр Пушкин]] және [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]]. Абайдың талғампаздығына таң-тамаша қаласың. Орыс елімен, оның мәдениетімен мәңгілік қалатын, ешқандай өзге құндылық өлшемдеріне түспейтін екі генийді Абай бұлжытпай таныған және қазақ халқына таныстыру мақсатында, олардың шығармаларын қазақтіліне аударған.<br />
<br />
Абай орыс ақыны [[Пушкин Александр Сергеевич|Александр Пушкин]]нің өлеңмен жазылған "[[Онегин|Евгений Онегин]]" деген романын толық аудармағаң одан үзінділер тәржімалағак Абай: ''"Онегиннің сипаты," "Татьянаның Онегинге жазған хаты," "Онегиннің Татъянаға жауабы," "Онегин сөзі," "Онегиннің Татьянаға жазған хаты," "Татьянаның сөзі," "Ленскийдің сөзінен"'' және ''"Онегиннің өлердегі сөзі"'' - деп жеке-жеке сегіз шығарма етіп аударған Неге Абай романды қазақ тіліне толық аудармаған, әрине оның себебін дөп басып айту қиың бірақ мен ойлаймың егер ''"Евгений Онегинді"'' толық аударса, оны қазақ оқырмандары қабылдамас еді, сірә, Абай соны түсінген, Қазақ оқырмандары махаббат, ғашықтық тақырыбына "Ләйлі Мәжнүннен" бастап өңкей классикалық ғажап туындылармен сусындап келе жатқан қауым, сондықтан болар Онегиннің Татьянаға шалажансар сезімін қалайша қабылдамақ. Әрине, қабылдай алмайды. Шығыстық дәстүрде ғашықтар құрбандыққа дейін барулары керек, айталық [[Қозы Көрпеш - Баян Сұлу|Қозы Көрпеш-Баян сұлу]] сияқты. Осыны түсінген Абай ''"Евгений Онегиннен"'' үзінділерді таңдап алып аударып, олардың өзін қазақы ұғымдармен сөйлетіп қойғаң ол ''"Татьяна сөзін" "Тәңірі қосқан жар едің сен"'', деп бастайды.<ref>Есім Ғ. Абай және Пушкин // Солтүстік Қазақстан. - 2006. - 9 тамыз. - 4 б.</ref><br />
<br />
==Музыкалық мұра==<br />
{{main|Абай музыкалық мұрасы}}<br />
[[Сурет:Абай музыкасы.jpg|thumb|250px|Абай, ауторы [[Абай Омаров]]<ref>[http://www.alashainasy.kz/culture/10734/ Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет]</ref>]]<br />
<br />
Ұлы ақын, ағартушы [[Абай]] музыкалық саласында да айта қалғандай мұра қалдырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қалдырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіншілігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халықтық ән-күйлері сияқты, ауыздан-ауызға, заманнан заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі - олардың халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай келетін шығармалар болғандығында, халық санасынан өшпес орын алғандығында. Абай әндерінің өзгешелігі - мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында, идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емес еді. Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодалдық жағдайда кейбіреулер үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда оның өз айналасына - ауыл-аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын-соңды халықтың музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да себеп болды.<br />
<br />
==Абайтану==<br />
{{main|Абайтану}}<br />
Абайтану [[қазақтар|қазақ]] [[әдебиеттану]] [[ғылым]]ының саласы. Абайтану [[Абай]]дың өмірі мен шығармашылық өнері, [[философия]]сы, қоғамдық, эстететикалық көзқарастары, [[қазақ поэзиясы]]ндағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерін қамтиды. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеу шын мәнінде [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]] мақалаларынан басталды деуге болады.<br />
<br />
Ахмет Байтұрсынұлы 1913 ж. «Қазақ» газетінде басылған «Абай – қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «Одан асқан бұрын-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» – деп Абайды аса жоғары бағалады. Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп баспаға дайындау ісі ақын қайтыс болған соң ұзамай-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін нақтылы деректер жетерлік. Жарық көруінен бірнеше жыл бұрын құрастырылып, [[1909]] ж. [[Санкт-Петербург]]те басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі (аударма өлеңдерін қосып санағанда) мен «Ескендір», «Масғұт» поэмалары басылғаны, яғни осы күнгі белгілі поэзиялық шығармаларының көрнектілері түгелге жуық қамтылды.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref><br />
<br />
==Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы==<br />
{{main|Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы}}<br />
[[Сурет:USSR stamp A.Qunanbayuli 1965 4k.jpg|thumb|200px|А. Құнанбайұлы, [[1965]] [[КСРО]] [[пошта маркасы]], (ЦФА тізімдемесі № 3220, Scott № 3059)]]<br />
<br />
Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып келді. Кейбір зерттеушілер Абай «''ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі''» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы - ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында [[қазақ]] даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде [[Ислам Діні|ислам діні]] үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте [[шаманизм]]дік түйсіктер мен түсініктер басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетанымынан айқын байқалады. [[Шаманизм]]дегі негізгі категория-«[[Тәңір]]і», исламдағы - «[[Аллах|Алла]]» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, [[аруақ]]тардың адамдармен ұштастырушы «[[жын]]» болса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «[[періште]]лер» деп саналды. Қазақтың күнделікті өміріңде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде - өздерін [[пайғамбар]]дың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «''Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы''» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.<br />
<br />
Абайдың дін мәселелері - [[құдай]] мен [[адам]]ның, [[өмір]] мен өлімнің, [[жан]] мен [[тән]]нің, [[иман]] мен ұяттың, [[дін]] мен [[ғылым]], дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым-қатынасын ''[[Абайдың жиырма жетінші қара сөзі|Жиырма жетінші]]'', ''[[Абайдың жиырма сегізінші қара сөзі|Жиырма сегізінші]]'' сөздерінде арнайы талдап, гректің ұлы ойшылы [[Сократ]]пен пікір таластырады.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><br />
<br />
==Ақынның балалық шағы==<br />
Абай Құнанбаев 1845 жылы қазіргі [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның Абай ауданындағы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибраһим екен.<br />
<br />
Абай ислам дінінің қағидаларын барынша құрметтейтін діни отбасында өсіп, тәрбие алды. Оның әкесі Құнанбай қажы тобықты руының өте ықпалды, орыс тілін жақсы білген биі болды. Орыстың алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдерімен қарым-қатынас жасап тұрды. Ол шыққан тегі сұлтан әулетінен болмаса да Қарқаралы округында алғашқы аға сұлтандардың бірі болып сайланды. Ғұмырының аяқ кезінде Меккеге қажылыққа барып қайтты. Меккеде Құнанбай қажы салдырған Тәбия қонақүйі әлі бар. Қажылықтан қайтып оралған Кұнанбай Бұл дүниелік істерден біржола қол үзеді. Ақынның бабасы Өскенбай Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы әділетті де ықпалды қазақ билерінің бірі болатын. Оның қалдырған данышпандық сөздері мен ғибаратты өсиеттері аз емес. Биге қазақтардың алыс жатқан руларының адамдары да шағым айта келіп, жүгінетін. Абайдың арғы атасы Ырғызбай да атақты би әрі батыр болған.<br />
<br />
Абай әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, сосын Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқып білім алады. Ол бала жасынан кітапқа құмар болды, араб-парсы және көне түркі әдебиетінің үлгілерімен танысты. Абай қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрып заңы мен ислам дінінің қағидаларын терең меңгерді. Онымен білім жарыстырудан молдалардың өздері қауіптенетін. Абай халық ауыз әдебиетінің үлгілерін өте жақсы білді. Мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінде-ақ өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.<br />
<br />
Әкесі Құнанбай Абайды тобықты руының болашақ билеушісі ету мақсатымен оқудан ауылға кері қайтарып алады. Мұнда ол халықтың қалың ортасына түседі. Билер, ақындар, сазгер-әншілермен, сондай-ақ даланың данышпан ойшылдарымен жиі-жиі бірге болып, араласып тұрады.<br />
Ақынның жастық шағы патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстігіне қарай әскери күшпен ентелеп ене бастаған кезімен тұспа-тұс келді. Ол патша үкіметінің округтық приказдардағы жағдайының барған сайын нығая түскенін, XIX ғасырдың 60—90-жылдарындағы әкімшілік реформаларының енгізілгенін өз көзімен көрді. Ол аз уақыт болыс болған кезінде қай істі болса да әділ және адал шешуге талпынды. Сол үшін қатардағы қарапайым халықтың терең сый-құрметіне бөленді. Бірақ қоғамның күрделі проблемаларын мұндай қарапайым тәсілмен шешуге болмайтынына бірте-бірте кәміл көз жеткізе бастайды. Сондықтан да ол қазақтардың білім мен ғылым алуын белсене жақтаушыға айналады.<br />
<br />
==Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы==<br />
Болашақ ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына оның озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы орасан зор ықпал етті. Ол кезде өз Отанының тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық қозғалыстарға белсене қатысушылар Қазақстан аумағына жер аударылып келіп жатты. Олар, атап айтқанда, [[Украина]] мен [[Польша]]дағы зиялы қауымның неғұрлым білімді өкілдері болатын. Жер аударылып келгендердің арасында патша үкіметінің саясатына қарсы шыққан орыс зиялы қауымының өкілдері де аз емес еді. Олар Абайдың саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Атап айтқанда, [[Михаэлис Евгений Петрович|Е. Михаэлис]], А. Леонтьев, С. Гросс, А. Блек, П. Лобановский, Н. Коншин, Н. Долгополов және басқалары еді.<br />
<br />
Олар Абаймен бірге жиі-жиі қонақта болып жүрді. Қазақ ақыны солардың арқасында озық ойлы орыс мәдениетінің алып өкілдері А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың және басқалардың шығармаларымен жете танысты.<br />
<br />
==Абай — ұлы ақын әрі ойшыл==<br />
Абай өзінің өлеңдерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақын ретінде алғаш рет XIX ғасырдың 80-жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұл кезде Абай өз атынан «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда...») деген өлеңін жариялаған болатын. Абай — «Ескендір», «Масғүд», «Әзім әңгімесі» поэмалары мен этикалық-философиялық еңбегі «Қара сөздерді» жазды. Ақынның 1890-1898 жылдар аралығында жазылған «Қара сөздерінде» XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы зерделенді.<br />
<br />
Ақынды қатты алаңдатқан жағдайлар қазақтардың жаппай кедейленіп, қайыршылық халге түсе бастауы, патша үкіметі шенеуніктерінің шектен шыққан озбырлығы, жергілікті болыстардың парақорлығы мен қанағатсыз пайдакүнемдігі болды. Ол өзінің өлеңдерінде жақын туыстарына көмек қолын созбайтын сараң байларды өлтіре сынады.<br />
<br />
Абай қазақ қоғамын ерінбей еңбек етуге шақырды. Өзінің кейбір замандастарының бойындағы жаманшылық мінездерді — жалқаулықты, еңбексіздікті, көрсеқызарлықты, алтыбақан алауыздықты, надандықты жеріне жеткізе әшкереледі. Кедейшіліктен құтылудың бір тәсілі егіншілікпен айналысу, қолөнер кәсібін және сауда-саттық жасауды үйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:25%"><br />
«Егіннің ебін,<br><br />
