Қазақ тілінің диалектілері бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Siedlungsgebiet der Kasachen.png|300px|нобай|Қазақ тілі таралған аймақтар.]]

'''Қазақ тілінің диалектілері''' ({{unicode|قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرى, Qazaq tiliniñ dïalektileri}}) — белгілі бір аймақтарда таралған [[қазақ тілі]]нің түрлері. Тілтанушылардың арасында кең таралған пікір бойынша, қазақ тілі [[Қазақ тілінің батыс диалектісі|батыс]], оңтүстік және солтүстік-шығыс деген үш диалектіден тұрады. [[Қазақ әдеби тілі|Әдеби қазақ тілі]] [[Абай Құнанбайұлы]] мен [[Ыбырай Алтынсарин]] өз шығармаларын жазған солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде қалыптасқан.

== Зерттелу тарихы ==
Қазақ тілінің таң қалдырарлық біркелкілігінің кесірінен ұзақ уақыт бойы оның диалектілерге бөлінген-бөлінбегендігі даулы мәселе болып келді<ref>{{кітап|авторы=В. И. Абаев|тақырыбы=Скифо-европейские изоглоссы|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=MVcIAwAAQBAJ|жыл=1965|беттері=121|барлық беті=166|isbn=9785458555562}}</ref>. Қазақ тілінде диалектілердің жоқтығы туралы В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, Н. И. Ильминский, А. М. Позднеев, С. Е. Малов және тағы да басқа зерттеушілер жазған болатын.
{{start citation}}
Қырғыздардың (''қазақтардың'') тілі өзінің бастапқы, таза түркі сипатын сақтап қалған. Қырғыз сахарасының кең аумағында қырғыз-қайсақтардың тілі диалектілерге бөлінбейді: Еділ мен Ертісте бір ғана тіл. Қарақырғыздардың (''қырғыздар'') тілі қырғыз-қайсақтардың тіліне өте жақын, бірақ одан фонетикалық тұрғыдан айырмашылықтары бар.
{{oq|ru|Язык киргизов (казахов) сохранил свой первоначальный, чисто тюркский характер. На всем обширном пространстве Киргизской степи язык киргиз-кайсаков не распадается на диалекты: на Волге и на Иртыше он один и тот же. Язык каракиргизов (киргизов) весьма близок к языку киргиз-кайсаков, но отличается от него фонетически.}}
{{end citation|қайнары=Яновский А. Е. [[:s:ru:ЭСБЕ/Киргизы|Киргизы]] // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.}}
Қазақ тілтанушыларының  тарабынан да қолдау тапқан қазақ тілінің диалектсіздігі туралы пікір 1937—1938 жылдары қазақ тілі диалектілерін анықтауға арналған алғашқы экспедициялар құрылғанға дейін басым болып келді. Ұзақ уақыт бойы бұл мағлұматтар өңделмеген қалпында қала берді. Тек 1946 жылы қазақ диалектологиясы туралы [[Досқараев Жұмат Досқараұлы|Жұмат Досқараев]] пен [[Аманжолов Сәрсен Аманжолұлы|Сәрсен Аманжолов]] жазған алғашқы мақалалар пайда болды. [[Ұлы Отан соғысы]]нан кейін Сәрсен Аманжоловтың «Қазақ диалектологиясы туралы» тақырабы бойынша докторлық диссертациясы жазылды, 1951 жылы шағын диалектологиялық жинақ жарыққа шықты, 1954 жылы Жұмат Досқараевтың «Қазақ тілінің облыстық лексикасының материалдары» деген жұмысы баспаға тапсырылды, 1953—1954 жылдары «Тілтану мәселелері» ({{lang-ru|«Вопросы языкознания»}}) журналында Аманжолов пен Досқараевтың диалектілер туралы мақалалары шықты{{sfn|Н. Т. Сауранбаев|1955|б=43}}.

1952 жылдың наурыз айында Николай Маррдың «яфеттік теориясының» күл-талқанын шығару науқанына байланысты [[Алматы]] қаласында тілтанушылардың пікірталасы ұйымдастырылды{{sfn|Об ошибках казахских языковедов|1953|беттері=111}}. 1953 жылы КСРО ғылым Академиясының түркі тілдері секторының атынан «Тілтану мәселелері» журналының беттерінде Эрванд Севортян (1901—1978) Маррдың теориясын жақтаушы қазақ тілтанушыларын қатты сынға алды. Қазақ тілтанушыларының қате пікірлерінің арасында қазақ тілінде диалектілердің бар екенін жоққа шығару мен диалектілік құбылыстарды «бұрмалану» деп квалификациялау аталды{{sfn|Об ошибках казахских языковедов|1953|б=120}}.

