Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Әбілқайыр хан (Кіші жүз)"

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет

Жол нөмірі 57: Жол нөмірі 57:
 
'''Әбілқайыр''' ('''Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан''') ([[1693]] — 12.08.[[1748]]) — хан, қолбасшы, [[1718]]—[[1748]] жж. билік құрған [[Кіші жүз]] ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref>
 
'''Әбілқайыр''' ('''Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан''') ([[1693]] — 12.08.[[1748]]) — хан, қолбасшы, [[1718]]—[[1748]] жж. билік құрған [[Кіші жүз]] ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref>
 
==Өмірбаяны==
 
==Өмірбаяны==
Әбілқайыр хан 1693 жылы Түркістан қаласында туған. Ол - Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса ол хан әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз ұл тарайды, солардың бірі - Өсеке сұлтан одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған, Әбілқайыр осы Абдолла сұлтанның баласы.<ref>Аңыз адам. # 2 (38) Қаңтар 2012 жыл</ref>
+
Әбілқайыр хан (1693-1748) жылы Түркістан қаласында туған. Ол - Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса ол хан әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз ұл тарайды, солардың бірі - Өсеке сұлтан одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған, Әбілқайыр осы Абдолла сұлтанның баласы.<ref>Аңыз адам. # 2 (38) Қаңтар 2012 жыл</ref> Әскен (Әжі) ұлы Әбілқайыр хан – қазақтың Кіші жүзінің ханы, Аңырақай шайқасындағы қазақ қолының бас сардары, қазақ сұлтандарының кіші буыны – Үсектің ұрпағы. Болат хан өлгеннен кейінгі тақ таласында Сәмекенің (Шахмұхаммедтің) «Әбілқайырдың атасына хандық әуелден бұйырмаған. Жеті атасынан хан болып келе жатқан менің тұқымым, хан тағының заңды иесі менмін» деуі де оның осы кіші буыннан екенін меңзейді. Ол – кейін өзінің күшімен, айласымен, шабуылды ұйымдастыра білушілігімен даңқы шығып, хандыққа қол жеткізген, батырлығы мен өркөкіректігі, ақылдылығы мен билікқұмарлығы, саяхатшылығы мен бірбеткейлігі астасқан қайшылығы мол күрделі тарихи тұлға.
  
 
[[1710]] жылы [[Қарақұм]]дағы халық жиынында жас Әбілқайыр [[Кіші жүз]] әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты [[Бөгенбай батыр]] тағайындалды.
 
[[1710]] жылы [[Қарақұм]]дағы халық жиынында жас Әбілқайыр [[Кіші жүз]] әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты [[Бөгенбай батыр]] тағайындалды.
Жол нөмірі 69: Жол нөмірі 69:
 
Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. [[1730]] жылы көктемде [[Балқаш]]тың оңтүстік шығысындағы [[Итішпес]] елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. [[Жоңғарлар]]ға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор [[Нысанбаев Әбдімәлік|Ә. Нысанбаев]] – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>
 
Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. [[1730]] жылы көктемде [[Балқаш]]тың оңтүстік шығысындағы [[Итішпес]] елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. [[Жоңғарлар]]ға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор [[Нысанбаев Әбдімәлік|Ә. Нысанбаев]] – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>
  
Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, [[Болат хан]]ның жас ұлы [[Әбілмәмбет хан]] сайланды. Билік басына келген жаңа ханды Әбілқайыр құптамайды, бас сардар атағынан бас тартып, өз әскерімен [[Кіші жүз]]ге келеді. Оның себебі Еділ бойындағы қалмақтар  күшеіп Батыс Қазақстанға шабуылдар жасап, қорғаусыз қалған кіші жүздін қазақтарын жаппай қыра бастайды. Қалмақтарды түбімен қырып тастау үшін  Әбілмәмбетпен  рубасыларынан, би-батырларынан әскер сұрайды, бірақ  өз қарабастарын ойлаған Әбілмәмбетпен ру көсемдері қолдамай, өз ұлыстарына кетіп қалады. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады.
+
Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, [[Болат хан]]ның жас ұлы [[Әбілмәмбет хан]] сайланды. Болат хан өлгеннен кейін «қазақтың бас ханы болу жолы менікі» деп сеніммен жүрген Әбілқайыр жеме-жемге келгенде билік тізгінінің басқаның қолында кеткенін көргенде шарт сынып, ашуланып, бәрін тастап еліне кетеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады да, Жоңғар әскерінің 1 бөлігі аман қалады.
  
Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды. Тығырыққа тірелген Әбілқайыр [[Ресей]]ден көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Ресей]]дің қоластына еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр [[1730]] жылы күзінде елші жібереді.
+
Қазақтарды әлсіретіп, бүкіл Орта Азияға жол ашар қақпаның кілтін тезірек қолға түсіру жөнінде патшасынан нұсқау алған орыстың далалық әкімдері бұл оқшаулануды өз мүдделеріне пайдаланып қалуға жанталаса кіріседі. Бұл ретте отарлаудың ежелден сыналған тәсілі — «жабайыны жабайының қолымен құртуды» іске қосады. Әбілқайырдың хан тағынан дәм етуі, Кіші жүз сұлтандарынан сескенуі және беделінің Хан атағына жеткіліксіз болуы шет жақтан көмек сұрауына әкеледі. Соның аяғы Әбілқайырдың 1730 жылы өзін Ресей империясының қол астына алуын сұрап, Петербургке елшісін жіберуіне әкеп соғады. Онда ол өзінің Ресей империясына башқұрттар секілді қызмет етіп, солай сияқты алым төлейтінін айтады.
 +
 +
1731 жылы Ресей сыртқыістер министрлігінің [[Тевкелев елшілігі|М. Тевкелев]] бастаған елшілігі [[Ырғыз]] өзенінің бойындағы [[Майтөбе]] деген жерде отырған Әбілқайырдың ордасына келіп, қазақ ұлысын [[Ресей]] құрамына алу туралы келіссөз жүргізді. Әбілқайырдың бұл ісіне көнбеген Кіші жүз халқының бір бөлігі [[Батыр сұлтан]]ды қолдап Маңғыстау өңіріне көшіп кетті.
  
1731 жылы Ресей сыртқыістер министрлігінің [[Тевкелев елшілігі|М. Тевкелев]] бастаған елшілігі [[Ырғыз]] өзенінің бойындағы [[Майтөбе]] деген жерде отырған Әбілқайырдың ордасына келіп, қазақ ұлысын [[Ресей]] құрамына алу туралы келіссөз жүргізді.
+
Әбілқайыр [[1731]] жылы қазанның 10 [[Ресей империясы]]ның қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты [[1738]], [[1740]], [[1742]] жж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы [[башқұрттар]] мен Еділ қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді. Осылай өзінің беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді жүзеге асырмақ болды.  
 
+
Әбілқайыр [[1731]] жылы қазанның 10 [[Ресей империясы]]ның қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты [[1738]], [[1740]], [[1742]] жж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы [[башқұрттар]] мен Еділ қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді. Осылай өзінің беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды жүзеге асырмақ болды. Сөйтіп, ол жеке мүддесімен қатар халықты апаттан сақтауды да ойлады.
+
  
 
Алайда [[Ресей]] саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербор сарайы мен оның [[Орынбор]] әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы [[Қожахмет]]ті аманаттан қайтарып алудағы [[Ресей]] әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, [[Кіші жүз]]де дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы [[Қалдан Серен]]мен (пэренмен) астыртын байланыста болды. [[Жоңғар шапқыншылығы]] әлсіреген сайын [[Ресей]]ден бойын аулақ салуға тырысты.
 
Алайда [[Ресей]] саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербор сарайы мен оның [[Орынбор]] әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы [[Қожахмет]]ті аманаттан қайтарып алудағы [[Ресей]] әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, [[Кіші жүз]]де дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы [[Қалдан Серен]]мен (пэренмен) астыртын байланыста болды. [[Жоңғар шапқыншылығы]] әлсіреген сайын [[Ресей]]ден бойын аулақ салуға тырысты.
  
[[1740]] жылы [[Хиуа]]ны басып алып,баласы Нұралыны осында қалдырады, Нұралы  аз уақыт осында хан атанды. Бірақ [[Иран]]ның [[Нәдір шах]]ынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. Өзінен жас, беделі өсіп келе жатқан [[Абылай хан|Абылай]] күйеу баласына хандықты, ел бірлігін сақтап қалу дұрыс жолын сілтеді . [[Абылай хан|Абылайдың]] жұбайы Қарашаш — Әбілқайырдың қызы.
+
[[1740]] жылы [[Хиуа]]ны басып алып,баласы Нұралыны осында қалдырады, Нұралы  аз уақыт осында хан атанды. Бірақ [[Иран]]ның [[Нәдір шах]]ынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. [[Абылай хан|Абылайдың]] жұбайы Қарашаш — Әбілқайырдың қызы.
  
