Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік бірлестіктер бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Сақ тайпаларының әлеуметтік және мемлекеттік құрылысы==
[[Сурет:Behistun.Inscript.Skunkha.jpg|thumb|200px|[[Тигрохауд сақтардың патшасы]]]]
Қазақ [[мемлекет]]тігінің тұп-тамырын зерттеуді [[Сақтар|сақ]], [[Үйсіндер|үйсін]], [[қаңлы]] және [[Ғұндар|ғұн]] тайпаларының әлеуметтік [[құрылым]]ынан бастаған жөн. [[Ғылым]]да бұл көшпелі тайпалардың әлеуметтік құрылымы аз зерттелген.

Сақтар мен үйсіндер [[өмір]] сүрген (б.з.д. VII ғ. — б. з. V ғ.) көшпелі [[қоғам]]да малға жеке меншіктің шығуына [[байланыс]]ты қоғам байлар мен кедейлерғе бөлінді. Сейтіп, мемлекеттік құрылымның [[пайда]] болуы жүзеге асты.
Сақтардың мемлекеттік құрылымынан олардың көршілері Ахеменидтік [[Иран]] мен Грек-Бактриялық мемлекеттердің әсерін байқауға болады. Ал үйсіндерден Хань ([[Қытай]]) патшалығының әсері сезіледі.

Сақ қоғамындағы әлеуметтік [[қатынас]]тарды қалпына келтіруде жазба деректері мардымсыз, сондықтан археологиялық [[дерек]]терге көбірек жүгінетін боламыз.

[[Жетісу]]дағы сақ дәуірінің обалары біршама жақсы зерттелген. Биіктігі 18—20 метрге дейін жететін патша обалары ағаштан салынған. Мұндай сақ [[пирамида]]ларының ішіндегі зәулімі — Үлкен Бесиштыр қорымы ([[Іле]] өзені маңы).

Орасан зор Бесшатыр патшалық обасының салынуы қоғамда [[әлеумет]]тік жіктелудің болғандығын көрсетеді. Жекелеген адамдардың әлеуметтік артықшылығын білдіреді. Ал әлеуметтік теңсіздіктің болуы мемлекеттіліктің алғашкы [[баспалдақ]]тарының біріне жатады.

Алғашкы кездегі сақ қоғамын әскери-демократиялық [[жүйе]] деп түсіну керек. Ал әскери-демократиялық қоғамда ел басқару тізгіні [[тайпа]] көсемдерімен [[қатар]] қолбасшылардың, батырлардың қолында болады. Әскери-демократия заманында [[байлық]] тек [[шаруашылық]]ты ұйымдастыру жолымен ғана жасалмайды. Байлық — ендігі жерде — [[соғыс]], басқа жұрттардың мал-мүлкін тартып алу арқылы жасалады. Түскен олжа жауынгерлер арасында тең бөлінбейтін. Тайпа көсемдері, қолбасылар, батырларға үлес бастапқыда көбірек, кейіннен тіпті толығымен тиетін болған. Бұл бара-бара мүлік теңсіздігіне әкеліп соқты, бара-бара қоғамда бай, кедей [[топ]]тар қалыптаса бастады. Бұл әлеуметтік теңсіздікке, таптық жіктеліске алып келді. Соңында таптық қоғамдағы меншікті қорғайтын, әлеуметтік [[қайшылық]]тарды шешетін, [[өндіріс]] пен соғысты, қорғанысты ұйымдастыратын [[аппарат]] — [[мемлекет]] пайда болды.

Антикалық авторлардың деректері бойынша, сақтарда патшалар мен патшайымдар болған. Олардың қол астындағы жұртына әмірі күшті болды. Сақ патшалары соғыс пен [[бейбітшілік]] мәселесін шешті, басқа елдерге елші тағайындады, сырт елдермен [[одақ]] құру [[мәселе]]сіне басшылық жасады, әскерді басқарды. Патшаны бір рудан ғана сайлады. Егер патша өлсе, оның орнына інісі патша болып сайланды. Үлкен мемлекеттік істерді шешуде патша кейде ел [[құрылтай]]ын шақырды. Бұл сақтар мемлекеттік жүйесінде демократиялық [[қағида]]ның болғандығын көрсетеді.