Қазақ тілінің «жергілікті өзгешеліктері» туралы тақырыпты алғаш қозғаған ғалым — [[Жүсіпбек Аймауытов]] (1889—1931)<ref>{{мақала|авторы=[[:kk:Ербол Несіпбайұлы Жанпейісов|Е. Жанпейісов]]|тақырыбы=Жүсіпбек. Тіл туралы|басылым=Тілтаным|жыл=2001|нөмірі=3}}</ref><ref>{{кітап|авторы=[[Оқас Нақысбеков|О. Нақысбеков]]|бөлімі=Ж. Аймауытұлының диалектология туралы негізгі ойлары|тақырыбы=«Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы» атты ғылыми теориялық конференция материалдары|жыл=2001}}</ref>. «Еңбекші қазақ» газетінде 1926 жылы шыққан «Тіл туралы» мақаласында Аймауытов «қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды», — деп жазған екен. Әрі қарай ол [[Бөкей Ордасы]] қазақтарының тілінде  татардың, арабтың, парсының, орыстың әсері, [[Жетісу]] мен [[Сырдария]] қазақтарында өзбектің, [[Қостанай]] тұрғындарында орыс, ноғайдың, [[Семей]], [[Ақмола]] қазақтарында да араб, орыс тілдерінің әсері бар екенін тұжырымдаған<ref name="анатілі">{{мақала|авторы=Гүлфар Мамырбекова|тақырыбы=Академик Нығмет Сауранбаев және қазақ тілінің диалектологиясы|сілтеме=http://anatili.kazgazeta.kz/?p=18195|басылым=Ана тілі|баспасы=«Қазақ газеттері» ЖШС|жыл=13 ақпан 2014}}</ref>.

== Диалектілердің пайда болуы ==
Қазақ тілінде диалектілердің пайда болу себебін Сәрсен Аманжолов осы өңірлерді бағзы заманда мекен еткен ру-тайпалармен байланыстырады. Алайда, академик [[Нығмет Сауранбаев]]тың айтуынша, диалектілерді [[Қазақ жүздері|жүздің]] не [[ру]]дың тілінен пайда болған деу қате пікір, олар [[XV ғасыр]]да қазақ тілі қалыптасқаннан кейін,  халық өміріндегі қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық-мәдени өзгерістердің себебінен пайда болған құбылыс екен<ref name="анатілі" />.

== Классификациялау ==
[[Сурет:Sugar 2xmacro.jpg|300px|нобай|Батыс аймақтардың қазақтары [[қант]]ты ({{lang-fa|قند/qand}}) ''секер'' не ''шекер'' ({{lang-fa|شکر/šakar}}) деп атайды.]]
Бір-бірінен азғантай ғана айырмашылықтары бар<ref name="гренобль">{{кітап|авторы=L. A. Grenoble|тақырыбы=Language Policy in the Soviet Union|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=WUeWBwAAQBAJ|баспасы=Springer Science & Business Media|жыл=2006|pages=150|allpages=240|isbn=9780306480836}}</ref><ref name="этн">{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/kaz|title=Kazakh|publisher=[http://www.ethnologue.com Ethnologue]|lang=en|accessdate=2015-04-02}}</ref> қазақ тілі диалектілерінің арасында нақты шекара жоқ<ref>{{кітап|авторы=Г. И. Кульдеева|тақырыбы=Антропонимическая система современного казахского языка: монография|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=Bn4ZAQAAIAAJ|баспасы=ДАС|жыл=2001|беттері=122|барлық беті=239}}</ref> (немесе әлі күнге шейін анықталмаған<ref>{{кітап|авторs=[[Тұрап Айдаров|Т. Айдаров]]|тақырыбы=Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=5bYtAAAAMAAJ|баспасы=Рауан|жыл=1991|беттері=191|барлық беті=239}}</ref>). Зерттеушілер бұны осы тілде сөйлейтіндердің жоғары мобильділігімен түсіндіреді<ref name="энц">{{кітап|авторы=Keith Brown, Sarah Ogilvie|тақырыбы=Concise Encyclopedia of Languages of the World|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=F2SRqDzB50wC|баспасы=Elsevier|жыл=2010|pages=589—591|allpages=1310|isbn=9780080877754}}</ref><ref>{{кітап|авторы=E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson|тақырыбы=Encyclopedia of language & linguistics|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=1D8OAQAAMAAJ|баспасы=SIL International|жыл=2006|pages=174|allpages=966|isbn=9780080442990}}</ref>. Тек әдеби тілдің емес, ауызекі халық тілінің тұтастығына шексіз қазақ даласының географиялық ерекшеліктері әсер еткен болуы мүмкін{{sfn|Малов С. Е.|1941|беттер=97}}. Бірақ Сәрсен Аманжолов [[қазақтар]]дың арасында еркін көшіп-қону дегеннің мүлдем болмағанын, басқа рулардың меншігіндегі жерлермен жүру қанды қақтығыстарға әкеп соқтыратындығын алға тартып, халықтың еркін қарым-қатынасына жағдай болмағанын тұжырымдаған{{sfn|С. А. Аманжолов|1959|беттер=150}}.