Сауданың тегін<br><br />
Үйреніп, ойлап, мал ізде».<br />
</blockquote><br />
<br />
Оның басқаша ойлауы мүмкін де емес еді. Қазақ даласында жиі болып тұратын жұт қарапайым халықты ауыр қайғы-қасіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаған малдан бір-ақ күнде айырылып, жұтап қалуға болатын еді. Абай 1880 жылғы алапат ауыр жұтты өз көзімен көрді. Сол жылы оның сан мыңдаған жерлестері қайыршылық халге душар болған еді. Семей облысында кедей жатақтардың саны бұрын-соңды болып көрмеген жоғары көрсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларының деревняларына жаппай ағылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, үй қызметшілері, қолбала, бақташылар болды. Қайыр сұрап, ел кезіп кеткендер де көп еді.<br />
<br />
Абай қазақтарды мал өсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кәсіп түрімен шұғылдануды үйрену қажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия тұрғындарының кәсіп түрлеріне үлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп жазды: «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагердің жүрмеген жері жоқ, қылмаган шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари (яғни қала адамдары болып. — авт.) жауласпайды. Орысқа қарамай тұрганда қазақтың өлісінің ахыреттігін (кебінін. авт.), тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды».<br />
<br />
Абай халыққа жаны ашымайтындарды жек көрді, байлардың қарапайым халыққа менсінбей қарауы оның ашу-ызасын келтірді. Қоғамды прогресшіл түрде дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Абай ел басқаруға халық үшін қызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол өз төңірегіндегі адамдардың, жақындары мен шәкірттерінің бойындағы өз халқына риясыз берілгендікті, оның мүдделерін қорғау қасиеттерін қолдап отырды.<br />
<br />
==Абай және халық ағарту ісі==<br />
Ұлы ақын жас ұрпақты имандылыққа, адамгершілікке, ғылым-білім үйренуге шақырды.<br />
<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:25%"><br />
«Ғылым таппай мақтанба,<br><br />
Орын таппай баптанба.<br><br />
Құмарланып шаттанба<br><br />
Ойнап босқа күлуге...<br><br />
Бес нәрседен қашық бол,<br><br />
Бес нәрсеге асық бол,<br><br />
Адам болам десеңіз,<br><br />
Тілеуің, өмірің алдыңда,<br><br />
Оған қайғы жесеңіз,<br><br />
Өсек, өтірік, мақтаншақ,<br><br />
Еріншек, бекер мал шашпақ<br><br />
Бес дұшпаның білсеңіз.<br><br />
Талап, еңбек, терең ой,<br><br />
Қанағат, рақым ойлап қой -<br><br />
Бес асыл іс көнсеңіз..., -<br />
</blockquote><br />
<br />
деп жастарды бес нәрседен — өсектен, өтіріктен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, бекер мал шашпақтықтан қашық болуга, бес асыл іске — талап етуге, еңбекті суюге, терең ойлай білуге, қанағатшыл болуға, қайырымды рақымшылық жасауга шақырды.<br />
<br />
Абай жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айтқанда, ол былай деп айтты: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек. Мектептерді көбейту қажет, оларда тіпті қыздар да оқитын болсын».<br />
[[Сурет:Abai4ik.JPG|thumb|right|400px|Абай Құнанбайұлы]]<br />
<br />
Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылыммен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды.<br />
<br />
Абайдың пікірінше, адам болу үшін оның бойынан үш түрлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланың шыққан тегі жаксы болуы керек, екіншіден, оның әлеуметтік жағдайы немесе қоршаған ортасы жағымды болуы шарт, ушіншіден, балаға адамгершілік тұрғысында тәрбие берілуі қажет.<br />
Абай парақор билеушілерді, ашкөз судьяларды, надан молдаларды әшкерелеп отырды. Халықтың игілігіне жету жолындағы Бұл қырсықты ғылым мен білім аркылы ғана жоюға болады деп есептеді. Ол жастарға үздіксіз еңбек етіп, білім алуды міндет етіп қойды. Білім алуға жұмылған еңбек әрқашанда жемісті және ізгілікті болатынын қадап айтты. Қараңғылықтан шығар, елді өркениетке жеткізер жалғыз жол — оқу-білім екенін көзі қарақты жастарға түсіндірді.<br />
<br />
==Аудармашылық қызметі==<br />
Абай орыс тілін тамаша меңгерді. Мұның өзі оның орыс ақыны М. Лермонтовтың біркатар өлеңін қазақ тіліне аударуына мүмкіндік берді. Атап айтқанда, Абай М.Ю. Лермонтовтың «Шайтан» («Демон»), «Дұға» («Молитва»), «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалау» («Жалғыз жалау жалтылдап»), «Теректің сыйы» («Асау Терек долданып, буырқанып») сияқты өлендерін аударды. Абай А.С. Пушкиннің «Евгений Онегин» дастанының үзінділерін қазақы ұғымда жатық етіп еркін аударды. Абайдың Татьяна хатының сөзіне шығарған «Татьянаның қырдағы әні» қалың елдің сүйікті әніне айналды.<br />
<br />
Абай И.А. Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударумен де айналысты. Қазақтар ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті жетекшісі Ә. Бөкейханов өзінің қырғыз даласындағы әртүрлі уездерде болған кезінде ондағы ақындардың Пушкин мен [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Лермонтовтың]] Абай аударған өлеңдерін жақсы білетініне, оларды домбырада әнге қосып айтатынына көз жеткізіп қайтқанын жазады.Орыс тілінен Абай аударған шығармалар қазақ әдебиетін байыта түсті. Абай орыстың ұлы акындарының 50-ден астам өлеңін қазақ тіліне аударды.<br />
<br />
==Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны==<br />
Абайдың өз өлеңдері мен қара сөзбен жазылған ғибраттарында қазақ қоғамы өмірінің <br />
барлық жақтарын ашып көрсетті. Одан ақыл-кеңес сұраған дала тұрғындары ағылып келіп жатты. Атап айтқанда, оған Баянауыл өлкесіндегі белгілі шежіресі, әрі ақын [[Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы]] келіп тұрды. Абаймен Семейге саяси жер аударылып келгендер де санасатын. Міне, мұның бәрі патша үкіметі шенеуніктері мен олардың жергілікті кейбір итаршыларының тарапынан қызғаныш пен көре алмаушылық, тіпті саяси күдік туғызды. Ақынның үстінен өсек айту мен жала жабу әрекеттерін күшейтті. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду орнатты. Тіпті 1903 жылы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының үйіне тінту жүргізді.<br />
<br />
Жақын туыстары мен балаларының бірінен соң бірінің қазаға ұшырауы, оның үстіне ізіне түсіп қудалауға душар болуы ақынның денсаулығына әсер етті. Абай 1891 жылы өзінің ең жақсы көретін інісі Оспаннан айырылды. 1895 жылы үлкен ұлы Әбдірахман қайтыс болды. 1904 жылғы көктемде оның тағы бір ұлы Мағауия дүниеден өтті. Бұл қайғылы оқиғалар Абайға аса ауыр тиді. Мағауияның өлімінен кейін 40 күн өткенде Абайдың өзі де қайтыс болды.<br />
<br />
Ақын өзінің талантты шәкірттерін тәрбиелеп өсірді. Абайдың ізбасар шәкірттері [[Шәкәрім Құдайбердіұлы|Шәкәрім]], Көкбай, Ақылбай, Кәкітай және Мағауия болды.<br />
<br />
Абай көзі тірісінде өзінің өлеңдерін жинаған емес. Олардың әрқайсысын бір жапырақ қағазға жазып, жастарға таратып бере берген. Олар Абайдың өлеңдерін жаттап алып отырған. Сөйтіп Абай өлеңдері қазақ даласында ауыздан ауызға таралып кете барды. Оның өлеңдері қолдан қолға көшіріп алынды. Ондай қолжазба көшірмеге ие болу әрбір сауатты қазақ үшін зор ғанибет болатын. Кейінірек Абайдың туындыларын оның ұлы Тұрағүл жинастыра бастады. Абай өлеңдерінің ең алғашқы жинағы 1909 жылы ақын Кәкітайдын арқасында Қазан қаласында басылып шықты. Абай Құнанбаевтың өлең- дерін жинауға және бастырып шығаруға көп күш-жігер жұмсап, игі ықпал еткен адал ақын Көкбай Жанатайұлы (1864—1927) болды. Ол өлеңдер белгілі қоғам қайраткері [[Әлихан Бөкейханұлы]]ның редакциясымен басылып шықты.<br />
<br />
Абай отандық тарихымыз бен әдебиетімізде аса көрнекті орын алады. Абай қазақтың ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалады. Абай есімі дүниежүзі халықтары әдебиетінде [[Шекспир Уиллиам|Шекспир]], [[Пушкин Александр Сергеевич|Пушкин]], Гётелермен қатар тұрады. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы саналады. Қазақстанда ұлы Абайдың есімі көптеген елді мекендер мен көшелерге, Алматы Ұлттық университетіне, Алматы қаласындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрына берілген. Ұлы ақынның құрметіне Қазақстан мен Ресейде ескерткіштер орнатылған. Қазақстанның жоғары оқу орындарында Абай шығармашылығына арналған халықаралық және республикалық ғылыми конференциялар жыл сайын өткізіліп тұрады. Ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы дүниежүзілік ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті.<ref>Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2</ref><br />
<br />
== Абай туралы ==<br />
Абай туралы (кітаптар, мақалалар, фильмдер т.б.):<br />
* [[Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. “''Абай Құнанбайұлының шығармаларының''” 1940 жылы шыққан 2 томдық жинағының 2 томында жарық көрді.<br />
* [[Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап)]] — («Жизнь и творчество Абая (Ибрагима) Кунанбаева»), [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. Абай Құнанбаевтың «Лирикалары мен поэмалары» атты 1940 ж. «Художественная литература» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинағына жазған алғы сөзі. Кітап Л. Соболевтің редакторлығымен шыққан.<br />
* [[Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап)]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің туындысы (Б. Кенжөбаевпен бірге). Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты 1945 ж. жарық көрген.<br />
* [[Абай аулында]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің балалық шағына арналған көркем туынды. Авторы Т. Жұртбаев. 1987 ж. «Жалын» баспасынан жарық көрген.<br />
* [[Абай ақындығының айналасы]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. «Әдебиет майданы» журналының 1934 ж. 11-12-санында, сол жылы «Социалды Қазақстан» газетінің 30 желтоқсандағы нөмірінде жарияланды.<br />
* [[Абай елі]] — альбом-шежіре. Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай [[1994]] ж. «Өнер» баспасынан шыққан.<br />
* [[Абай елінде өткізілген мереке]] — [[Мұхтар Әуезов]]тың очеркі. [[Мұхтар Әуезов]]тың очеркі. Ұлы Абайдың 100 жылдық мерейтойында көрген-сезген жайлардан туған ойларын жазған. Очерк «Қазақ елі» журналынын 1945 жылғы 3-4-санында, кейін [[Мұхтар Әуезов]]тың 20 томдық шығармалар жинағында (18-кітап, 1985) жарияланды.<br />
* [[Абай еңбектерінің биік нысанасы]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты жазылып, алғаш рет «Социалист Қазақстан» (18. VIII. 1945), «Ленин туы» (23. VIII. 1945), «Алтай большевигі» (26. VIII. 1945) газеттерінде жарияланды.<br />
* [[Абай жайын зерттеушілерге]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. Семей облыстық «Екпінді» газетінің 1940 жылғы 17 шілде күнгі санында жарияланған.<br />
* [[Абай жолы (мақала)]] — («Путь Абая»), [[Мұхтар Әуезов]]тың шағын мақаласы. «''Литературная газетада''» [[1954]] ж. 13 қарашада шыққан.<br />
* [[«Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы]] — монографиялық зерттеу. Авторы З. Ахметов. [[1984]] ж. орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.<br />
* [[«Абай жолы» эпопеясының тарихи негіздері]] — монография. Авторы [[Әуезова Ләйлә Мұхтарқызы|Л. Әуезова]]. 1969 ж. орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.<br />
