1995 жылғы банк реформасы бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''1995 жылғы банк реформасы'''
[[1990]] жылы [[Қазақстан Республикасы]] өз егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық [[қатынас]]тардың, талаптарына сай келетін [[меншік]]ті банк [[жүйе]]сін құруға бетбұрыс жасады.

[[1990]] жылы [[желтоқсан]] айында қабылданған «ҚазКРО-ғы банктер және банктік [[қызмет]] туралы» алғашқы заң Қазақстандағы банктік [[реформа]]ны жүргізудің бастапқы кезендерін қамтиды.

Бұл банктік реформа Ұлттық Банктің [[1995]] жылға арналған «Қазакстандағы банктік жүйені реформалау» [[бағдарлама]]сына сәйкес жүзеге асырылды.

Қазіргі [[уақыт]]та қалыптасқан екі [[деңгей]]лі банктік жүйенің қызмет етуіне [[байланыс]]ты жасалған талдауда, олардың көрсетіп отырғанындай, кемшіліктердің басым бөлігі банктер [[қызмет]]ін реттейтін нормативтік [[база]]ны жасаудағы артта қалушылық және оның іске асырылуына іс жүзінде бақылау жасау тетіктеріндегі кемшіліктерімен сипатталады.

Қазіргі таңда [[Қазақстан Республикасы]]ндағы [[жұмыс]] жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш [[кезең]]ге бөледі:

'''І кезең. 1988 —1991 жылдары (КСРО-ныңтұсында)''' — [[мемлекет]]тік салалық мамандандырылған банктер [[қызмет]]інің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық [[банк]]тер құру; [[КСРО]] [[Мемлекет]]тік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге [[байланыс]]ты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.

'''ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары''' — рубль аймағында бола отырып, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар [[қызмет]]терін орындауға біртіндеп кірісуі, [[коммерциялық банктер]]дің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.

'''III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі''', яғни айналысқа [[Ұлттық валюта]]ның енгізілуіне байланысты Ұлттық Банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық [[жауапкершілік]] алу, бюджет және банктермен [[қарым-қатынас]] орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің [[қызмет]]ін реттеу жүйесін нығайту [[кезең]]ін білдіреді.

[[1995]] жылғы банктік [[реформа]]лауға дейінгі [[жұмыс]] жасаған банктік жүйенің басты кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:

а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне [[байланыс]]ты: 
* [[мемлекет]]тің қаржы [[саясат]]ын жүргізу барысындағы Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;			
* коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау тетігінің жеткіліксіздігі;
* екінші [[деңгей]]дегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінін, баяу құрылуы;
* валюталық реттеу және [[бақылау]] жүйесінің қалыптасуындағы артта қалушылық;
* [[макроэкономика]]лық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және [[шешім]] қабылдауда пайдалану [[деңгей]]інің төмендігі;
* осы [[уақыт]]қа дейін пайдаланылып келген Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банктердің бухгалтерлік [[есеп]] жүйесінің халықаралық стандартқа және нарықтық [[экономика]] талаптарына сай келмеуі;
* Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен [[кадр]]лардың кету деңгейінің жоғарылығы.

ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
* Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі пруденциалдық) нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей бұзған банктердің нарықта [[қызмет]] ете беруі;
* қаржы [[ресурс]]тарын жинақтаудын, іс жүзіндегі тетіктерінің әлсіздігі;
* шаруашылық субъектілерін [[несие]]леу барысында жобаларды бағалау деңгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау [[дәреже]]сінің, сондай-ақ несиенің қайтарылуына жасалатын бақылаудың қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;
* орта және ұзақ [[мерзім]]де ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдану деңгейінің жеткіліксіздігі;
* прогрессивті қаржы құралдарын және [[технология]]ларды пайдаланып, игерудің баяулығы;
* банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде болуы.

Сонымен бұрынғы [[сала]]лық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар шаралар [[1994]] жылдың орта кезінен басталып, [[1995]] жылға дейін жалғасты.

Бірінші кезекте [[1994]] жылы Ұлттық Банктің ұсынысы бойынша Кабинет Министрлігінің Қаулысына сәйкес арнайы құрылған [[комиссия]] Қазагроөнеркәсіп банкіне [[санация]] үдерісін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге (шаруашылықтардың нақты төлем қабілеттілігін ескермей, Жоғарғы Кеңес пен Үкіметтің шешімі бойынша өткен жылдардағы берілген) [[байланыс]]ты мерзімі өткен қарыздарды Қазагроөнеркәсіп банкінің балансынан Қаржы министрлігінің қарамағында құрылған [[ауыл шаруашылығы]]н қаржылық қолдау [[мемлекет]]тік қорының балансына беру шараларын іске асырды.

Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін [[1994]] жылдың орта [[кезең]]інде Мемлекеттік Экспорттық-импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және [[әмбебап]] акционерлік ӘлемБанкке бөлу шаралары жүзеге асты. Сөйтіп, ол уақыттағы ӘлемБанктің жарғылық капиталындағы [[мемлекет]]тің үлесі — 35%-ды құрады. Бұл бір жағынан, ӘлемБанктегі мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік емес акционерлер [[қаржы]]ларын өзара бөлуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан Әлем банктегі [[монополия]]ны жоюға мүмкіндік жасады.