;Негізгі диалектілер
Қазақ тілінде негізгі үш диалекті бар (бұл пікірді қазақ диалектологиясының негізін қалаушылардың бірі Сәрсен Аманжолов ұстанған) — батыс, оңтүстік және солтүстік-шығыс диалектілері{{sfn|С. А. Аманжолов|1959|беттер=169}}<ref name="этн" /><ref>{{кітап|авторы=S. A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon|тақырыбы=Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=glU0vte5gSkC|баспасы=Walter de Gruyter|жыл=1996|томы=3|pages=933|allpages=1627|isbn=9783110134179}}</ref><ref name="гренобль" />. Бұл диалектілер [[түрікмен тілі]] диалектілері сияқты ру-тайпалық құрылым бойынша емес, [[Қарақалпақ тілі|қарақалпақ]] және [[Қырғыз тілі|қырғыз тілдерінің]] диалектілері секілді аумақтық принцип бойынша анықталады<ref>{{кітап|авторы=Wolfgang Weissleder|тақырыбы=The Nomadic Alternative: Modes and Models of Interaction in the African-Asian Deserts and Steppes|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=JRyqfpi5BKcC|баспасы=Walter de Gruyter|жыл=1978|сериясы=World Anthropology|pages=142|allpages=423|isbn=9783110810233}}</ref>. Кейбір зерттеушілер қазақ тіліне өте жақын саналатын қарақалпақ тілін қазақ тілінің бір диалекті ретінде қарастырады{{sfn|Ferhat Karabulut|2003|p=11}}{{sfn|Sociolinguistics|2006|p=1893}}<ref name="ucla">{{cite web|url=http://lmp.ucla.edu/Profile.aspx?menu=004&LangID=60|title=Kazakh|publisher=UCLA Language Materials Project|lang=en|accessdate=2015-04-04}}</ref>{{sfn|W. K. Matthews|2013|p=75}}<ref>{{кітап|тақырыбы=Central Asia, 130 Years of Russian Dominance: A Historical Overview|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=X2XpddVB0l0C|жауапты=Edward Allworth|баспасы=Duke University Press|жыл=1994|сериясы=Central Asia book series|pages=64|allpages=650|isbn=9780822315216}}</ref> (әсіресе оның солтүстік-шығыс диалектісін<ref>{{кітап|авторы=[[:en:James S. Olson|James Stuart Olson]], Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas|тақырыбы=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires|баспасы=Greenwood Publishing Group|жыл=1994|беттері=344|барлық беті=840|isbn=9780313274978}}</ref>). Кейде қазақ тілі диалектілерінің қатарына [[өзбек тілі]]нің қыпшақ диалектісі<ref>{{кітап|авторы=Christopher Moseley|бөлімі=Turkic language family|тақырыбы=Encyclopedia of the World's Endangered Languages|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=p-7ON7Rvx_AC|баспасы=Routledge|жыл=2008|allpages=688|isbn=9781135796402}}</ref> мен [[құрама]]лықтардың тілі де жатқызылады<ref>{{кітап|тақырыбы=Uralic and Altaic Series|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=rCZkAAAAMAAJ|баспасы=Indiana University|жыл=1963|томы=26|сериясы=Uralic and Altaic Series|беттері=35}}</ref>.