* [[Абай Құнанбаев шығармашылығын зерттеудің маңызды мәселелері (мақала)]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. Алғаш рет 1954 жылы «Қазақстан мұғалімі» газетінің 1 шілдедегі санында жарияланды.<br />
* [[Абай Құнанбаев қазақ халқының ақыны және ағартушысы]] — (10. VIII. 1945) газетінде жарияланған. Мақалада Абайдың ақындық өмір жолымен қалың окырманды таныстыру мақсат тұтылып, негізінен өмірбаяндық деректер қамтылған.<br />
* [[Абай Құнанбаев (150 жылдық мерейтойына)]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің ғылыми еңбектерінің жинағы. Абайдың 150 жылдық мерейтойына байланысты «Санат» баспасынан 1995 ж. жарық көрген.<br />
* [[Абай Құнанбаевтың 100 жылдық мерейтойына әзірлік жөніндегі ойлар]] — [[Мұхтар Әуезов]]тің 1940 ж. жазған мақаласы Ә. Тәжібаевпен біріге).<br />
* [[Абай (деректі фильм)]] — деректі фильм. 1954 ж. Алматы киностудиясы шығарған.<br />
* [[Абай (диафильм)]] — диафильм. 1956 ж. [[Мәскеу]] «Диафильм» студиясы шығарған.<br />
* [[Абай (жарнама кітапша)]] — осы аттас операның қойылымына арналған орыс тіліндегі жарнама кітапша. 1958 ж. Қазақ КСР Мәдениет министрлігі шығарған.<br />
* [[Абай (кинодрама)]] — жазушының кинодрамасы. Қолжазба жазушы мұрағатында сақтаулы (№141-папка), араб әрпімен жазылған, көлемі 53 бет.<br />
* [[Абай (М. Әуезовтың зерттеу еңбегі)]] — [[Мұхтар Әуезов]]тың 1933 ж. жазған зерттеу еңбегі. «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралына» енген.<br />
* [[Абай (әдеби журнал)]] — 1918 ж. [[Мұхтар Әуезов]] негізін салған ([[Жүсіпбек Аймауытов|Ж. Аймауытовпен]] бірге) әдеби журнал. С. Шикібаев ұйымдастырған «Уақ қарыз серіктестігінің» демеуімен 12 саны жарық көрген.<br />
* [[Абай (әдеби сценарий)]] — жазушының әдеби сценарийі. Автор Абайдың ақындық өнepiн суреттеуді шәкірт ақындар шығармашылығымен қатар өрбітуді мақсат еткен.<br />
* [[«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы]] — («Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая»), [[Мұхтар Әуезов]]тың мақаласы. Оқырмандармен кездесу кештерінде ойға оралған ой-пікірлері мен оқырмандар сұрауына қайтарған жауаптары негізінде, әсіресе М. Горький атындағы Әдебиет институтында оқитын студенттермен кездесу үстінде сөйлеген сөздері негізінде жазылған.<br />
* [[Абайды білмек керек ойлы жасқа]] — [[Мұхтар Әуезов]] жазған оқу құралы. 1997 ж. «Санат» баспасынан толық нұсқасы жарық көрді. Кітап құрастырушы әрі ғалым М. Мырзахметұлының «Мұхтар Әуезов және Абай әлемі» деген көлемді алғы сөзімен ашылады.<br />
* [[Аймақтану, білім арттыру]] — «''Аймақтану, білім арттыру''», [[Мұхтар Әуезов]]тің мақаласы. «''Жаңа мектеп''» журналының 1929 жылы 11-санында жарияланған. Жазушының шығармалар жинағының 50 томдық толық басылымының 3-томында ([[1998]]) қайта басылды.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
{{Commons|Abay Qunanbayuli}}<br />
{{Rodovid|510801}}<br />
* [http://sites.google.com/site/abai1845/-le-der Абай Құнанбаев, өлеңдері, поэмалары, аудармалары]<br />
* [http://www.abay.nabrk.kz/ Әлемге танылған - АБАЙ]<br />
* [http://drk.kz/load/referat/debiet/abaj_nanbaevty_pedagogikaly_kzarasy/14-1-0-960/ Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы.]<br />
* [http://archive.is/20121225024820/madi-kom.narod.ru/Abai.html/ Қазақтың Ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы]<br />
* [http://abai.kz/content/darkhan-kydyreli-t-rkistannyn-en-yly-akyny Дархан Қыдырәлі. Түркістанның ең ұлы ақыны]<br />
* [http://www.abai.kz/ Абай ақпараттық порталы]<br />
<br />
{{Жақсы мақала}}<br />
<br />
[[Санат:Абай Құнанбайұлы|*]]<br />
[[Санат:XIX ғасырдағы қазақ ақындары]]<br />
[[Санат:Қазақ философтары]]<br />
[[Санат:Қазақстан сазгерлері]]<br />
[[Санат:Қазақстан аудармашылары]]<br />
[[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%93%D3%99%D0%BA%D0%BA%D1%83_(%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0)Гәкку (телеарна)2017-02-15T03:04:11Z<p>CommonsDelinker: «Логотип_Gakku_TV.png» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы JuTa жойған, себ...</p>
<hr />
<div>{{Телеарна<br />
| name = Gakku TV<br />
| logofile =<br />
| logosize = 250px<br />
| launch = 2013<br />
| language = [[Қазақ тілі]], [[орыс тілі]]<br />
| network type = Телеарна, радио <br />
| owner = «Musan Group» <ref name="«Musan Group» компаниясының ресми сайты">[http://musan.kz/ «Musan Group» компаниясының ресми сайты]</ref><br />
| slogan = <br />
| country = [[Қазақстан]]<br />
| broadcast area = [[Қазақстан]] <br />
| web = http://gakku.kz<br />
| terr serv 1 = <br />
| terr chan 1 = <br />
| sat serv 1 = <br />
| sat chan 1 = <br />
| cable serv 1 = <br />
| cable chan 1 = <br />
| adsl serv 1 = <br />
| adsl chan 1 = <br />
}}<br />
'''«Gakku TV»''' (қаз. «Гәкку ТВ») — [[Қазақстан]]дағы тек отандық контент таратушы тұңғыш [[музыка]]лық телеарна <ref name="Санжар Мустафин: Мы запустили канал по всем законам стартапа // kapital.kz">[https://kapital.kz/expert/33176/sanzhar-mustafin-my-zapustili-kanal-po-vsem-zakonam-startapa.html Санжар Мустафин: Мы запустили канал по всем законам стартапа // kapital.kz]</ref>.<br />
<br />
Арна еліміздің барлық қалаларының кабельді және спутниктік желілерінде таратылады.<br />
<br />
Телеарна қысқа форматты «жедел» ақпарат шығарады. Эфир [[қазақ тілі|қазақ]] және [[орыс тілі|орыс тілдеріндегі]] музыкалық, жаңалықтық және сауықтық бағдарламалардан құрылған.<br />
<br />
Күн сайын отандық әртістердің соңғы 30 жылдағы ең үздік еңбектерінің 400-ге жуығы эфирдегі көрсетілімге шығарылады <ref name="В Казахстане запустили музыкальный телеканал с клипами отечественных звезд // nur.kz">[https://www.nur.kz/330722-v-kazahstane-zapustili-muzykalnyj-telekanal-s-klipami-otechestvennyh-zvezd.html В Казахстане запустили музыкальный телеканал с клипами отечественных звезд // nur.kz]</ref>. Музыкалық контент арнада ақысыз түрде таратылады<ref name="«Gakku TV» арнасы туралы // gakku.kz>[https://gakku.kz/ru/about «Gakku TV» арнасы туралы // gakku.kz]</ref>.<br />
<br />
== Деректер ==<br />
* [[2013 жыл]]ғы [[1 қараша]] — «Gakku TV» телеарнасының құрылған күні.<br />
* Телеарнаның негізін салушы — Санжар Мұстафин<ref name="Санжар Мустафин // kapital.kz">[https://kapital.kz/expert/Sanzhar_Mustafin/ Санжар Мустафин // kapital.kz]</ref>, қазақстандық продюсер, «Musan Group» компаниясының басшысы.<br />
* [[2014 жыл]]дың [[8 қыркүйек|8 қыркүйегінде]] жаңалықтар бөлімінің алғашқы саны «Gakku TV» арнасынан шықты.<br />
* «Gakku TV» арнасында ең алғаш шыққан [[бейнеклип|бейнебаян]] — [[Батырхан Қамалұлы Шүкенов|Батырхан Шүкеновтің]] «Отан-ана» атты туындысы.<br />
* [[2014 жыл]]ғы [[13 қыркүйек]]те [[Алматы]] қаласында «Gakku TV» заманауи музыкалық арнасының ашылуына байланысты «Gakku Дауысы» атты бірінші, жыл сайынғы [[музыкалық фестиваль]] өтті<ref name="GAKKU ДАУЫСЫ в Алматы // kapital.kz">[https://kapital.kz/gallery/gosudarstvo/33257/gakku-dauysy-v-almaty.html GAKKU ДАУЫСЫ в Алматы // kapital.kz]</ref>. Фестивальға 200 орындаушы, 57 ұжым, 75 концерттік нөмір қатысты<ref name="В фестивале GAKKU ДАУЫСЫ приняли участие 200 исполнителей // kapital.kz">[https://kapital.kz/gosudarstvo/33271/v-festivale-gakku-dauysy-prinyali-uchastie-200-ispolnitelej.html В фестивале GAKKU ДАУЫСЫ приняли участие 200 исполнителей // kapital.kz]</ref>. Фестивальдің арнайы қонағы ретінде Батырхан Шүкенов шақырылды<ref name="Топ-10 лучших видео Gakku Дауысы/14 // gakku.kz">[https://gakku.kz/ru/news/1306/1306-top-10-lucsih-video-gakku-dauysy14 Топ-10 лучших видео Gakku Дауысы/14 // gakku.kz]</ref>. Музыкалық іс-шара 7 сағатқа созылды. <br />
* [[2015 жыл]]ғы [[12 қыркүйек]]те Алматы қаласының «Астана» алаңында екінші «Gakku Дауысы» фестивалі өткізілді<ref name="Gakku Дауысы фестиваль казахстанской музыки // gakku.kz">[https://gakku.kz/ru/news/1208/1208-gakku-dauysy-festival-kazahstanskoj-muzyki Gakku Дауысы фестиваль казахстанской музыки // gakku.kz]</ref>. 6 сағыттық концертке Қазақстанның елу бестен астам әртісі үлес қосты<ref name="GAKKU ДАУЫСЫ: Шесть часов только казахстанской музыки // kapital.kz">[https://kapital.kz/gosudarstvo/43299/gakku-dauysy-shest-chasov-tolko-kazahstanskoj-muzyki.html GAKKU ДАУЫСЫ: Шесть часов только казахстанской музыки // kapital.kz]</ref>. Көрермендер саны 40 мыңнан асты.<br />
* [[2016 жыл]]ғы [[17 қыркүйек]]те Алматы қаласының 1000 жылдық мерейтойына арналған үшінші жыл сайынғы «Gakku Дауысы» атты қазақстандық танымал музыкалық фестивалі өтті<ref name="Фестиваль Gakku Дауысы-2016 собрал рекордное количество зрителей // tengrinews.kz">[https://tengrinews.kz/music/festival-Gakku-dauyisyi-2016-sobral-rekordnoe-kolichestvo-302409/ Фестиваль Gakku Дауысы-2016 собрал рекордное количество зрителей // tengrinews.kz]</ref><ref name="В Алматы празднуют 1 000-летие города // tengrinews.kz">[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/v-almatyi-prazdnuyut-1-000-letie-goroda-302352/ В Алматы празднуют 1 000-летие города // tengrinews.kz]</ref><ref name="Почему Алматы отмечает 1000-летие // КАЗИНФОРМ">[http://www.inform.kz/ru/pochemu-almaty-otmechaet-1000-letie_a2945814 Почему Алматы отмечает 1000-летие // КАЗИНФОРМ]</ref>. 90 мың көрермен жинаған концерт фестиваль тарихындағы ең ауқымды шара болып танылды<ref name="Фестиваль Gakku Дауысы собрал около 90 тысяч зрителей // kapital.kz">[https://kapital.kz/gallery/gosudarstvo/53726/festival-gakku-dauysy-sobral-okolo-90-tysyach-zritelej.html Фестиваль Gakku Дауысы собрал около 90 тысяч зрителей // kapital.kz]</ref>.<br />
* [[2016 жыл]]ғы [[18 мамыр]]да Астана қаласының [[Қазақстан Орталық концерт залы|«Қазақстан» орталық концерт залында]] тұңғыш «Gakku Әуендері» атты марапаттау салтанаты өтті<ref name="Самое звездное шоу - «Gakku әуендері» // gakku.kz">[https://gakku.kz/ru/news/2837/2837-samoe-zvezdnoe-sou-gakku-uenderi Самое звездное шоу - «Gakku әуендері» // gakku.kz]</ref>. Қазақстанның ең үздік хиттері бойынша есеп беру түрінде өткен іс-шара екі сағаттай жүргізілді. Оның телевизиялық нұсқасы [[YouTube]] желісіне жүктелді. [[2017 жыл]]дың басында оны тамашалағандар саны миллионға жетті<ref name="Казахстанских артистов наградят за лучшие песни // tengrinews.kz">[https://tengrinews.kz/music/kazahstanskih-artistov-nagradyat-za-luchshie-pesni-293530/ Казахстанских артистов наградят за лучшие песни // tengrinews.kz]</ref>.<br />
<br />
== Бағдарламалар мен айдарлар ==<br />
* «Gakku NEWS» — әр сағаттың басында «Gakku TV» арнасында шығатын шоу-бизнес, спорт, сән әлемі салаларындағы ең шулы және таңғаларлық жағалықтар.<br />
* «Ән-Gimme» — атақты адамдармен тікелей эфирде бейнечат арқылы тілдесу.<br />
* «Derec» — бейнеклиптерді түсіру барысы жайлы экранда баяндайтын [[титр]]лар топтамасы.<br />
* «Backstage» — бейнеклип түсіру барысындағы қызықты сәттерді көрсетеді.<br />
* «Gakku Top 10» — отандық телеарнадағы жаңадан шыққан әртістер мен шоу-бизнес саласының озықтары көрермендердің дауыс беруі арқылы бақ сынасатын халықтық чарт.<br />
* «Zhauap Ber» — еліміздің жұлдыздарының қатысуымен өтетін «сұрақ-жауап» түріндегі арнаулы айдар.<br />
* «Сool Тізбе» — мемлекетіміздің шоу-бизнес жұлдыздарының сауықтық рейтингі.<br />
* «Love story» — Қазақстан әртістерінің махаббат хикаялары.<br />
* «Follow Wars» — жұлдыздардың әлеуметтік желілердегі пікірлерге жауап беруі.<br />