Антикалық автор Аррианның дерегіне сүйенсек, сақ патшасы елді езінің сатраптары (қызметшілері) арқылы басқарды. Олар патшаның белгілі бір [[аймақ]]тағы немесе тайпадағы өкілі болып есептелді. Сақтардың басқару жүйесіндегі келесі бір [[буын]] — әскери-тайпалық ақсүйектер болатын.

Сақтардың әлеуметтік [[құрылым]]ы жөнінде тікелей жазба деректер жоқ. Сақтармен мәдени-генетикалық туыстас, қоғамдық дамуы деңгейлес [[Скифтер|скиф]] тайпалары жөніндегі жазба деректерді сақтар [[тарих]]ына қатысты ғалымдар жиі пайдаланады. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, сақтардың [[әлеумет]]тік құрылымында қоғамдық- әлеуметтік сатының ең басында патшалық ру тұрған. Патша тек сол рудан ғана сайланған. Бұл [[дәстүр]] жерімізде сақтардан кейін [[өмір]] сүрген ғұндарда, одан түріктерде, тіпті бергі [[Қазақ хандығы]]нда да жалғасын тапқан.

[[Алтай]]дағы, [[Шілікті]] жазығындағы, [[Жетісу]]дың [[Бесшатыр]], [[Есік]] алқабындағы сақтардың "патша қорғандары" осы патша әулеті мен ел басқарған ірі ақсүйектердің молалары.

Скифтер мен сақтарда ел басқарудың ұлыстық қағидасіл болғанға ұқсайды. Олардың [[Патшалық|патшалығы]] үш белікке бөлініп басқарылған.

Ел басқару жүйесінде, қоғамның келесі әлеуметтік биік тұғырында тайпа, ру көсемдері, ақсүйектер тұрды. Антикалық жазбалар деректеріне сүйенер болсақ, скифтердің осындай [[ақсүйек]]терінің сыртқы ерекшелігі — олардың ерекше қалпақ киюі.

Сақтар мемлекетінде жауынгерлердің, әсіресе қолбасшылар мен [[батыр]]лардың орны жоғары. Патша маңайындағы нөкер әскердің де қоғамдық байлықтан алатын үлесі мол болған.

Мемлекеттін келесі бір әлеуметтік тобын дінбасылар, сәуегейлер, бақсылар, ем-домшылар құрады. Бұлар да сақ қоғамының сыйлы адамдарына жатты. Жалпы, [[ғылым]]-[[білім]] әлі дұрыс дамымаған ерте кездегі, тіпті орта ғасырлардағы мемлекеттерде елді өзінің тылсым [[өнер]]імен соңынан ертетін, діни сеніммен ұйытатын адамдар сол заманның идеологтарының рөлін аткарған. Сондықтан діни [[адам]]дар мен олардың арасынан шыққан үлкен басшылармен, көрнекі тұлғалармен кейінгі замандардағы мемлекеттер де санасып отырған.

Сақ мемлекетіндегі келесі әлеуметтік топ — қауымның еркін мүшелері. [[Мемлекет]]тің көпшілік халқын да осы әлеуметтік топ құрады. Олардың әрқайсысының өз [[меншік]] малы, жеке үй-жайы, шаруашылығы болды. Бұлардың еркек кіндіктілері тыныштық кезде өз [[Шаруашылық|шаруашылығымен]] айналысты да, ал жаулап алушылық немесе ел корғау [[соғыс]]ы кезінде [[әскер]] сапынан табылды. Сақтардың кішілеу, орташа қорғандары осындай еркін қауым мүшелерінікі. Олардың барлығына жуығынан жебенің ұшы, [[қанжар]], [[найза]]ның ұшы сияқты қарулар табылуы жоғарыда айтқан [[ой]]ымызды дәлелдейді. Сақтардың ерлерімен [[қатар]] әйелдерін де кейде қарумен жерлеген. Мұның өзі сақ әйелдерінің де [[жауынгер]] болғандығын көрсетеді.

Сақ-скиф қоғамында өз малы, мінетін аты, қосын тігетін [[арба]]сы жоқ өте кедей-кепшіктер де болды. Олар [[қоғам]]ның баскалардан тәуелді бөлігін құрады.