Жұмат Досқараев пен [[Нығмет Сауранбаев]] қазақ тілі оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс деп белгіленген екі диалектіден тұрады деп есептеген. [[Сарыбаев Шора Шамғалиұлы|Шора Сарыбаев]] Сәрсен Аманжоловтың пікірімен келісіп, бірақ солтүстік-шығыс диалектіні солтүстік және шығыс деп екі субдиалекті ретінде қарастырған. Қазіргі кезде қазақ тілінде батыс, оңтүстік, шығыс және орталық-солтүстік деген төрт диалекті бар деген пікір таралған<ref>{{кітап|тақырыбы=Қазақ тілі. Энциклопедия |жыл=1998 |орны=Алматы |барлық беті=509 |isbn=5-7667-2616-3}}</ref>.

;Қытай және Моңғолия қазақтарының тілі
{{see also|Қытайда тұратын қазақтар}}
[[Қытай]] мен [[Моңғолия]] қазақтарының тіліне біршама ерекшеліктер тән{{sfn|Sociolinguistics|2006|беттер=1893}}. Қытай қазақтарының тілі [[қытай тілі]]нің (''мандарин'') аз ғана әсеріне ұшыраған<ref name="энц" />, сонымен қатар Қытай мен Қазақстанда тұратын қазақтардың көп уақыт бойы оқшау өмір сүруінің кесірінен кей терминдердің қолданылуында айырмашылықтар байқалады. Мысалға, Қазақстанда таралған ''дәрігер'' сөзінің орнына Қытай қазақтары ''шипагер'' сөзін қолданады<ref>{{мақала|авторы=Айжан Көшкенова|тақырыбы=Сұлтан Жанболат, профессор, жазушы: Ұлттың тілі мен жазуы ортақ болмай, біртұтас болуы қиын|сілтеме=http://old.abai.kz/content/syltan-zhanbolat-professor-zhazushy-ylttyn-tili-men-zhazuy-ortak-bolmai-birtytas-boluy-kiyn|баспасы=«Айқын» газеті}}</ref>. 1982 жылғы санаққа сәйкес, Қытайда 830 мың қазақ солтүстік-шығыс диалектісінде сөйлесе, 70 мыңы оңтүстік диалектіде сөйлеген екен<ref name="этн" />.

;Қарақалпақстан қазақтарының тілі
Қазақтардың [[қарақалпақтар]]мен бірге ұзақ уақыт бойы бірге тұруының себебінен олардың тілі жергілікті қазақтар тілінің [[лексика]]сы, [[фонетика]]сы мен [[грамматика]]сына әсер еткен. Өз кезегінде қазақ тілінің себебінен қарақалпақтардың тілінде дәл осындай өзгерістер орын алған{{sfn|Асанова Ж. Е.|2011|беттер=5}}. Қарақалпақ әдеби тілінің сөздері қазақтардың тіліне еніп, қазақ тілінің байырғы сөздерімен бірге қолданылады. Кейбір әдеби қазақ тілінің сөздері бұл көршіліктің кесірінен қосымша мағыналарға ие болған{{sfn|Асанова Ж. Е.|2011|беттер=6}}.

Қарақалпақстанның [[Қоңырат ауданы]]нда жүргізілген зерттеулерге сәйкес, қазақ тілін оқып-үйреніге жағдай жасалған қазақтар тілінің қазіргі заманғы нормативті қазақ тілінен еш айырмашылығы жоқ екен, ал ауылдарды мекен еткен қазақтардың тілі бөгде тілдердің әсеріне ұшыраған<ref name="куттымуратова">{{мақала|авторы=Куттымуратова Ы. А.|тақырыбы=Изучение лексики казахского говора Кунградского района в лингвогеографческом аспекте|сілтеме=http://www.lib.csu.ru/vch/228/017.pdf|баспасы=Вестник Челябинского государственного университета|жыл=2011|нөмірі=13|беттері=84—86}}</ref>.