== Музыкалық блоктар ==<br />
* #Jap-jana — ұлттық эстраданың ең өзекті хиттері. Қазақстандық бейнеклиптердің алғашқы көрсетілімдері осы блокта #tusaukeser хэштегімен шығады.<br />
* #Solo — бұл блокта белгілі бір әншінің немесе топтың үш бірдей бейнебаяны қатарынан көрсетіледі.<br />
* #Ozgeler — альтернативтік музыка топтамасы (рок, фолк, инди, синти, т.б.).<br />
* #Yep-yeski — қазақстан эстрадасының алтын қоры, уақыт сынынан өткен музыкалық хиттер топтамасы.<br />
* #Chak-chak — ең үздік заманауи бейнеклиптер топтамасы. <br />
* #Altynym-altynym — соңғы 10 жыл ішінде шыққан бейнеклиптер топтамасы.<br />
* #Hip-hop — Қазақстанның үздік рэп орындаушыларының бейнеклиптері топтамасы.<br />
<br />
== «Gakku FM» радиосы ==<br />
«Gakku FM» — «Gakku TV» негізін салушылары тудырған қазақстандық музыкалық радиостанция. Трансляциялау 2016 жылы 1 желтоқсанда басталды<ref name="Вконтакте әлеуметтік желісіндегі ресми парақша">[https://vk.com/wall-75792717_141203 Вконтакте әлеуметтік желісіндегі ресми парақша]</ref> .<br />
<br />
«Gakku FM» эфирінде тек қана қазақстандық контент: сапалы заманауи музыка топтамалары мен шоу-бизнес, мәдениет және сауық салаларындағы жаңалықтар таратылады.<br />
<br />
=== Аймақтық жиілік ===<br />
{| border="1"<br />
|-<br />
!Аймақ<br />
!Жиілік<br />
|-<br />
|Ақтау<br />
|105<br />
|-<br />
|Алматы<br />
|101,8<br />
|-<br />
|Өскемен<br />
|106<br />
|-<br />
|Шымкент<br />
|86.9<br />
|}<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
== Сілтемелер ==<br />
* [https://gakku.kz/ «Gakku TV» ресми сайты]<br />
* [https://gakku.kz/ru/radio «Gakku FM» радиосы]<br />
* [http://musan.kz/ «Musan Group» ресми сайты]<br />
* [https://vk.com/gakku_tv Вконтакте әлеуметтік желісіндегі ресми парақша]<br />
* [https://www.facebook.com/gakkutv Facebook желісіндегі ресми парақша]<br />
* [https://www.instagram.com/gakkutv/ Instagram желісіндегі ресми парақша]<br />
* [https://twitter.com/gakkutv Twitter желісіндегі ресми аккаунт]<br />
* [https://www.youtube.com/user/gakkutv YouTube сайтындағы ресми аккаунт]<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан телеарналары]]<br />
[[Санат:Қазақ тілді телеарналар]]<br />
[[Санат:Орыс тілді телеарналар]]<br />
<br />
{{Телерадио}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8FАудитория2017-02-10T09:56:37Z<p>CommonsDelinker: «:File:Math_lecture_at_TKK.JPG» деген «:File:Mathematics_lecture_at_the_Helsinki_University_of_Technology.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|thumb|Аудиториядағы лекция]]<br />
'''Аудитория''' - ''[лат. audio - естимін]'' - тікелей мағынасында "тыңдаушы топ", яғни, сөзді тындаушы, қабылдаушы топ. Аудитория қазіргі ұғымы бұқаралық ақпарат құралдары мен саяси коммуникация аудиториясы ретінде түсініледі. Мұндай аудиторияның ерекшелігі - оның кеңістігінің шектелмегендігінде. Т.[[Адорно Теодор|Адорно]] мен М.Хорнхаймер негізін қалаған зерттеулерден кейін аудитория қоғамды мақсатты түрде жаппай [[Тоталитарлы саяси жүйе|тоталитарлы]] әлеуметтік-саяси құрылымдарға икемді бұқараландыру тетігі ретінде түсіндіріле бастады. Бұл геббелстік насихатты басынан өткерген [[Германия]] мен сталиндік КСРО-ны зертеген еңбектерден айқын көрінеді.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Саясат]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D1%8B%D1%82%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%AE%D0%9D%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%9E_%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA_%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96Қытайдағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі2017-02-10T09:54:19Z<p>CommonsDelinker: «:File:West_Tian_Shan_mountains.jpg» деген «:File:Central_Tian_Shan_mountains.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО Әлемдік мұра]] тізімінде [[Қытай]]дың 47 нысаны бар (2014 жылғы мәліметі бойынша). Бұл нысан тізімге 33 нысан мәдени, 10 табиғи және 4 - аралас критерийлар бойынша іліккен<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/criteria/|title=Критерии|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BlVTLwk6|archivedate=2012-10-29}}</ref>. <br />
<br />
== Тізім ==<br />
Берілген кестеде нысандар Юнеско Әлемдік мұра тізіміне қосылуының хронологиялық тәртібінде орналасқан<br />
{| class="wikitable sortable" style="text-align: center"<br />
|- bgcolor="#cccccc"<br />
! class="unsortable" width=3%| #<br />
! class="unsortable" width=15%|Сурет<br />
! width=37%|Аты<br />
! width=19%|Мекені<br />
! class="unsortable" width=9%|Жасалған кезі<br />
! width=5%|Тізімге кірген жылы<br />
! class="unsortable" width=6%|№<br />
! class="unsortable" width=6%|Талаптар<br />
|-<br />
|-<br />
|- <br />
| '''1'''<br />
| [[Сурет:Beijing-forbidden4.jpg|150px]]<br />
| Пекиндағы Мин және Цин әулеттерінің императорлық сарайлары <br />
| [[Пекин]]; [[Ляонин]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1987]], [[2004]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/439 439]<br />
| I, II, III, IV<br />
|-<br />
| 2<br />
| [[Сурет:Xian museum.jpg|150px]]<br />
| Цинь әулетінің бірінші императорының кесенесі (''[[қытай тілі|қытайша]]'':秦始皇陵), [[Терракоттан жасалған әскер]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':兵馬俑|兵马俑)<br />
| [[Шэньси]] провинциясы <br />
| б.з.б.III ғ.<br />
| [[1987]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/441 441]<br />
| I, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 3<br />
| [[Сурет:Mogao Caves.jpg|150px]]<br />
| [[ Могао үңгірлері]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':莫高窟)<br />
| [[Ганьсу]] провинциясы <br />
| IV-XVI ғ.<br />
| [[1987]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/440 440]<br />
| I, II, III, IV, V, VI<br />
|-<br />
| 4<br />
| [[Сурет:Taishan - cliff and peak.jpg|150px]]<br />
| [[Тайшань]] тауы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':泰山)<br />
| [[Шаньдун]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1987]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/437 437]<br />
| I, II, III, IV, V, VI, VII<br />
|-<br />
| 5<br />
| [[Сурет:Zhoukoudian Museum July2004.jpg|150px]]<br />
| [[Пекин адамы]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':北京人; {{lang-la|Homo erectus pekinensis}}) в [[Чжоукоудянь|Чжоукоудяне]]<br />
| Пекин<br />
| —<br />
| [[1987]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/449 449]<br />
| III, VI<br />
|-<br />
| 6<br />
| [[Сурет:GreatWall 2004 Summer 4.jpg|150px]]<br />
| [[Ұлы Қытай қорғаны]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'': 長城|长城 немесе ''[[қытай тілі|қытайша]]'': 萬里長城|万里长城)<br />
| [[Шаньхайгуань]] бекетінен ( [[Хэбэй]] провинциясы) [[Юймэньгуань]] бекетіне дейін ([[Ганьсу]] провинциясы мен [[Синьцзян-Ұйғыр автономды аймағы]]ның қиысқан жерінде)<br />
| б.з.б. III ғ.<br />
| [[1987]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/438 438]<br />
| I, II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 7<br />
| [[Сурет:Ying_Ke_Pine.JPG|150px]]<br />
| [[Хуаншань]] тау қорығы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':黄山)<br />
| [[Аньхой]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1990]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/547 547]<br />
| II, VII, X<br />
|-<br />
| 8<br />
| [[Сурет:HuangLong 2002-09-12 53.jpg|150px]]<br />
| [[Хуанлун]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':黃龍|黄龙)<br />
| [[Сычуань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1992]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/638 638]<br />
| VII<br />
|-<br />
| 9<br />
| [[Сурет:Jiuzhaigou Waterfall.jpg|150px]]<br />
| [[Цзючжайгоу ұлттық парк|Цзючжайгоу]] алабы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':九寨溝|九寨沟)<br />
| [[Сычуань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1992]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/637 637]<br />
| VII<br />
|-<br />
| 10<br />
| [[Сурет:Wulingyuan from Tianzishan.jpg|150px]]<br />
| [[Улинъюань]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':武陵源)<br />
| [[Хунань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1992]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/640 640]<br />
| VII<br />
|-<br />
| 11<br />
| [[Сурет:Wudangshan 2003 10.jpg|150px]]<br />
| [[Уданшань]] тауындағы көне құрылыстар (''[[қытай тілі|қытайша]]'':武當山|武当山)<br />
| [[Хубэй]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1994]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/705 705]<br />
| I, II, VI<br />
|-<br />
| 12<br />
| [[Сурет:SG105186.jpg|150px]]<br />
| [[Лхаса]]дағы [[Потала]] сарайы ({{lang-bo|པོ་ཏ་ལ}}, ''[[вайли]]'' Po ta la; {''[[қытай тілі|қытайша]]'':布達拉宮|布达拉宫|) және [[Джоканг]] ғибдатханасы ({{lang-bo|ཇོ་ཁང}}, ''[[вайли]]'' Jo-khang་; ''[[қытай тілі|қытайша]]'':大昭寺) <br />
| [[Тибет автономды ауданы]]<br />
| VII ғ., XVII ғ.<br />
| [[1994]], [[2000]], [[2001]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/707 707]<br />
| I, IV, VI<br />
|-<br />
| 13<br />
| [[Сурет:Chengde view from mountain top.jpg|150px]]<br />
| [[ Жазғы аптап ыстықтан тау панасы]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':避暑山庄) және [[Путоцзунчэн]] ғибдатханасы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':普陀宗乘之庙)<br />
| [[Хэбэй]] провинциясы <br />
| [[XVIII]] ғ.<br />
| [[1994]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/703 703]<br />
| II, IV<br />
|-<br />
| 14<br />
| [[Сурет:Confuciusmansionqufu.jpg|150px]]<br />
| [[Цюйфудағы Конфуций киелі жерлері]] <br />
| [[Шаньдун]] провинциясы <br />
| б.з.б. VI -V ғ.<br />
| [[1994]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/704 704]<br />
| I, IV, VI<br />
|-<br />
| 15<br />
| [[Сурет:Leshan Buddha Statue View.JPG|150px]]<br />
| [[Эмэйшань]] таулары(''[[қытай тілі|қытайша]]'':峨嵋山) және [[Лэшаньдағы Будда мүсіні]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':樂山大佛|乐山大佛) <br />
| [[Сычуань]] провинциясы <br />
| [[VIII]] ғ.<br />
| [[1996]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/779 779]<br />
| IV, VI, X<br />
|-<br />
| 16<br />
| [[Сурет:庐山日出.JPG|150px]]<br />
| [[Лушань ұлттық паркі]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':庐山)<br />
| [[Цзянси]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1996]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/778 778]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 17<br />
| [[Сурет:Dvor hrama Pingyao.jpg|150px]]<br />
| [[Пинъяо көне қаласы]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':平遥古城)<br />
| [[Шаньси]] провинциясы <br />
| [[XIV]] ғ.<br />
| [[1997]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/812 812]<br />
| II, III, IV<br />
|-<br />
| 18<br />
| [[Сурет:Humble Administrator's Garden1.jpg|150px]]<br />
| [[Сучжоу]] қаласындағы қытай баулары (''[[қытай тілі|қытайша]]'':苏州古典园林)<br />
| [[Цзянсу]] провинциясы <br />
| [[XI]]—[[XIX]] ғ.<br />
| [[1997]], [[2000]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/813 813]<br />
| I, II, III, IV, V<br />
|-<br />
| 19<br />
| [[Сурет:Roofs of old town Lijiang.jpg|150px]]<br />