[[Кіші жүз]] ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да бар. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған [[Ор|Ор бекінісін]] салуды (1735) өзі ұсынды. [[1737]]—[[1738|38]] жж. башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісіне қолдау жасап, башқұрт даласында біраз жүрді. Башқұрт халқы бірауыздан Әбілқайырға хандық дәрежесін ұсынып,таққа отыруды ұсынып тұрғанда Түркістандағы қазақ билері алыстан ат шаптырып Әбілқайырдың кейін қайтуын ұсынды, бұл арада қазақ билері хан тағынан үміткер қылған болуы мүмкін. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады.Осы орайда, көп зерттеуді қажет ететін, Барақ сұлтанның орыс үкіметімен астыртын келіс сөз жасап, Әбілқайыр ханға қастандықты ұйымдастыруы еді.
+
[[Кіші жүз]] ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар көп. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған [[Ор|Ор бекінісін]] салуды (1735) өзі ұсынды. [[1737]]—[[1738|38]] жж. башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісіне қолдау жасап, башқұрт даласында біраз жүрді. Башқұрт халқы бірауыздан Әбілқайырға хандық дәрежесін ұсынып,таққа отыруды ұсынып тұрғанда Түркістандағы қазақ билері алыстан ат шаптырып Әбілқайырдың кейін қайтуын ұсынды, бұл арада қазақ билері хан тағынан үміткер қылған болуы мүмкін. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады.Осы орайда, Барақ сұлтанның орыс үкіметімен астыртын келіс сөз жасап, Әбілқайыр ханға қастандықты ұйымдастыруы еді.
  
Солардың бірі — [[Орта жүз]]дің сұлтаны Барақ [[Ор|Ор бекінісінен]] қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды «орысшылдығы» үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп «қарақшылық» іске барған еді. Әбілқайырдан көптеген ұрпақ қалған.
+
Солардың бірі — [[Орта жүз]]дің сұлтаны Барақ [[Ор|Ор бекінісінен]] қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды «орысшылдығы» үшін ғана емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп «қарақшылық» іске барған еді. Әбілқайырдан көптеген ұрпақ қалған.
  
 
Әбілқайырдың моласы [[Қабырға]] өзенінің [[Өлкейек]]ке құятын тұсында, [[Торғай]] қаласынан 80 шақырым жерде. Кейін бұл жер «Хан моласы» аталды.
 
Әбілқайырдың моласы [[Қабырға]] өзенінің [[Өлкейек]]ке құятын тұсында, [[Торғай]] қаласынан 80 шақырым жерде. Кейін бұл жер «Хан моласы» аталды.

11:39, 2015 ж. қыркүйектің 7 кезіндегі түзету

Үлгі:Мемлекеттік қайраткер

Сурет:Abulkhair khan.jpg
Әбілқайыр хан.

Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан) (1693 — 12.08.1748) — хан, қолбасшы, 17181748 жж. билік құрған Кіші жүз ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref>

Өмірбаяны

Әбілқайыр хан (1693-1748) жылы Түркістан қаласында туған. Ол - Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса ол хан әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз ұл тарайды, солардың бірі - Өсеке сұлтан одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған, Әбілқайыр осы Абдолла сұлтанның баласы.<ref>Аңыз адам. # 2 (38) Қаңтар 2012 жыл</ref> Әскен (Әжі) ұлы Әбілқайыр хан – қазақтың Кіші жүзінің ханы, Аңырақай шайқасындағы қазақ қолының бас сардары, қазақ сұлтандарының кіші буыны – Үсектің ұрпағы. Болат хан өлгеннен кейінгі тақ таласында Сәмекенің (Шахмұхаммедтің) «Әбілқайырдың атасына хандық әуелден бұйырмаған. Жеті атасынан хан болып келе жатқан менің тұқымым, хан тағының заңды иесі менмін» деуі де оның осы кіші буыннан екенін меңзейді. Ол – кейін өзінің күшімен, айласымен, шабуылды ұйымдастыра білушілігімен даңқы шығып, хандыққа қол жеткізген, батырлығы мен өркөкіректігі, ақылдылығы мен билікқұмарлығы, саяхатшылығы мен бірбеткейлігі астасқан қайшылығы мол күрделі тарихи тұлға.

1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты Бөгенбай батыр тағайындалды.

18 ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліске ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді.

Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және білгір саясаткер болды. 1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді:Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін… Кіші орда оны хан сайлады.

Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды. 1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді.

Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. 1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>

Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды. Болат хан өлгеннен кейін «қазақтың бас ханы болу жолы менікі» деп сеніммен жүрген Әбілқайыр жеме-жемге келгенде билік тізгінінің басқаның қолында кеткенін көргенде шарт сынып, ашуланып, бәрін тастап еліне кетеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады да, Жоңғар әскерінің 1 бөлігі аман қалады.

Қазақтарды әлсіретіп, бүкіл Орта Азияға жол ашар қақпаның кілтін тезірек қолға түсіру жөнінде патшасынан нұсқау алған орыстың далалық әкімдері бұл оқшаулануды өз мүдделеріне пайдаланып қалуға жанталаса кіріседі. Бұл ретте отарлаудың ежелден сыналған тәсілі — «жабайыны жабайының қолымен құртуды» іске қосады. Әбілқайырдың хан тағынан дәм етуі, Кіші жүз сұлтандарынан сескенуі және беделінің Хан атағына жеткіліксіз болуы шет жақтан көмек сұрауына әкеледі. Соның аяғы Әбілқайырдың 1730 жылы өзін Ресей империясының қол астына алуын сұрап, Петербургке елшісін жіберуіне әкеп соғады. Онда ол өзінің Ресей империясына башқұрттар секілді қызмет етіп, солай сияқты алым төлейтінін айтады.

1731 жылы Ресей сыртқыістер министрлігінің М. Тевкелев бастаған елшілігі Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе деген жерде отырған Әбілқайырдың ордасына келіп, қазақ ұлысын Ресей құрамына алу туралы келіссөз жүргізді. Әбілқайырдың бұл ісіне көнбеген Кіші жүз халқының бір бөлігі Батыр сұлтанды қолдап Маңғыстау өңіріне көшіп кетті.

Әбілқайыр 1731 жылы қазанның 10 Ресей империясының қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 жж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы башқұрттар мен Еділ қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді. Осылай өзінің беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді жүзеге асырмақ болды.

Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербор сарайы мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты.

1740 жылы Хиуаны басып алып,баласы Нұралыны осында қалдырады, Нұралы аз уақыт осында хан атанды. Бірақ Иранның Нәдір шахынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. Абылайдың жұбайы Қарашаш — Әбілқайырдың қызы.

Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар көп. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды (1735) өзі ұсынды. 173738 жж. башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісіне қолдау жасап, башқұрт даласында біраз жүрді. Башқұрт халқы бірауыздан Әбілқайырға хандық дәрежесін ұсынып,таққа отыруды ұсынып тұрғанда Түркістандағы қазақ билері алыстан ат шаптырып Әбілқайырдың кейін қайтуын ұсынды, бұл арада қазақ билері хан тағынан үміткер қылған болуы мүмкін. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады.Осы орайда, Барақ сұлтанның орыс үкіметімен астыртын келіс сөз жасап, Әбілқайыр ханға қастандықты ұйымдастыруы еді.

Солардың бірі — Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды «орысшылдығы» үшін ғана емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп «қарақшылық» іске барған еді. Әбілқайырдан көптеген ұрпақ қалған.

Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Өлкейекке құятын тұсында, Торғай қаласынан 80 шақырым жерде. Кейін бұл жер «Хан моласы» аталды.

Әбілқайыр хан ескерткіші

Әбілқайыр хан ескерткіші — Облыс әкімшілігінің үйі алдында 2000 жылы орнатылған. Тұғырдың биіктігі — 2,8 м, ені — 2,1 м, ұзындығы — 5,8 м. Ескерткіштің жалпы биіктігі — 6,5 м, тұғырға дейін жерден биіктігі — 3 м, жерден жалпы биіктігі −12,3 м. Тұғырдың материалы — Қордай граниті. Ескерткіш қоладан құйылған. Салмағы — 11,2 т. Автор қазақ халқының басына төнген қиын кезеңдегі жоңғарлармен шайкас алдындағы қолбасшы бейнесін бейнелеген.Алға қарай созған қолы Әбілқайыр ханның халқын ынтымаққа, жеңіске шақырып тұрғанын білдіреді. Ханның тұлпары бостандыққа құлшындырады. Ескерткіш авторы Ескен Сергебаев — ҚР еңбек сіңірген қайраткері. Сәулетшілері -Б.Егінбаев, Н.Қожағұлов.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref>

Дереккөздер

<references/>

Үлгі:Қазақ хандары