{| class="standard" style="text-align:left
! style=scope="col" | Қарақалпақстан қазақтарының<br />тіліне енген сөздер{{sfn|Асанова Ж. Е.|2011|беттер=5—7}}
! style=scope="col" | Әдеби қазақ тілі
|-
|''зәңгі, баспа, теппе'' ||''баспалдақ, басқыш''
|-
|''қаридар, мүтаж, қардар'' ||''мұқтаж''
|-
|''бардамлы, құрғын'' ||''күйлі''
|-
|''шише'' ||''шыны, бөтелке, шөлмек''
|-
|''ділмар'' ||''шешен''
|-
|''пошақ'':<br />1. қауын-қарбыз тұқымдары<br />2. қауын-қарбыз қабығы||<br />1. ''шопақ''<br />2. ''қабық''
|}

== Әдеби қазақ тілі ==
{{main|Қазақ әдеби тілі}}
Қазіргі заманғы қазақ әдеби тілі [[Абай Құнанбайұлы]] мен [[Ыбырай Алтынсарин]] шығармаларын жазған солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде құралған{{sfn|С. А. Аманжолов|1959|беттер=169, 232}}<ref name="энц" />{{sfn|Ferhat Karabulut|2003|беттер=11}}. Басқа диалектілерде ''ч'' дыбысы сақталғанымен, әдеби тіл ''ч'' → ''ш'' және ''ш'' → ''с'' дыбыстарының ауысуы орын алған диалектіге негізделген<ref>{{кітап|авторы=Н. З. Гаджиева|бөлімі=К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов|тақырыбы=Теоретические основы классификации языков мира|бөлім сілтемесі=http://www.philology.ru/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm|орны=М|жыл=1980|беттері=100—126}}</ref>. Географиялық алшақтығына байланысты солтүстік-шығыс өңірінің тілінде басқа аймақтардың диалектілерімен салыстырғанда [[Араб тілі|араб]] және [[Парсы тілі|парсы тілдерінің]] әсері азырақ байқалады<ref name="гренобль" />. Кейде басқа аймақтардың сөздері солтүстік-шығыс диалектісінде анықтамасы болмаған жаңа құбылыстарды атау үшін әдеби тілге енгізіледі{{sfn|С. А. Аманжолов|1959|беттер=155}}.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Әдебиет ==
* {{кітап|авторы=С. А. Аманжолов|тақырыбы=Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Часть 1|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=VRbgAAAAMAAJ|баспасы=Алма-Атинский гос. педагог. ин-т им. Абая|жыл=1959|ref=С. А. Аманжолов}}
* {{кітап|авторы=С. А. Аманжолов|тақырыбы=Вопросы диалектологии и истории казахского языка|басылым=2-е|сілтеме=http://books.google.kz/books?id=9XwZAQAAIAAJ|орны=Алматы|баспасы=Санат|жыл=1997}}
* {{кітап|авторы=Сауранбаев Н. Т.|тақырыбы=Проблемы казахского языкознания: избранные труды|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=0AO6AAAAIAAJ|баспасы=Изд-во Наука Казахской ССР|жыл=1982|барлық беті=349}}
* {{кітап|авторы=[[Сарыбаев Шора Шамғалиұлы|Сарыбаев Ш. Ш.]]|тақырыбы=Вопросы истории и диалектологии казахского языка|орны=Алматы|жыл=1960}}
* {{мақала|авторы=Сарыбаев Ш. Ш.|тақырыбы=Диалектологический атлас казахского языка|басылым=Советская тюркология|орны=М|жыл=1972|нөмірі=3|беттері=85—92}}
* {{кітап|авторы=Ван Лицзэн|тақырыбы=Введение в диалектологию казахского языка|оригинал=哈萨克语方言概论|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=GVchAQAAMAAJ|орны=Пекин|баспасы=民族出版社|жыл=2000|барлық беті=96|isbn=7-105-04044-0}}
* {{кітап|авторы=[[Жамалбек Болатов|Ж. Болатов]]|тақырыбы=Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку|орны=Алматы|жыл=1970}}
* {{кітап|авторы=[[Сапарғали Омарбекұлы|С. Омарбеков]]|тақырыбы=Сравнительный анализ ареальных черт казахских говоров в сфере консанантизма|орны=Алматы|жыл=1987}}
