Құрлық беті мен мұхит биомассасы бетінің бастапқы мәтінін қарау

Құрлықта тірі организмдер биомассасының мөлшері полюстерден экваторға қарай біртіндеп арта береді. Ондағы өсімдік түрлерінің саны да көбейе түседі. [[Құрлық]]тағы экологиялық жүйенің алғашқы өнімі өсімдіктердің жылдық өсімталдығымен өлшенеді. [[Тундра]]да, негізінен, [[қына]]лар мен [[мүк]]тер өседі, онда өсімдіктердің 500- ге жуық түрлері кездеседі. Тундра қылқан және жалпақ жапырақты ормандарға ауысады, одан кейін орманды-дала басталады, онда өсімдік түрлері 2000-ға жетеді. Орманды-дала өз кезегінде [[Субтропиктер|субтропиктік]] аймаққа ауысады, онда өсімдіктің 3000-нан артық түрлері өседі. [[Өсімдіктер|Өсімдіктің]] ең қалың өсетін әрі түрінің саны өте көп аймағы — тропиктік ылғалды ормандар. Тропиктік ормандарда 8000-нан астам өсімдік түрлері өседі әрі ағаштардың биіктігі 110—120 м-ге дейін жетеді. Тропиктік ормандарда өсімдіктер бірнеше сатылы болып өседі. [[Шөл]] және [[шөлейт]]ті аймқтарда өсімдік түрлері аз кездеседі. Мысалы, [[Үстірт]]тің оңтүстігінде өсімдіктің 260-қа жуық, ал [[Бетпақдала]]да 930- дан астам түрі өседі.

[[Жануарлар]]дың түрлері мен саны да [[өсімдік биомассасы|өсімдік биомассаларына]] байланысты [[полюс]]терден экваторға жақындаған сайын арта түседі. [[Орман]]дарда жануарлар әр түрлі сатыда тіршілік етуге бейімделген. Әрбір [[биогеоценоз]]дағы түрлер бір-бірімен бірлесе тіршілік етіп, ең жоғары тығыздыққа жетеді. Ондай жерлерде қоректену тізбегі арқылы түрлер өзара тығыз байланыса отырып, тіршілік тығыздығы да өте жоғары дәрежеде болады. Қоректену тізбегі күрделенген сайын бір тізбектен екінші тізбекке [[химиялық элементтер]] мен энергияның берілуі күрделене түседі. Мұндай кезде [[организм]]дер арасында кеңістік, қорек, жарық, оттек үшін қатаң күрес жүреді.

Адамның іс-әрекетінің ықпалынан құрлықта [[биомасса]] түзетін жер көлемі де жылдан-жылға азая түсуде. Мысалы, соңғы 10 мың жыл ішінде Жер шарындағы орманның үштен екі бөлігі қырқылған. 500 млн орманды алқап шөлге айналған.

==Топырақ биомассасы==
[[Жер қыртысы]]ның беткі қабатында ерекше топырақ биогеоценозы пайда болған. [[Топырақ]] — [[атмосфера]], [[литосфера]] және [[биосфера]]ның тығыз байланысы арқылы пайда болған, әрі тарихи, әрі табиғи [[биогеоценоз]]. Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғалымы [[В.В.Докучаев]] (1846—1903) салған. Оның пікірі бойынша топырақ қабатының түзілуіне көптеген [[фактор]]лар қатысады. Ондай факторларға — бастапқы тау жыныстары, сол жердің өсімдіктері мен жануарлары, [[микроорганизмдер]]і жатады. Сонымен бірге ауа райының әсерлері, жер бедері және сол жер пайда болған тарихи кезеңі де жатады. Топырақ қабатының түзілуіне судың (топырақ ішіндегі және жер асты) және адамның шаруашылық іс-әрекеттері әсер етеді.

Топырақ түзілу барысында өсімдіктер басты рөл атқарады. Өсімдіктердің жапырақтары түскен кезде немесе қураған жағдайда топырақ құрамына [[органикалық заттар]] косылады. Жыл сайын тропиктік аймақта 1 га алкапқа 250 ц жапырақ түседі. [[Арктикалық тундра]]да 1 га жерге 10 ц жапырак түссе, ал шөлді жерлерде бұл көрсеткіш 5—6 ц-ден аспайды. Өсімдіктер биомассасының топыраққа қосылу ерекшелігіне сәйкес топырақ қабатының калыңдығы да полюстерден [[экватор]]ға қарай арта түседі. Топырақтың құнарлылығы, оның құрамындағы қарашіріктің мөлшеріне байланысты. Солтүстік ендіктерде топырақтың қалыңдығы 5—10 см болса, ал қара топырақты аймақтарда оның қалыңдығы 1—1,5 м-ге жетеді. Топырақта өсетін өсімдіктердің түр құрамына сәйкес әр түрлі топырақ биогеоценоздарын ажыратуға болады. Топырақ биогеоценозы шөптесін, бұталы және орманда өсетін өсімдіктердің тамырларынан және олардың жер үсті мүшелерінен (жапырақтары, сабақтары, т.б.) құралады.