| [[Лицзян]] көне қаласы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':丽江市)<br />
| [[Юньнань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[1997]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/811 811]<br />
| II, IV, V<br />
|-<br />
| 20<br />
| [[Сурет:Bridge17span.jpg|150px]]<br />
| [[Пекиндегі жазғы сарай]] және Император бауы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':頤和園|颐和园)<br />
| [[Пекин]]<br />
| [[XVIII]] ғ.<br />
| [[1998]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/880 880]<br />
| I, II, III<br />
|-<br />
| 21<br />
| [[Сурет:TempleofHeaven-HallofPrayer.jpg|150px]]<br />
| Пекиндегі [[Аспан ғибдатханасы]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':天壇)<br />
| [[Пекин]]<br />
| [[XV]] ғ.<br />
| [[1998]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/881 881]<br />
| I, II, III<br />
|-<br />
| 22<br />
| [[Сурет:Dazu.jpg|150px]]<br />
| [[Дацзу үңгірлері]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':大足石刻)<br />
| [[Чунцин]]<br />
| [[VII]]—[[XII]] ғ.<br />
| [[1999]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/912 912]<br />
| I, II, III<br />
|-<br />
| 23<br />
| [[Сурет:Wuyishan 9bendriver.jpg|150px]]<br />
| [[Уишань]] таулары (''[[қытай тілі|қытайша]]'':武夷山)<br />
| [[Фуцзянь]], [[Цзянси]] провинциялары <br />
| —<br />
| [[1999]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/911 911]<br />
| III, VI, VII, X<br />
|-<br />
|24<br />
| [[Сурет:Hongcun.jpg|150px]]<br />
| [[Сиди]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':西递) және [[Хунцунь]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':宏村) көне елді мекендері<br />
| [[Аньхой]] провинциясы <br />
| XIV—XX ғ.<br />
| [[2000]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1002 1002]<br />
| III, IV, V<br />
|-<br />
| 25<br />
| [[Сурет:Noel 2005 Pékin tombeaux Ming voie des âmes.jpg|150px]]<br />
| [[Мин және Цин әулеттерінің Императорлық мазарлары]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':明清皇家陵寢)<br />
| [[Пекин]]<br />
| [[XV]]—[[XVII]] ғ.<br />
| [[2000]], [[2003]], [[2004]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1004 1004]<br />
| III, IV, V<br />
|-<br />
| 26<br />
| [[Сурет:DragonGateCave2.jpg|150px]]<br />
| [[Лунмэнь]] үңгірлі ғибдатханасы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':龍門石窟|龙门石窟) у города [[Лоян]]<br />
| [[Хэнань]] провинциясы <br />
| V-IX ғ.<br />
| [[2000]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1003 1003]<br />
| I, II, III<br />
|-<br />
| 27<br />
| [[Сурет:Dujiangyan Irrigation System.jpg|150px]]<br />
| [[Цинчэн]] тауы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':青城山) және [[Дуцзянъянь суландыру жүйесі]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':都江堰)<br />
| [[Сычуань]] провинциясы <br />
| б.з.б. III век ғ.<br />
| [[2000]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1001 1001]<br />
| II, IV, VI<br />
|-<br />
| 28<br />
| [[Сурет:Ceiling paintings Yungang.jpg|150px]]<br />
| [[Юньган]] үңгірлері (''[[қытай тілі|қытайша]]'':雲崗石窟|云冈石窟)<br />
| [[Шаньси]] провинциясы <br />
| V - VI ғ.<br />
| [[2001]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1039 1039]<br />
| I, II, III, IV<br />
|-<br />
| 29<br />
| [[Сурет:DSCN1728.JPG|150px]]<br />
| [[Үш параллель өзен]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':三江並流) <br />
| [[Юньнань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[2003]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1083 1083]<br />
| VII, VIII, IX, X<br />
|-<br />
|30<br />
| [[Сурет:Goguryeo tomb mural.jpg|150px]]<br />
| [[Когурё]] астаналары мен [[Когурё мазарлары]](''[[қытай тілі|қытайша]]'':高句麗王城、王陵及貴族墓葬|)<br />
| [[Цзилинь]], [[Ляонин]] провинциялары <br />
| V - VII ғ.<br />
| [[2004]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1135 1135]<br />
| I, II, III, IV, V<br />
|-<br />
|31<br />
| [[Сурет:Centre of Makau.jpg|150px]]<br />
| [[Макао]] қаласының тарихи орталығы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':澳門歷史城區; {{lang-pt|O Centro Histórico de Macau}})<br />
| [[Макао]]<br />
| XVI-XX ғ.<br />
| [[2005]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1110 1110]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 32<br />
| [[Сурет:Yinxu.jpg|150px]]<br />
| [[Иньсю]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':殷墟) <br />
| [[Хэнань]] провинциясы <br />
| б.з.б. XVI—XI ғ.<br />
| [[2006]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1114 1114]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 33<br />
| [[Сурет:Chengdu-pandas-d10.jpg|150px]]<br />
| [[Сычуань]] провинциясындағы [[Үлкен панданың резерваттары]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'': 四川大熊貓棲息地|四川大熊猫栖息地)<br />
| [[Сычуань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[2006]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1213 1213]<br />
| X<br />
|-<br />
| 34<br />
| [[Сурет:Rui Shi Lou.jpg|100px]]<br />
| [[Дяолоу және Кайпина деревнялары]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':開平碉樓與村落)<br />
| [[Гуандун]] провинциясы <br />
| XX ғ.<br />
| [[2006]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1112 1112]<br />
| II, III, IV<br />
|-<br />
| 35<br />
| [[Сурет:石林正门.JPG|150px]]<br />
| [[Оңтүстік Қытайдағы карст қабаттары]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':中國南方喀斯特})<br />
| [[Юньнань]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[2007]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1248 1248]<br />
| VII, VIII<br />
|-<br />
| 36<br />
| [[Сурет:Snail pit tulou.jpg|150px]]<br />
| [[Фуцзянь провинциясындағы Тулоу сазбалшықтан істеген үйлер]] ''[[қытай тілі|қытайша]]'':福建土樓)<br />
| [[Фуцзянь]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[2008]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1113 1113]<br />
| III, IV, V<br />
|-<br />
| 37<br />
| [[Сурет:SanQingShan9.jpg|150px]]<br />
| [[Саньциншаньтаулары ұлттық паркі]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':三清山|Sānqīng Shān}})<br />
| [[Цзянси]] провинциясы <br />
| —<br />
| [[2008]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1292 1292]<br />
| VII<br />
|-<br />
| 38<br />
| [[Сурет:Great White Pagoda1.JPG|100px]]<br />
| [[Утайшань]] тауы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':五臺山|Wǔtái Shān}})<br />
| [[Шаньси]] провинциясы <br />
| I—XX ғ.<br />
| [[2009]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1279 1279]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| 39<br />
| [[Сурет:Shaolinsi.JPG|100px]]<br />
| [[Суншань тау етегіндегі Дэнфэн ескерткіштері]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':登封古觀象臺|Dēngfēng Gǔ Guānxiàngtái}})<br />
| [[Хэнань]] провинциясы <br />
|<br />
| [[2010]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1305/ 1305]<br />
| III, VI<br />
|-<br />
| 40<br />
| [[Сурет:Danxia 0816.JPG|100px]]<br />
| [[Данься]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':中国丹霞|zhōngguó dānxiá}})<br />
| [[Хунань]], [[Гуандун]], [[Фуцзянь]], [[Цзянси]], [[Чжэцзян]] және [[Гуйчжоу]] провинциялары <br />
|<br />
| [[2010]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1335/ 1335]<br />
| VII, VIII, IX, X<br />
|-<br />
| '''41'''<br />
| [[Сурет:West Lake.JPG|160px]]<br />
| [[Сиху]] көлі және Қытайдың көне мәдени ландшафты (''[[қытай тілі|қытайша]]'':杭州西湖文化景觀|杭州西湖文化景观|háng zhōu xī hú wén huà jǐng guān)<br />
| [[Чжэцзян]] провинциясы<br />
| —<br />
| [[2011]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1334 1334]<br />
| II, III, VI<br />
|-<br />
| '''42'''<br />
| [[Сурет:Maotianshania-cylindrica.jpg|160px]]<br />
| [[Чэндзян археологиялық қорығы]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':澄江化石地|澄江化石地|chéng jiāng huà shí de)<br />
| [[Юньнань]] провинциясы<br />
| —<br />
| [[2012]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1388 1388]<br />
| VIII<br />
|-<br />
| '''43'''<br />
| [[Сурет:John-Speed-The-Kingdome-of-China-1626-2544.jpg|160px]]<br />
| [[Шанду]] тарихи қаласы (''[[қытай тілі|қытайша]]'':元上都遺址|元上都遗址|yuán shàng dū yí zhǐ)<br />
| [[Ішкі Моңғолия]] провинциясы<br />
| [[1256]]<br />
| [[2012]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1389 1389]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| '''44'''<br />
| [[Сурет:Terrace field yunnan china edit.jpg|160px]]<br />
| «Хунхэ-Хани күріш егіндері» мәдени ландшафты (''[[қытай тілі|қытайша]]'':紅河哈尼梯田文化景觀|红河哈尼梯田文化景观|hóng hé hā ní tī tián wén huà jǐng guān)<br />
| [[Юньнань]] провинциясы<br />
| [[VIII ғ.]]<br />
| [[2013]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1111 1111]<br />
| III, V<br />
|-<br />
| '''45'''<br />
| [[Сурет:Central Tian Shan mountains.jpg|160px]]<br />
| [[Тянь-Шань|Синьцзян — Тянь-Шань]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':新疆天山|新疆天山|xīn jiāng tiān shān)<br />
| [[Синьцзян-Ұйғыр автономды аудан]]<br />
| —<br />
| [[2013]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1414 1414]<br />
| VII, IX<br />
|-<br />
| '''46'''<br />
| [[Сурет:Dayanta Gisela-Brantl 01.JPG|160px]]<br />
| [[Ұлы Жібек Жолы|Жібек Жолы: Тянь-Шан өтеклінің бағдарлар жүйесі]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':絲綢之路:長安-天山廊道的路網|絲綢之路:长安-天山廊道的路網|sī chóu zhī lù: cháng ān - tiān shān láng dào de lù wǎng)<br />
| [[Хэнань]], [[Шэньси]], [[Ганьсу]], [[Синьцзян-Ұйғыр автономды аудан]] ([[Қазақстан]]мен және [[Қырғызстан]]мен бірге)<br />
| б.з.д. II - I ғ.<br />
| [[2014]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1442 1442]<br />
| II, III, IV, VI<br />
|-<br />
| '''47'''<br />
|<br />
| [[Ұлы канал (Қытай)]] (''[[қытай тілі|қытайша]]'':大運河|大运河|dà yùn hé)<br />
| [[Пекин]], [[Тяньцзинь]], [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Цзянсу]], [[Чжэцзян]], [[Аньхой]], [[Хэнань]] провинциялары<br />
| б.з.д. V ғ.<br />
| [[2014]]<br />
| [http://whc.unesco.org/en/list/1443 1443]<br />
| I, II, III, VI<br />
|}<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
==Тағы қараңыз==<br />
* [[Әлемдік мұра]]<br />
* [[Азиядағы Әлемдік мұра нысандары]]<br />
* [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері]]<br />
* [[ЮНЕСКО]]<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* [http://whc.unesco.org/en/statesparties/cn China — UNESCO World Heritage Centre] {{ref-en}}<br />
{{commons|Category:World Heritage Sites in China}}<br />
<br />
{{Әлемдік мұралардың тізімі}}<br />
{{Азиядағы Әлемдік мұра нысандары}}<br />
<br />
[[Санат:Әлемдік мұра нысандары тізімі]]<br />
[[Санат:Франция]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A2%D1%8F%D0%BD%D1%8C-%D0%A8%D0%B0%D0%BD%D1%8CТянь-Шань2017-02-10T09:54:16Z<p>CommonsDelinker: «:File:West_Tian_Shan_mountains.jpg» деген «:File:Central_Tian_Shan_mountains.jpg» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Тау<br />
|Түрі = Тау жүйесі <br />
|Атауы = Тянь-Шань<br />
|Шынайы атауы = <br />
|Сурет = Tien shan sat.jpg <br />
|Сурет ені = <br />
|Сурет атауы = Тянь-Шань тау жүйесінің ғарыштан көрінісі <br />
|lat_dir = |lat_deg = 43 |lat_min =03|lat_sec =06<br />
|lon_dir = |lon_deg =80|lon_min =07|lon_sec =32 <br />