Сақ мемлекетіндегі [[әлеумет]]тік сатының ең төменінде құлдар болды. Әдетте, құлдар басқа елді жаулаған кезде қолға түскен тұтқындар құлға айналдырылатын. Жалпы, көшпелі елді мекендегі құлдық [[мәселе]]сі — көп талас тудырған мәселе. Бүгінгі [[ғылым]]и тұжырымдар бойынша, көшпелі елдерде құлдық отырықшы елдердегідей аса дамымаған. Көшпелілерде [[құлдық]]тың тек алғашқы түрі — үй-ішілік түрі ғана болатын. Яғни, құлдар қоғамдық [[өндіріс]]те елеулі рөл атқармаған, тек ауқатты адамдардың есігінде жүріп, үй-ішілік [[жұмыс]]тар атқарған.

Сонымен, сақ қоғамы — патшасы, нөкер-жасақтары, ел басқарушылары, [[елші]]лері, әскері, діни [[идеолог]]тары, байлары, кедейлері, құлдары бар қоғам болған. Ал мұндай әлеуметтік [[құрылым]]ды басқару мемлекеттіліксіз мүмкін болмағандығы [[анық]].

==Ғұн мемлекеттілігі==
[[Сурет:Checa-HunCharge.jpg|thumb|300px|[[Ғұндар]]]]
Сақтардан соңғы Қазақстан аумағында және көрші [[аймақ]]тарда үлкен мемлекет құрып дәуірлеген [[халық]] — ғұндар еді. Б.з.д. IV ғасырда-ақ, Қытай [[мемлекет]]і ғұндарды өздерінің "солтүстік-батыстағы күшті [[бәсеке]]лесі, жауы" деп есептеген.

Бұл күндері түркі тілінде сөйлегендігі дәлелденіп отырған [[ғұндар]] басында [[тайпа]]лық одақ болып, одан күшті мемлекет құрды.

Ғұндардың мемлекеттік тарихы жөнінде жазба деректер жеткілікті. Олардың саяси-қоғамдық [[құрылыс]]ы жөніндегі [[дерек]]тер, негізінен, қытай жылнамаларында мол сақталған.

Ғұндарда мемлекеттіліктің негізі б.з.д. III ғасырлардан бастады. Ғұндар мемлекеттілігін толық қалыптастырып, оның [[саяси жүйе]]сін құрушы ірі [[саяси тұлға]] — [[Мөде]] тәңірқұты (қытай деректері [[Маодун]] деп атайды) болды.

Ғұндардың [[саяси жүйе]]сі өте күрделі болды. Мемлекеттің басында тәңіркұты тұрды. Ғұн тарихын көне [[қытай тілі]]нен қазақ тіліне аударушы ғалым Қ. Салғараұлының [[пікір]]іне сүйенсек, бұл сөз бүгінгі қазақ тілінде де бар. "''Тәңірқұты''" елдің қарулы күшінің бас [[қолбасшы]]сы болды.

Мөдеге дейін тәңірқұтын сайлау [[Тәртіп|тәртібі]] болатын. Оның үстіне, жекелеген аймақтарды (24 аймақ болған) ру [[ақсүйек]]тері басқарып отырған. Олардың әрқайсысында 2 мыңнан 10 мыңға дейін әскері болған. Сондықтан [[мемлекет]]тің ішіндегі аймақтардың белгілі бір дербестігі де бар.

Мөде тәңірқұтынан бастап мемлекет толығымен бір орталыққа бірікті. Ендігі жерде елбасын сайлау [[қағаз]] жүзінде ғана жүрді. Тақ [[мұра]]сы алғашында ағадан ініге, кейін әкеден балаға өтіп отырды.

Ғұндарда үш ақсүйек [[тайпа]] болды. Соның ішінде ''си люань ди'' тайпасынан ғана патша сайланды. Елдегі ақсүйек үш тайпа тек өз арасында ғана [[қыз]] берісіп, қыз алысты. Мемлекеттік ірі [[қызмет]]терде осы үш ақсүйек тайпа [[өкіл]]дері тағайындалды.