* {{кітап|тақырыбы=Казахская диалектология|оригинал=Қазақ диалектологиясы|басылым=1-е|орны=Алматы|баспасы=Ғылым|жыл=1965|барлық беті=292|isbn=}}
* {{кітап|тақырыбы=История и диалектология казахского языка|оригинал=Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы|орны=Алматы|баспасы=Арыс|жыл=2001|барлық беті=320|isbn=9965-447-89-6}}
* {{кітап|авторы=Г. Калиев|тақырыбы=Казахская диалектология|оригинал=Қазақ диалектологиясы|орны=Алматы|баспасы=Мектеп|жыл=1967|барлық беті=172}}
* {{кітап|авторы=Сарыбаев Ш. Ш.|тақырыбы=Казахская диалектология|оригинал=Қазақ диалектологиясы|басылым=3-е|орны=Алматы|баспасы=Атамұра|жыл=1991|барлық беті=200|isbn=5-630-00008-Х}}
* {{кітап|авторы=Н. З. Гаджиева|тақырыбы=Проблемы тюркской ареальной лингвистики: среднеазиатский ареал|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=HZ0OAAAAMAAJ|орны=М|баспасы=Наука|жыл=1975|барлық беті=302}}
* {{кітап|авторы=Ferhat Karabulut|тақырыбы=Relative clause contructions in Kazakh|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=m-GPAAAAMAAJ|баспасы=University of Wisconsin—Madison|жыл=2003|allpages=286}}
* {{кітап|авторы=[[Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдаров|А. Т. Кайдаров]], [[Рабига Ғалиқызы Сыздықова|Р. Сыздыкова]], Ш. Ш. Сарыбаев|тақырыбы=Развитие казахского советского языкознания|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=XjkMAQAAIAAJ|баспасы=Изд-во «Наука» Казахской ССР|жыл=1980|барлық беті=242}}
* {{мақала|авторы=Н. Т. Сауранбаев|тақырыбы=Диалекты в современном казахском языке|басылым=Вопросы языкознания|орны=М|баспасы=Изд-во Академии наук СССР|жыл=1955|нөмірі=5|беттері=43—51|ref=Н. Т. Сауранбаев}}
* {{кітап|авторы=Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier|тақырыбы=Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=LMZm0w0k1c4C|баспасы=Walter de Gruyter|жыл=2006|том=3|allpages=2622|isbn=9783110184181|ref=Sociolinguistics}}
* {{кітап|авторы=W. K. Matthews|тақырыбы=Languages of the USSR|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=RWNsAAAAQBAJ|баспасы=Cambridge University Press|жыл=2013|allpages=192|isbn=9781107623552|ref=W. K. Matthews}}
* {{кітап|авторы=James B. Minahan|тақырыбы=Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=oZCOAwAAQBAJ|баспасы=ABC-CLIO|жыл=2014|серия=Ethnic Groups of the World|allpages=345|isbn=9781610690188|ref=James B. Minahan}}
* {{мақала|тақырыбы=Об ошибках казахских языковедов|басылым=Вопросы языкознания|баспасы=Изд-во Академии наук СССР|жыл=1953|нөмірі=2|беттері=111—120|ref=Об ошибках казахских языковедов}}
* {{кітап|авторы=[[Өмірзақ Айтбайұлы Айтбаев|Айтбаев У. А.]], [[Сауытбек Абдрахманов|Абдрахманов С. А.]]|тақырыбы=Диалектологический словарь казахского языка|оригинал=Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі|орны=Алматы|баспасы=Арыс|жыл=2008|барлық беті=800}}
* {{мақала|авторы=Малов С. Е.|тақырыбы=К истории казахского языка|сілтеме=http://altaica.ru/LIBRARY/AN_SSSR/malov2.pdf|басылым=Известия Академии наук Союза ССР|жыл=1941|нөмірі=3|ref=Малов С. Е.}}
* {{мақала|авторы=Асанова Ж. Е.|тақырыбы=Лексические особенности языка казахов Каракалпакстана|сілтеме=http://cyberleninka.ru/article/n/leksicheskie-osobennosti-yazyka-kazahov-karakalpakstana|басылым=Вестник Челябинского государственного университета|жыл=2011|нөмірі=37|беттері=5—7|ref=Асанова Ж. Е.}}
[[Санат:Қазақ тілі]]
[[Санат:Қазақ тілінің диалектілері]]