|region = <br />
|CoordScale = <br />
|Орналасуы = {{KAZ}}<br />{{KGZ}}<br />{{CHN}}<br />{{UZB}}<br />{{TJK}} <br />
|Тау жүйесі = <br />
|Пайда болған кезеңі = [[Каледон қатпарлығы|Каледон]], [[Герциндік қатпарлық|герцин]] <br />
|Аумағы = <br />
|Ұзындығы = 2500 <br />
|Ені = 400<br />
|Ең биік шыңы = Жеңіс шыңы<br />
|Биіктігі = 7439 <br />
|Карта = <br />
|Позициялық карта 1 = Қазақстан<br />
|ПозКарта 1 ені = <br />
|crosses180 = <br />
|Позициялық карта 2 = <br />
|ПозКарта 2 ені = <br />
|Ортаққордағы санаты = <br />
}}<br />
<br />
'''Тянь-Шань''' (қыт. ''тянь'' – аспан, ''шань'' – тау), ''Тәңіртау'' – [[Азия]]ның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі.<br />
<br />
==Географиялық орны==<br />
Тянь-Шаньның орталық бөлігі [[Қырғызстан]]ға, солтүстік және батыс жоталары [[Қазақстан]]ға, оңтүстік-батыс шеті [[Өзбекстан]] мен [[Тәжікстан]]ға, шығыс бөлігі [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]ға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде [[Борохоро жотасы]] арқылы [[Жетісу Алатауы]]мен, оңтүстігінде [[Алай жотасы]] арқылы [[Памир]] тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста [[Іле]] аңғары, [[Мойынқұм]], шығыста [[Жоңғар жазығы]] алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – [[Жеңіс шыңы]] (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.<br />
<br />
==Орографиялық құрылысы==<br />
Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь-Шань [[Кетпен жотасы|Кетпен]], [[Күнгей Алатау]], [[Іле Алатауы]], [[Қырғыз Алатауы]] мен [[Шу-Іле таулары]]нан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: [[Теріскей Алатауы]] (5218 м), Іле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. [[Батыс Тянь-Шань]]ға Ферғана, [[Талас Алатауы]] мен одан таралатын [[Өгем жотасы|Өгем]], Піскем, [[Шатқал Жотасы|Шатқал]] жоталары және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] жатады. Батыс Тянь-Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. [[Ферғана аңғары]] Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте [[Ыстықкөл]] қазаншұңқырынан оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста Көкшаал-Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, [[Хан Тәңірі шыңы]] – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань [[Алай жотасы]], Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, [[Богдо-Ола жотасы|Богдо-Ола]], Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь-Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – [[Турфан қазаншұңқыры|Турфан]] ойысы орналасқан.<br />
<br />
== Геологиялық құрылымы ==<br />
Тянь-Шань Орал-Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань [[Каледон қатпарлығы|каледон]], Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань [[Герциндік қатпарлық|герцин]] таужаралымда қатпарланған. [[Палеозой]] қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары [[Перм кезеңі|пермь]]де пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері [[Неоген кезеңі|неоген]] мен [[төрттік кезең]]дегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь-Шань тау жоталары палеозой мен [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар [[кайнозой]] және ішінара [[мезозой]] шөгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен сынап, түсті және сирек металл, фосфорит кен орындары байланысты. Тауаралық қазаншұңқырлардағы мезо-кайнозой шөгінділеріне мұнай, қоңыр және тас көмір шоғырланған.<br />
<br />
==Климаты==<br />
Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тянь-Шаньның климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі қоңыржай белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ субтропиктердің әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының [[Нивальдық климаттар|нивальдық климат]]ына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық қазаншұңқырлардың төменгі бөлігінде 20 – 25<sup>0</sup>С, орта өңірде 15 – 17<sup>0</sup>С, биік тау басында 0 <sup>0</sup>С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 – 4<sup>0</sup>С (оңтүстікте), –6 – 8<sup>0</sup>С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында температуралық инверсия кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тянь-Шаньның солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге ([[наурыз]] – [[сәуір]]) тура келеді. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық ландшафт типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды шөлейт, шөл ландшафттары алып жатыр.<br />
<br />
== Мұздықтары, өзен-көлдері ==<br />
[[Сурет:Central Tian Shan mountains.jpg|thumb|left|200px|[[Батыс Тянь-Шань]]]]<br />
Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км<sup>2</sup>, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тянь-Шань (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км<sup>2</sup>, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар Іле, Қырғыз, Теріскей Алатауларында, Ақшырақ, Көкшаал-Тоо, Шығыс Тянь-Шаньдағы Еренқабырға, Халықтау, т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына (Нарын, Сарыжаз, [[Сырдария]], [[Іле]], [[Шу]], Тарим, т.б.) жатады. Ірі көлдері – Ыстықкөл, Сонкөл, [[Шатыркөл (Қырғызстан)|Шатыркөл]].<br />
<br />
==Өсімдіктері==<br />
[[Сурет:Таулы өзен.jpg|нобай|Тянь-Шань тауындағы өзен]]<br />
Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньның сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым (қоңырбас, құмқияқ, таспа, т.б.). Шығыс Тянь-Шаньда қылша, кей жерлерінде сексеуіл тоғайлары, қалған бөлігінде жусан мен сораң өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта астық тұқымдас түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі (селеу, бетеге, өлең). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньда шоқ-шоқ болып өскен жаңғақ, жеміс ормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тянь-Шань сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте гляциалды-нивальды (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты.<br />
<br />
==Қорықтары==<br />
[[Сурет:Aksu Jabagly 2.JPG|thumb|left|200px|Ақсу-Жабағылы қорығы]]<br />
Тянь-Шань табиғаты мен оның өзіне тән өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Олардың ішінде [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] ([[1926 жыл|1926]]), [[Алматы қорығы|Алматы]] ([[1931 жыл|1931]]) қорықтары үлкен орын алады. [[1996 жыл|1996]] жылы [[Алматы]] маңы [[Іле Алатауы ұлттық паркі]] кұрылды.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 9 том</ref><br />
<ref>Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>\<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан таулары]]<br />
[[Санат:Қырғызстан таулары]]<br />
[[Санат:Қытай таулары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%83Медеу2017-02-09T17:44:46Z<p>CommonsDelinker: «Stadium_Medeo_new_board.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb жойған, себе...</p>
<hr />
<div>{{Stadium<br />
|атауы = Медеу <br />
|толық атауы = Медеу мұз айдыны<br />
|бұрынғы атаулары =<br />
|ресми атауы = <br />
|бейресми атауы = <br />
|сурет = [[Сурет:Medeo.jpg|Медеу|250px]]<br />
|өлшемі =<br />
|lat_dir = N|lat_deg = 43|lat_min = 09|lat_sec = 27<br />
|lon_dir = E|lon_deg = 77|lon_min = 03|lon_sec = 31 <br />
|region = <br />
|CoordScale = 2000<br />
|орналасуы = [[Алматы]], [[Қазақстан]]<br />
|қаланғаны = 1949 - 1951<br />
|құрылғаны =<br />
|қайта құрылғаны = <br />
|иесі = Алматы қаласныңы әкімшілігі<br />
|құны = <br />
|ашылғаны = 1951<br />
|жабылғаны = <br />
|қиратылуы = <br />
|сәулетші =<br />
|команда = <br />
|орындар = 8500<br />
|габариттері = <br />
|жабыны = <br />
|Commons = Medeu<br />
}}<br />
[[File:Medeu- 4.jpg|thumb|260px|Медеу Спорт Кешеніне Шымбұлаққа барар жолдан көрініс.]]<br />
[[Image:Bandy in Medeu Kazakhstan.JPG|thumb|260px|[[Допты хоккей]], [[VІІ қысқы Азия ойындары]]]]<br />
<br />
[[Image:Medeu- 3.jpg|thumb|260px]]<br />
'''Медеу спорт кешені''' – жасанды мұз айдыны бар дүние жүзіндегі ең ірі спорт кешені. Алматы қаласынан 18 км жерде, [[Кіші Алматы шатқалы]]нда, теңіз деңгейінен 1691,2 м биіктікте орналасқан. <br />
<br />
Табиғи мұз айдыны ретінде 1951 ж. пайдаланыла бастады. Медеу Спорт Кешені 1972 ж. тұрғызылды. Құрылысқа қатысқан архитекторлар: В.З. Кацевке, А.С. Қайнарбаевқа инженер С.Б. Матвеевке, тағыда басқа. (барлығы 10 адам) 1975 ж. КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді. Конькишілерге арналған жасанды мұз айдынының ауданы 10,5 мың м. Жарыс жолының ені 5 м, айналымы 400 м. Айдынның ортаңғы бөлігі — хоккей ойынына және мәнерлеп сырғанауға арналған. 12,5 мың орындық кешенде 2 жүзу бассейні, спорт залы, мейманхана, асхана, кинозал, кітапхана және баспасөз орт. орналасқан. [[Жасанды мұз айдыны]]ның астыңғы жағындағы биікт. 2,3 м 20 түрлі материалдар қабаты орасан зор темір бетон тақтаның үстіне орналастырылған. Мұнда ұзындығы 170 м-лік салқындатқыш темір құбырлар тартылған. Айдынның жарықтануын 8 тұғырға орнатылған 1600 қуатты шамдар қамтамасыз етеді. Ортадағы фотофинишпен байланыстырылған жылдам жазатын электронды таблоның 30 мыңнан астам шамы 1 мин ішінде 6 мың түрлі бейнені көрсете алады. Жасанды мұздың қалыңд. — жазда 3 — 4 см, қыста 10 — 15 см-ге дейін жетеді. Медеу Спорт Кешені құрамына Медеу қонақ үйі кіреді. Медеу қонақ үйінің бір, екі орындықты және люкс бөлмелері бір мезгілде 376, ал жылына 10 мыңға жуық адамдарды қабылдай алады. Сенбі, жексенбі күндері — Медеу мұз айдыны 9 мыңға жуық әуесқой конкишілерді қабылдай алады. Медеу мұз айдынында спринтерлік және классик. көпсайыстан, т.б. спорт түрлерінен әр түрлі халықар. жарыстар өткізіліп, дүниежүз., еур. және ұлттық рекордтар жасалды. Медеу Спорт Кешені — тек спорт жарыстары үшін ғана емес, сонымен қатар қала тұрғындары мен қала қонақтарының әсем табиғат аясында демалатын орны. 1990 жылдан дәстүрлі “[[Азия дауысы]]” халықаралық ән байқауы өткізіліп келеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том</ref><br />
<br />
'''Медеу''' - [[Алматы]]ның төңірегінде, [[Кіші Алматы]] өзенінің жағасында жататын мұз айдыны. Теңіз деңгейінен 1,691 метр биікте орналасып, ол әлемдегі ең атақты мұз айдындарының арасында. Медеу 10,500 ш.м. жерді алып жатады және 10,500 көрерменді сиғызады.<br />
<br />
Әлемдегі 150-ден аса үздік спорттық рекордтар бұл мұз айдынына туғаны баршаға мәлім. Медеуде өткізілген ұлы чемпионаттарының соңғы - 1988 жылындағы Халықаралық Еркектер Конькимен Тез Жүгіру чемпионаты болған.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref><ref>Григорьева В. (құрастырушы). ''Медеу. Медео. Medeo.'' Алматы, "Өнер", 1988.</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{Stub: Қазақ мәдениеті}}<br />
<br />
[[Санат:Алматы облысы]]<br />
[[Санат:Алматы спорт кешендері]]<br />
[[Санат:Қазақстанның көрікті орындары]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%AF%D1%81%D1%96%D0%BF%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D0%95%D0%BB%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2Жүсіпбек Елебеков2017-02-09T17:41:07Z<p>CommonsDelinker: «Жусупбек_Елебеков.JPG» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Jcb [[commons:File:Жусупбек_Елебеков.J</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Жүсіпбек Елебеков.jpg|thumb|right]]<br />