Үшінші [[кезек]]те, мемлекеттік мамандандырылған [[Халық]] банкін әмбебап банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңдік қамтыды.

''Бірінші кезеңде ([[1995]] жылдың 1 - жартысын)'' мемлекеттік емес [[акционер]]лерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттік [[меншік]]ті қалпына келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған [[ғимарат]]ын Халық банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992 жылғы жағдайға [[байланыс]]ты халық салымдарын индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленді.

''Екінші кезеңде ([[1995]] жылдың екініші жартысында және [[1996]] жылы)'', Халық банкіне пластикалық дебеттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың қолданылу [[ауқым]]ын кеңейту міндеті жүктелді.

''Үшінші кезеңде ([[1997]] жылдың ішінде)'', Халық банкісінің алдында Ұлттық Банк белгілеген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998 жылы бастап [[салым]]дарды мемлекеттің толық, кепілдемесінен ұжымдық сақтандыруға негізделген аралас сақтандыру жүйесіне өтуге дайындық жасап және жекешелендірудің бірінші [[кезең]]ін бастау міндеті тұрды.

''Төртінші кезеңде'' [[әмбебап]] банк — Тұран банкіндегі мемлекеттің үлесі (61%, [[1994]] жылдың сәуіріне) анықталып, ондағы негізгі борышқор-кәсіпорындардың бір бөлігі [[1995]] жылы жаңадан құрылатын Медетші банкке берілетін болды.

''Бесінші кезеңде'' әмбебап банк — Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі — 40,3% мөлшерінде ([[1994]] жылдың [[сәуір]]іне) анықталды. [[1995]] жылдың каңтар айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы [[мемлекет]]тің үлесін сату [[бағдарлама]]сын Ұлттық Банк даярлауға тиіс болды.

Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа [[мерзім]]ді [[несие]]леу тиімсіз болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз [[міндет]]іне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктерді құру қажеттігі туды. Ондай банктерді халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атайды, себебі олар үшін басты [[мақсат]] пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген салаларын [[Даму|дамыту]] болып саналады.

Сонымен, [[Қазақстан]]да банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй [[құрылыс]] банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында [[халық]]қа [[қызмет]] көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.

'''Мемлекеттік даму банкі''' — бұл [[банк]] экономиканың маңызды салаларында тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ [[мерзім]]ді [[несие]]леуді жүзеге асыруға бағытталған [[үкімет]]тің қаржы-несие [[институт]]ы болып табылады.

'''Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк)''' — бұл [[Қазақстан]] үшін [[дәстүр]]лі емес, даму және [[ғылым]]и ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық несиелер мен [[инвестиция]]ларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем банктен бөлініп шыкқан банк.

'''Тұрғын үй құрылысы банкі''' — бұл тұрғын үй [[құрылыс]]ын коммерциялық құрылысшылар арқылы несиелеуге, [[халық]] үшін тұрғын үй жинақ шоттарын қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру [[мақсат]]ында құрылған банк.

'''Медетші банк (траст)''' — бұл Дүниежүзілік банктің [[ықпал]]ымен «Проблемалық кәсіпорындар үшін госпиталь» ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы жарғыға сәйкес, ол небары 4 жыл [[мерзім]]ге [[қызмет]] етуге уақытша құрылды.

Ұлттық Банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.

Банктерді қайта қаржыландыру тетігі түбірімен өзгерді. [[1995]] жылғы [[ақпан]] айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, [[экономика]]ны несиелеу қызметі Ұлттық Банктен екінші [[деңгей]]дегі банктерге ауысты. Ұлттық Банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру [[мақсат]]ында екінші деңгейдегі банктерге несие беру, [[Үкімет]]ке несие беру және [[ақша]]-[[несие]] және валюталық реттеумен айналысуға көшті.

[[1995]] жылдың бірінші жартысында Ұлттық Банктін екінші деңгейдегі банктерге берілетін несиелері несиелік [[ресурс]]тар аукционы арқылы 3 ай мерзімге дейін берілсе, ал екінші жартысында операциялардың ауыртпалығы мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығына өте бастады. Сөйтіп, банкаралық несиелер нарығы дами түсті. [[1995]] жылы [[қыркүйек]] айынан 6астап ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу қарқынына шек қою мақсатында Ұлттық Банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару арқылы [[ақша]] массасын реттеп отырды.

[[1995]] жылы Ұлттық Банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің нақты мәнін қалпына келтірді. Инфляция қарқынын төмендету арқылы оның мөлшерлемесін төмендетті. Айталық, [[1995]] жылдың қаңтар айындағы [[инфляция]]ның қарқынын 8,9%-дан, қыркүйек айында - 2,4%-ға дейін төмендету нәтижесінде қайта қаржыландыру [[мөлшер]]лемесі: 210%-дан 45%-ға дейін төмендеген. Айта берсек, тағы да басқа көптеген [[жетістік]]терге қол жеткізілді.<ref>Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — Алматы: «Жеті жарғы», 2011. — 368 бет. ISBN 978-601-288-026-7</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{Суретсіз мақала}}
{{wikify}}


[[Санат:Экономика]]
[[Санат:Ақша]]
[[Санат:Экономикалық теория]]