Топырақтың түзілуінде микроорганизмдердің маңызы өте зор. 1м<sup>2</sup> алқапта миллиардтаған микроорганизмдер ([[вирус]]тар, [[бактериялар]], төменгі сатыдағы [[саңырауқұлақтар]], [[бір жасушалы балдырлар]], т.б.) кездеседі. Микроорганизмдер биологиялық айналымға қатысып, топырақ құрамындағы органикалық калдықтарды ыдыратады. Кейбір бактериялар ауа құрамындағы азотты сіңіріп, [[топырақ құнарлылығы]]н арттырады. Кейбір ұсақ жануарлар да топырақты қопсытып, ауаның және судың алмасуына қолайлы жағдай жасайды. [[Дарвин Чарлз Роберт|Ч.Дарвин]] 1 га жерде кездесетін шұбалшаң 1 жылда орташа есеппен 25 т топырақты ішектері арқылы өткізіп, қалыңдығы 0,5 см құнарлы қабат түзетінін анықтаған.

Топырақтың түзілуіне [[климаттық факторлар]] ([[жауын-шашын]], [[жер асты сулары]], [[газ алмасу]], т.б.) да өз ықпалын тигізеді. Жауын-шашын сулары топырақтағы минералды тұздардың еруіне мүмкіндік туғызады. Топырақ құрамындағы газдардың алмасуы да онда тіршілік  ететін организмдер үшін зор рөл атқарады. Топырақ түрлі биологиялық әрекеттерге қатысып, биосферада болатын [[зат айналымы|зат]] және [[энергия айналымы]]ның құрамына кіреді.

Кейде адамның шаруашылық әрекеттері (өнеркәсіп қалдықтары, агротехникалық шараларды дұрыс жүргізбеу, минералды тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, т.б.) топыраққа зиянды әсерін тигізеді. Топырақ биогеоценозының бұзылуына [[эрозия]]ның ерекше зияны мол. Қазіргі кезде Жер шарының 6,5 млрд-тан астам тұрғындары шамамен 1,5 млрд га егістік алқаптардан алатын өнімдерді пайдаланады. Ал [[Қазақстан]]да шамамен 33 млн га егістік алқап бар, олардың біраз бөлігі эрозияға ұшыраған. Сондықтан да топырақты күтіп баптап, тиімді әрі ұқыпты пайдалану және ластанудан корғау кажет.

==Дүниежүзілік мұхит биомассасы==
Жер ғаламшарының көпшілік бөлігін [[гидросфера]] алып жатыр. Сондықтан біздің ғаламшарымызды көгілдір ғаламшар деп орынды атайды. [[Су]] — тіршіліктің алғаш пайда болған және дамыған ортасы. Оның тірі организмдер үшін маңызы өте зор. Сулы ортаның да өзіне тән қасиеттері бар. Судың қасиеттеріне оның тығыздығы, қысымының күрт ауытқуы, оттек мөлшерінің аз болуы, күн сәулелерін жақсы сіңіруі, т.б. жатады. Суда  тіршілік ететін организмдерді [[гидробионттар]] (грекше "huder" – су, "bion" — тіршілік етушілер) деп атайды. Сулы ортаның жылуды жақсы сіңіруінің нәтижесінде, мұхиттар мен теңіздердегі температура біршама тұрақты болады.

''Су жылуды жақсы өткізеді.'' Мұның бәрі де тіршілік үшін қолайлы жағдай туғызады. Организмдерде жүретін барлық тіршілік әрекеттері судың тікелей қатысуымен жүреді. Мұхит суының құрамында минералды тұздар және көптеген химиялық элементтер кездеседі. Суда [[оттек]] пен [[көмір қышқыл газы]] жақсы ериді. Судағы жасыл балдырлар [[фотосинтез]] процесі арқылы суды оттекпен байытады.