'''Жүсіпбек Елебеков ''' ([[28 тамыз]] [[1904 жыл|1904]], [[Қарағанды облысы]] [[Қарқаралы ауданы]] Қаратау ауылы — [[12 тамыз]] [[1977 жыл|1977]], [[Алматы]]) — әнші, Қазақстанның халық артисі (1942). <br />
<br />
==Өмірбаяны==<br />
* Бес-алты жасынан әншілік өнерге ден қойған. Ән өнерін әкесінің інісі Жақыпбек Балғабайұлынан үйренген. Кейін Ғ. Айтбаевтан, Қ. Байжановтан, Ә. [[Әміре Қашаубаев|Қашаубаев]]тан дәріс алады. <br />
* 1920-22 жылдары Семейдегі "Ес аймақ" труппасының спектакльдері мен концерттеріне қатысады. <br />
* 1922-30 жылдары Түрксиб темір жол құрылысы мен ет комбинатында жұмыс істеді, бірақ ән өнерінен қол үзбеді. <br />
* 1931-35 жылдары Қазақ мемлекеттік драма театрында (қазіргі М.Әуезов атындағы драма театры)<br />
* 1935-60 жылдары Қазақ Мемлекеттік филармониясында қызмет етті. <br />
* 1960 жылдан "Қазақконцерттің" әнші – солисі. <br />
* 1933-38 жылдары Қазақтың Абай атындағы опера және балет театрының спектакльдеріне қатысып, "Айман-Шолпан" музыкалық комедиясынан Әлібектің, "Қыз Жібек" пен "Айман-Шолпан" операсынан Төлеген мен Арыстанның партиясын айтты. Драмалық спектакльдерде ойнаған. Ұлы Отан соғысы жылдары (1942-43 ж.) концерттік бригаданың құрамында болып, Калинин майданы жауынгерлеріне мәдени қызмет көрсетті. Осы сапарында жауынгер-композитор Р.Елебаевтың "Жас қазақ" әнін тұңғыш рет орындап, кейін халық арасында кең түрде насихаттады. <br />
* 1967 жылдан Қазақ эстрадалық студиясында педагогтық қызметпен айналысты.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref><br />
<br />
==Репертуары ==<br />
Ж.Елебеков репертуары негізінен халықтың және халық композиторларының музыкалық құрылысы мен тілі күрделі, сыршыл әндерінен ("Ардақ", "Ағаш аяқ", "Айтбай", "Жамбас сипар", "Жиырма бес", "Қанатталды", "Құлагер", "Сегіз аяқ", "Сұржекей", т.б.) тұрады.<br />
Ол орындайтын әндерінен аса ұқыптылық, суреткерлік талғаммен қарайтын лирик әнші. Ән әуенінің терең сырын ашып, бояуын құлпырта түседі, домбра сүймелімен образ жасайды. Қазақ әдебиеті мен өнерінің он күндігінде (1936, 1949, 1958), сондай-ақ концерттік сапармен барлық республикаларда, Қытай Халық Республикасында (1950, 1955), Моңғол Халық Республикасында (1960), Үндістанда (1967) болды.<br />
== Есте сақтау ==<br />
* Ж.Елебековтың құрметіне Егіндібұлақ селосындағы музыкалық мектепке, көшеге оның есімі берілген.<br />
* Қазақ әнінің ардағы Жүсіпбек Елебековтің 90 жылдығы тұсында Қарағандыда дүниеге келген халық әндері мен халық композиторларының әндерін орындаушы жас әншілердің облыстық байқауы өтті. Бүгінде аймаққа ғана емес, бүкіл елімізге кең танылды. Алғашқы байқаудан кейін, араға екі жыл салып өткізген Жүсіпбек Елебеков атындағы II облыстық байқау ән әлеміне бұрын танылмай келеген талай талантты таныстырды, өнер өлкесіне сәт сапар тілеп, биіктерге самғатты…<br />
<br />
* 1994 жылы Ж.Елебеков атындағы I республикалық байқау өтті.<br />
<br />
<br />
== Марапаттары ==<br />
* Ленин ордені <br />
* "[[Құрмет белгісі]]” ордендерімен марапатталды<br />
* Қазақ КСР-ң халық әртісі<br />
* Қазақ КСР-ы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1968) құрметті атақтарын иеленді.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
{{Bio-stub}}<br />
<br />
[[Санат:28 тамызда туғандар]]<br />
[[Санат:1904 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:Қарқаралы ауданында туғандар]]<br />
[[Санат:12 тамызда қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:1977 жылы қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Алматыда қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан әншілері]]<br />
[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]<br />
[[Санат:Ленин орденінің иегерлері]]<br />
[[Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері]]<br />
[[Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B0Ангара2017-02-07T13:43:14Z<p>CommonsDelinker: «:File:Angara-Lake_Baikal.ogg» деген «:File:Angara-Lake_Baikal.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>{{Өзен<br />
|атауы = Ангара <br />
|шынайы атауы = (''бур. - Ангар мүрэн'')<br />
|сурет = Angara River2.jpg<br />
|сурет ені = <br />
|сурет атауы = <br />
|карта = <br />
|карта ені = <br />
|карта атауы = <br />
|ұзындығы = 1779 <br />
|су алабының ауданы = 1039000<br />
|су алабы = Енисей, Карск теңізі <br />
|өзендердің су алабы = Печора мен Обь өзендері аралықтарындағы Кара теңізі су алабының өзендері <br />
|су шығыны = <br />
|өлшеу орны = <br />
|бастауы = Байкал<br />
|бастауының орны = <br />
|бастауының биіктігі = 456 <br />
|s_lat_dir = N|s_lat_deg =51 |s_lat_min =52 |s_lat_sec = 00<br />
|s_lon_dir =E |s_lon_deg =104 |s_lon_min =49 |s_lon_sec = 10<br />
|сағасы = Енисей<br />
|сағасының орны = <br />
|сағасының биіктігі = 76 58/06/00/N/93/00/00/E<br />
|m_lat_dir =N |m_lat_deg =58 |m_lat_min =06 |m_lat_sec = 00<br />
|m_lon_dir =E |m_lon_deg =93 |m_lon_min =00 |m_lon_sec = 00<br />
|еңістігі = <br />
|ел = [[Ресей]] <br />
|аймақ = Иркутск облысы<br />
|commons = Category:Angara River<br />
}}<br />
'''Ангара ''' (''бур. - Ангар мүрэн'') <ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> — [[Ресей Федерациясы]]ның Красноярск өлкесі мен Иркутск облысындағы өзен.<br />
<br />
[[Сурет:Angara.png|thumb|left|220px| Ангара]]<br />
*Енисейдің (''Енесай'') оң жақ саласы. <br />
*Ұзындығы 1779 км, су жинау алабының ауданы 1039 км<sup>2</sup>.<br />
*Байкал көлінен бастау алады. <br />
*Өзенге бөгендер көп салынған. <br />
*Құяр сағасына таяу жерде Енисей бұйратын кесіп өтеді; аңғарының ені ''3-4 км''. <br />
*Басты салалары: [[Іркіт]], [[Китой]], [[Ақсу]], [[Ока]], [[Ия]], [[Илим]], [[Чадобец]]. <br />
*Байкал көлінің және қар, жаңбыр суларымен толысады. Иркутск қаласы тұсындағы көпжылдық орташа ағыны 1700 м<sup>3</sup>/сек. <br />
*Братск СЭС-і маңында 2900 м<sup>3</sup>/сек. <br />
*Төменгі ағысында қараша айының 1-жартысында, Братск бөгенінде желтоқсанда мұз қатады; мамырдың 1-жартысында мұзы ериді. Өзен арқылы Иркутскіден Байкалға және Братск СЭС-іне дейін тұрақты кеме қатынайды. <br />
*Басты порттары: Иркутск, [[Ангарск]], Братск. Өзеннен шоқыр, бекіре, хариус, елец т.б. балықтар ауланады.<br />
<br />
== Галерея ==<br />
<gallery><br />
Сурет:Angara River in Boguchansky District.jpg|<br />
Сурет:Angara-Lake Baikal.ogv|<br />
Сурет:П. Листвянка. Вид сверху на исток Ангары.jpg<br />
Сурет:Angara-Lake Baikal 1.JPG|<br />
Сурет:The source of the Angara River.JPG|<br />
Сурет:Angara-Bratsk.jpg<br />
</gallery><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Ресей өзендері]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B0_%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B_%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D2%9A%D2%B1%D1%81_%D0%B6%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%81%D0%BE%D2%9B%D1%82%D1%8B%D2%93%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%8BАндромеда галактикасы мен Құс жолының соқтығысуы2017-02-07T13:35:18Z<p>CommonsDelinker: «:File:Andromeda_and_Milky_Way_collision.ogg» деген «:File:Andromeda_and_Milky_Way_collision.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Andromeda Collides Milky Way.jpg|thumb|right|400px|Хаббл ғарыштық телескобы суреттері бойынша, осыдан 3,75 млрд жылдан кейін Андромеда галактикасы мен Құс жолы галактикасының болжанған соқтығысу сәті]]<br />
'''Андромеда галактикасы мен Құс жолының соқтығысуы''' — 3 млрд жылдан кейін [[Жергілікті топжұлдыз]] (Local Group) шоғырындағы екі үлкен галактика – [[Андромеда галактикасы]] (М31) мен [[Құс жолы]] ортасында болуы мүмкін қақтығысу туралы ғылыми жорамал.<ref name= "muir">Hazel Muir, "[http://space.newscientist.com/article/dn11852-galactic-merger-to-evict-sun-and-earth.html Galactic merger to 'evict' Sun and Earth," ''New Scientist'' 4 May 2007]</ref><ref>[[Astronomy (magazine)|Astronomy]], маусым 2008, page 28, by Abraham Loeb and T.J.Cox</ref> Бұл қақтығыс жұлдызара, галактикaара соқтығысқа үлгі ретінде айтылады.<ref>{{cite web|url = http://www.foxnews.com/story/0,2933,272562,00.html|title = Andromeda Galaxy May Steal Our Solar System From Milky Way}}</ref> Шынтуайтында, мұндай қақтығыс орын алған күнде де галактикалардағы жұлдыздар шындап бір-біріне физикалық мағынада тиісіп кетпейді. Өйткені, галактикадағы жұлдыздар бір-бірінен өте шалғай орналасқаны белгілі. Жер шарына ең жақын [[жұлдыз]]дың жерден қашықтығы күн диаметрінен 30 млн есе ұзақ болады. Егер күнді 25 центтік монета шамасында деп елестетсек, ең жақын жұлдыз одан бәрібір 700 000 метр алыста болмақ.<br />
[[Сурет:Andromeda and Milky Way collision.ogv|thumb|left|350px|[[Құс жолы]] мен Андромеда галактикасының соғысуы, NASA; ESA; G. Besla, Columbia University; and R. van der Marel, STScI<br />
Date: маусым 2012]]<br />
<br />
Жоғары технологиялық өлшеу-есептеу құралдары арқылы жұлдыздардан келетін сәулелерге өте нәзік талдаулар жасалатыны белгілі. Егер сәуле жарығы барған сайын қызара түссе (redshift), онда ол жұлдыз, не жұлдыздық жүйе бізден барынша алыстап бара жатқанын, ал сәуле көгере түссе (Blueshift), онда ол бізге қарай жақындап келе жатқанын көрсетеді. Андромеда галактикасы секундына 300км (180 ағылшын милі) жылдамдықпен күнге жақындап келе жатқаны оның көгере түскен жарығы арқылы айқындалған және мұндай көгерген жұлдыздар әлемде тым көп емес. Егер күнге оның Құс жолындағы жылдамдығын қоса ескерсек, онда Андромеда галактикасы шамамен секундына 100-140км жылдамдықпен Құс жолы жүйесіне жақындап келе жатқаны анық.<ref>{{cite web | last = Malik | first = Tariq | date = 2002-05-07 | url = http://www.space.com/scienceastronomy/astronomy/galaxy_collides_020507-1.html | title = Crash Course: Simulating the Fate of Our Milky Way | publisher = SPACE.com | language = English | accessdate = 2006-09-18<br />
}}</ref><br />
<br />
Андромеда галактикасы мен Құс жолының соқтығысуы туралы болжам рас болса, онда 3 млрд жылдан кейін Андромеда галактикасының жұлдыздары мен басқа ғарыштық денелерін жер шары бетінде тұрып жай көзбен көре аламыз.<ref>{{cite news|author=Young, Kelly|title=Galactic collision — a taste of things to come?|work=[[New Scientist]]|date=2006-08-26|url=http://space.newscientist.com/article/dn7916}}</ref> Егер, расында Андромеда галактикасы мен Құс жолы соқтығысса, олар шамамен 7 млрд жылдық өзара араласу барысында бірігіп, кірігіп, тіпті де үлкен Сопақ галактикаға айналады. Бұл бірігуден кейінгі галактиканың аты да жер бетінде біраз сөз болды. Көпшілік көбірек қабылдаған атау "Milkomeda"(қазақшасы бәлкім "Құсмеда" болар) болып, ол ағылшынша құс жолы(Milky Way)және Андромеда (Andromeda)сөздерінің бірігуінен жасалған.<ref name=Cain /><br />
[[Сурет:Antennae galaxies xl.jpg|thumb|right|200px|Екі галактиканың соғысуынан пайда болған Антенна галактикасы]]<br />
<br />