Мұхит суының химиялық құрамы біршама тұрақты болғандықтан, тіршілік үшін өте қолайлы. Судың беткі қабатында су ағысымен қалқып жүріп тіршілік ететін оранизмдерді — [[планктон]]дар (грекше "planhtos" — кезеген) деп атайды. Планктондарға [[бір жасушалы балдырлар]], қарапайым [[жануарлар]], медузалар, кейбір [[ұлулар]] мен [[шаянтектестер]], т.б. жануарлар жатады. Планктондар мұхиттағы организмдердің қоректену тізбегінде елеулі орын алады.

Құрлықпен салыстырғанда [[Дүниежүзілік мұхит]]та организмдер биомассасы 1000 есе аз. Бұған қарап мұхит суының тірі организмдерге бай еместігін бірден аңғаруға болады. Дүниежүзілік мұхит суы Жер шарының климаттық жағдайын реттейді. Ондағы бір жасушалы балдырлар ауа құрамындағы оттек мөлшерінің тұрақты болуын қамтамасыз етуге катысады. Қазіргі кезде мұхит суын жан-жақты пайдалану және оның құрамынан пайдалы қазбалар өндіру ісіне көптеген мемлекеттер басты назар аударуда. Мысалы, [[Жапония]] [[1975]] жылдан бастап мұхит суының құрамынан [[уран]] өндіріп келеді. Мұхит суын тұщыландырып пайдалану шаралары да көп елдерде колға алынған. Мұхитта тіршілік ететін кәсіптік мәні бар жануарларды ([[балықтар]]ды, [[кит]]терді, т.б.) корғау мәселесіне де ерекше көңіл бөлінеді.

==Қорытынды==
Қорыта айтканда, [[гидросфера]]ның [[биосфера]]ға әсері күшті. Биосферада болатын судың айналымы үлкен немесе [[геология]]лық айналым деп аталады. Үлкен айналымда да негізгі [[энергия көзі]] күн сәулелері. Үлкен айналымға да тірі организмдер белсенді түрде қатысады. Биологиялық айналым кезінде биосферада, негізінен, химиялық жұмыстар атқарылса, ал геологиялық айналымда механикалық жұмыстар орындалады. Судың айналымы климаттық факторларға ықпалын тигізіп, [[биосфера]]дағы зат пен энергия алмасуының тұрақтылығын және біртұтастығын қамтамасыз етеді.

Қазіргі кезде Дүниежүзілік мұхиттан [[мұнай]] өндіру ісі ерекше колға алынған. Мұнай өндіру және мұнай өнімдерін тасымалдау кезінде Дүниежүзілік мұхитқа жылына 6—10 млн т мұнай өнімдері төгіледі. Төгілген мұнай судың беткі қабатын тұтасымен жауып, ондағы тіршілікке орасан зор зиянын тигізеді. Қазіргі кезде [[Атлант мұхиты]]ның ластанғандығы ерекше көзге түседі. Сондықтан Дүниежүзілік мұхитты қорғау — бүкіл адамзаттың басты міндеті.

==Адамның ғаламшар биомассасына тигізетін әсері==
Соңғы жылдары адамның бүкіл биосфераға әсері айқын байқалуда. Адам санының ұдайы өсуінен және ғылыми-техникалық прогресс ыкпалының қарқындылығынан адамзат әрекетінің табиғатқа әсері кең өріс алуда.

Адамзаттың табиғатты пайдалануы кезінде, жыл сайын ғаламшарда 4 трлн т-дан астам заттардың орны ауыстырылады. Жаңадан мыңдаған [[химиялық косылыстар]] жасап шығарылады. Көптеген химиялық қосылыстар табиғатта болатын зат айналымына қосылмай, биосферада жинақталып, оны ластайды. Өнеркөсіптерден шыққан [[У|улы заттардан]] аукымды географиялық аймақтарда [[Күн радиациясы]]ның кемуі, [[озон қабаты]]ның жұқаруы, [[қышқыл жаңбыр]]дың жаууы, т.б. байқалуда. ''Адам өз іс-әрекетін биосферада жүретін табиғат заңдылықтарына сай жүргізуі тиіс. Сонда ғана биосферадағы зат айналымы бұзылмайды әрі ғаламшар биомассасы азаймайды. Биосфераны қорғау адамның өзін қорғау мәселесімен сабақтас екенін естен шығармау керек.''<ref>Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Биология]]


{{stub}}