Айта кетерлігі, бұл әлі толық кесіп айтуға келмейтін болжам ғана. Андромеда галактикасының Құс жолына салыстырмалы жақындау жылдамдығы аталған галактикадағы жұлдыздар спектріне [[Доплер әсері]] бойынша талдау жасау арқылы есептелген. Бірақ оның көлденең жылдамдығын есептеу қазірше мүмкін болмай тұр. Демек біз, Андромеда галактикасы секундына 100-140км жылдамдықпен бізге қарай жақындап келе жатқанын білгенімізбен, бірақ бұл оның бізге келіп соқтығысады дегендікке толық дәлел бола алмайды.<ref>Abraham Loeb, Mark J. Reid, Andreas Brunthaler, and Heino Falcke [http://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/491644 ''The Astrophysical Journal, 633'':894–898], қараша 10 2005</ref> Тіпті соқтығысқан күнде де олардың галактика табағы емес, [[күңгірт материя]] [[қоралану]] өңірі ғана ұшырасады және бұл тым, тым кейін — яғни 3 млрд (10<sup>9</sup>) жылдан кейін болатын іс. Ондай жағдайда екі галактика бірігіп үлкен бір галактикаға айналады.<ref>{{cite web<br />
| author=Dr. John Dubinski, University of Toronto<br />
| title=A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy<br />
| url=http://www.haydenplanetarium.org/hp/vo/ava/avapages/G0601andmilwy.html<br />
| accessdate=2006-05-24 }}</ref><br />
[[Еуропа ғарыш агенттігі]] 2011 жылы жаңа [[Гайя ғарыш кемесі]]н ұшырып, Андромеда галактикасының көлденең жылдамдығын өлшеуді қолға алуға кірісті.<ref name= "muir" /><br />
[[Сурет:Sig06-005.jpg|thumb|left|200px|Орталығынан басқа бір галактика кесіп өтіп кетуден қалыптасқан Доңғалақ галактикасы]]<br />
[[Ғарыштық телескоп зерттеу институты]]ның (Space Telescope Science Institute) зерттеушісі Frank Summers [[Кейза батыс резервтік университеті]]нің (Case Western Reserve University) профессоры Chris Mihos пен [[Гарвард университеті]]нің профессоры Lars Hernquist-тің зерттеу нәтижелері арқылы бұл оқиғаның компьютерлік кескінін жасап шығарды.<ref>[http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/galaxy/2002/09/text/ ''Hubblesite Newscenter:'' Hubble Astronomer Creates Spectacular Galaxy Collision Visualization for the National Air and Space Museum]</ref><br />
<br />
Мұндай соқтығысулар ғарышта өте жиі кездеседі. Әйгілі соқтығысулардан мысалы [[Доңғалақ галактикасы]]н, сондай-ақ [[Антенна галактикасы]]н айтуға болады. Зерттеулер бойынша Андромеда галактикасы бұрын да басқа галактикамен бір рет соқтығысқаны байқалады.<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/16872449/ "Andromeda involved in galactic collision"] MSNBC 10:38 a.m. PT 29 January 2007</ref> Теориялық тұрғыда, біздің күн жүйеміз бұл соқтығысу барысында бірігіп қалыптасқан галактикадан бөлініп шығуы мүмкін делінеді, немесе соқтығысудың алғашқы мезгілінде Күн жүйесі Андромеда галактикасының бір бөлігіне уақытша айналуы да мүмкін. Жұлдызара қашықтық өте шалғай болғандықтан, бұл қақтығыс күн жүйесіне қарата кері әсері де, (әсіресе, енді 5-6 млрд жылдан кейін күн "Қызыл жұлдыз" сатысына өтеді,) күн жүйесіндегі ғаламшарлардың қозғалысына да әсері соншылық үлкен болмайды деп болжанады.<ref name=Cain>{{cite web|title=When Our Galaxy Smashes Into Andromeda, What Happens to the Sun?|author=Cain, Fraser | work=Universe Today|url=http://www.universetoday.com/2007/05/10/when-our-galaxy-smashes-into-andromeda-what-happens-to-the-sun/|year=2007|accessdate=2007-05-16}}</ref><ref>{{cite journal|title=The Collision Between The Milky Way And Andromeda | author=Cox, T. J.; Loeb, Abraham | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | id={{arxiv|0705.1170}} | year=2007 | doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13048.x|volume=386|pages=461}}</ref><br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
*[http://www.cita.utoronto.ca/%7Edubinski/tflops/ The Merger of the Milky Way and Andromeda Galaxies] University of Toronto (website), John Dubinski, January 2001 (includes simulation)<br />
*[http://haydenplanetarium.org/resources/ava/page/index.php?file=G0601andmilwy "Milky Way–Andromeda Galaxy Collision"], Haydenplanetarium.org, John Dubinski (University of Toronto)<br />
*[http://www.msnbc.msn.com/id/11605847/#storyContinued "Milky Way, Andromeda had similar origins"] MSNBC 8:11 p.m. PT 2006-02-28<br />
*[http://www.msnbc.msn.com/id/16872449/ "Andromeda involved in galactic collision"] MSNBC 10:38 a.m. PT 2007-01-29<br />
*[http://www.newsandevents.utoronto.ca/bin/000414b.asp "Astrophysicist maps out our own galaxy's end"] University of Toronto (website), by Janet Wong, 2000-04-14<br />
*[http://www.space.com/scienceastronomy/astronomy/galaxy_collides_020507-1.html "Crash Course: Simulating the Fate of Our Milky Way"] By Tariq Malik, SPACE.com Staff Writer, posted: 07:00 a.m. ET 2002-05-07<br />
*[http://www.nasa.gov/audience/forstudents/5-8/features/F_When_Gallaxies_Collide.html "Milky Way vs. Andromeda"] NASA (website)<br />
*[http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0628.html "Busted! Astronomers Nab Culprit in Galactic Hit-and-Run"] Harvard University (website) Press Release No.: 06-28, 2006-10-18<br />
*[http://planetquest.jpl.nasa.gov/news/collision.cfm SIM PlanetQuest to predict date of cosmic collision] NASA/JPL PlanetQuest, 2007-01-04<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Жұлдыздар]]<br />
[[Санат:Галактикалар]]<br />
[[Санат:Астрономия]]<br />
[[Санат:Физика]]<br />
[[Санат:Астрофизика]]<br />
[[Санат:Шоқжұлдыздар]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80_%D3%A9%D1%80%D1%96%D1%81%D1%96Электр өрісі2017-02-07T13:30:14Z<p>CommonsDelinker: «:File:14._Електрични_силови_линии.ogg» деген «:File:14._Електрични_силови_линии.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[File:14. Електрични силови линии.ogv|thumb|right|280px|]]<br />
'''Электр өрісі''' – [[Электрмагниттік өріс|электрмагниттік өрістің]] дербес бір түрі. Ол [[электр]] зарядының айналасында немесе бір уақыт ішіндегі [[магнит]] өрісінің өзгерісі нәтижесінде пайда болады. Э. ө-нің магнит өрісінен өзгешелігі – ол қозғалатын да, қозғалмайтын да электр зарядтарына әсер етеді. Э. ө-нің бар екендігін оның қозғалмайтын зарядқа әсер ететін күші бойынша байқауға болады. [[Электр]] өрісінің кернеулігі – Э. ө-нің сандық сипаттамасы болып табылады.<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Физика]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D2%93%D1%8B%D0%BD_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8F%D0%B4Солғын разряд2017-02-07T13:19:06Z<p>CommonsDelinker: «:File:12._Тлеечко_празнење.ogg» деген «:File:12._Тлеечко_празнење.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Сурет:NeTube.jpg|thumb]]<br />
[[File:12. Тлеечко празнење.ogv|thumb|250px|]]<br />
'''Солғын разряд'''- газдың [[атмосфера]]лык кысымымен салыстырғанда төмендетілген және шамалы аз ток тығыздығындағы катодтың төменгі [[температура]] кезіндегі өздік [[газ]] разряды.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын – Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0</ref><br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Физика]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}<br />
<br />
[[ja:放電#グロー放電]]</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%83_%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8BҚайнау температурасы2017-02-07T13:12:04Z<p>CommonsDelinker: «:File:11._Температурата_и_вриењето_на_течност.ogg» деген «:File:11._Температурата_и_вриењето_на_течност.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[File:11. Температурата и вриењето на течност.ogv|thumb|right|280px|]]<br />
'''Қайнау температурасы'''-сұйык күйден буға фазалык өту кезіндегі сұйыктың температурасы.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын – Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
<br />
[[Санат:Физика]]<br />
<br />
<br />
{{Stub}}</div>CommonsDelinkerhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83Булану2017-02-07T13:07:35Z<p>CommonsDelinker: «:File:10._Ладење_при_испарување.ogg» деген «:File:10._Ладење_при_испарување.ogv» дегенмен алмастырылды.</p>
<hr />
<div>[[Image:watervapor cup.jpg|thumb|right| Булану процесі]]<br />
[[File:10. Ладење при испарување.ogv|thumb|right|280px|]]<br />
'''Булану''' (''Испарение'') — заттың [[сұйық]] немесе [[қатты]] агрегаттық күйден [[газ]] тәрізді ([[бу]]) күйге (''бірінші текті фазалық ауысу'') ауысу процесі.<br />
<br />
==Жалпы мәліметтер==<br />
<br />
# [[Cуқойма]]ның су беті ылғалының булану арқылы атмосфераға көтеріліп, одан жауын-шашын түрінде қайта түсуі. Ылғалы мол аймақтардағы жауын-шашын қабаты булану қабатынан артып кетеді, сондықтан [[атмосфера]]мен ылғал алмасу теңдестігінің оң (''болымды''), ал ылғал жетіспейтін аймақтардағы бұған керісінше жағдай; ылғал алмасу теңдестігінің теріс (''болымсыз'') құбылысы деп аталады;<br />
# Cудың [[сұйық]] немесе [[қатты]] күйден газға (''буға'') айналу процесі, сұйықтықтан қоршаған кеңістікке өткен молекулалар саны мен беттің қайтадан жұтқан молекулалар саны арасындағы айырма. Кері жағдай, яғни бетте қайта жұтылған сұйықтық [[молекула]]ларының саны одан бөлінген [[молекула]]лар санынан көп болса, онда оны конденсация дейді. Қар мен мүз бетінен булануды немесе қатты фазадан сұйық фазаны айналып газ күйіне өтуді төте булану десе, ал қар бетіндегі сұйық фазаны айналып өтетін конденсацияны — [[сублимация]] дейді. Су беті немесе топырақтан булануды физикалық булану, ал өсімдікгер транспирациясын биологиялық булану деп бөледі.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref><br />
<br />
Қатты дененің Булануы [[сублимация]] деп аталады. [[Булану процесі]] кез келген температурада жүруі мүмкін, бірақ ол [[температура]] жоғарылаған сайын тезірек өтеді. Жабық ыдыстағы Булану процесі сұйықтықтың не қатты дененің үстіндегі кеңістік [[қаныққан бу]]ға толғанша тұрақты температурада жүреді. Қаныққан будың қысымы тек температураға ғана тәуелді және ол температура жоғарылаған сайын артып отырады. Егер қаныққан будың қысымы сыртқы қысымға тең не артық болса, онда Булану қайнау процесіне айналады. Қайнаудың ең жоғары температурасы берілген заттың алмағайып температурасы болып есептеледі.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайышов — Алматы: "Мектеп" баспасы" ЖАҚ , 2003. — 248 бет.<br />
ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2<br />
</ref> Одан жоғары температурада сұйықтық пен будың арасындағы [[тепе-теңдік күй]] сақталмайды. Сұйықтық буға айналуы үшін оның құрамындағы [[молекулалар]] ілініс күшін жеңуі керек. Осы күшті жеңуге (шығу жұмысы) және түзілген сыртқы будың қысымын жеңуге жұмсалатын жұмыс молекулалардың жылулық қозғалысының [[кинетикалық энергиясы]] есебінен атқарылады. Булану салдарынан сұйықтықтың температурасы төмендеп, салқындайды, сондықтан Булану процесі тұрақты температурада жүруі үшін оған үнемі жылу беріп отыру керек. Заттың бірлік массасын тұрақты температурада буға айналдыруға қажетті жылу мөлшері булану жылуы деп аталады. Булану процесі техникада (іштен жанатын қозғалтқышта, салқындатқыш қондырғыларда, т.б.) кеңінен қолданылады. Булану табиғаттағы ылғал алмасудың негізі болып табылады.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том</ref><br />
<br />
==Тағы қараңыз==<br />
* [[Булану өлшегіштері]];<br />
* [[Булануды есептеу]];<br />
* [[Будың мұздануы]];<br />
* [[Будың суға айналуы]];<br />
* [[Буланғыштық]].<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Ғылым]]<br />
[[Санат:Су шаруашылығы]]<br />
[[Санат:Геология]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}<br />
<br />
[[hr:Isparavanje]]<br />
[[nl:Verdamping]]</div>CommonsDelinker