Ғұндардың мемлекеттік басқару [[аппарат]]ы өте үлкен және күрделі болды. Тәңірқұтынан кейінгі мемлекеттік [[лауазым]] елдің Шығыс және Батыс [[бөлік]]терін басқаратын кіші хандар болатын. Әдетте, Шығыс бөлікті басқаратын кіші ханның [[мәртебе]]сі артығырақ болды. Ол орында тәңірқұтының тағын [[болашақ]]та мирас етуші ханның үлкен баласы отырды. Елдің оң, сол бөлігінің әрқайсысында [[азық-түлік]]ке жауап беретін уәзірлер, қолбасшылар, әскер-басылары, мал-жанның есебін жүргізушілер, [[тәртіп]] сақшылары болды. [[Мемлекет]] әбден күшейген кезде ғұндар елі үшке бөлініп басқарылды. Олар Шығыс, Батыс және сол екеуінің ортасында орналасқан тәңірқұтының өз [[орда]]сы еді.

Ғұндар еліндегі осы үш аймақ 24 [[әкімшілік]]ке бөлінді. Олардың әрқайсысына мыңбасылар, жүзбасылар, онбасылар, [[би]]лер, кіші [[бек]]тер, т.б. лауазымды [[қызметкер]]лер тағайындалды. Егер жоғары лауазымдарға тек тәңірқұтының туыстары тағайындалатын болса, ал орта, төменгі [[басшылық]]тарға өзге ғұн тайпаларынан шыққан аса қабілетті [[адам]]дар тартылды.

Ғұндардың діні [[тәңір]]лік дін болды. Олар патшасын "Көк тәңірінің өзі жаратқан адамы" деп түсінді.

Ғұндар көшпелілердің алғашқы мемлекетін құрды. Кешпелі мемлекеттің негізгі белгілері осы ғұндар дәуірінде қалыптасты. [[Құрылтай]] жиналысы [[дүние]]ге келді.

Ғұндардың әзінің әдет-ғұрпына негізделген [[заң]] ережелері болды. Онда [[жер]]-[[су]] мәселесіне ерекше мән берілді. Ғұндар мемлекетінде, Қытай деректеріне қарағанда, тұрақты ғұн [[әскер]]інің саны 300 мың болған. Ресми іс [[қағаздар]]ын жүргізш, мөр басу рәсімі қалыптасты.

Ғұндар мемлекеті б.з.д. III ғасырдан б. з. V ғасырының жартысына дейін [[өмір]] сүрді. Әрине, басқа көшпелі [[империя]]лар сияқты олар бірде күшейіп, бірде әлсіреп отырды. Б. з. IV ғасырынан бастап ғұндардың бір бөлігі [[Еділ]]ден асып [[Еуропа]] жеріне қарай аяқ басты. Содан былайғы 200 жылдың ішінде олар Еуропаның жартысын жаулап алып, өз [[Билік|билігін]] орнатты.

==Үйсін мемлекеттілігі==
Қазақ [[мемлекет]]тігінің тағы бір қайнар көзі үйсіндер мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде ежелгі [[өркениет]]ке тән дамудың барлық белгілері байқалды. Бұл қалыпты [[даму]] белгілеріне мемлекеттік билік [[жүйе]]сін, жазудың болғандығын, тұрақты әскерді, [[елшілік]] жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады.

Сақ дәуірінде болған [[мал]]ға, [[еңбек]] құралдарына және [[тұрмыс]] бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат жайды. [[Қоғам]]ның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байкалды. Қоғам — ру [[ақсүйек]]тері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелді құлдарға бөлінді.

[[Жер]]ді жеке иеленумен қатар иерархиялық иелену түрі де дамыды (рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік- экономикалық [[қатынас]]тар өтпелі кезеңге тән [[сипат]]та болды.

[[Даму]]дың мұндай ерекше түрінің болу себебі экономикалық [[құрылыс]]қа байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай отырықшы үйсін қоғамында [[өндіріс]]тің екі негізгі түрі болды: [[мал]] және [[жер]]. Мал түріндегі [[байлық]]тың жиналуы, мал-мүлік, [[жиһаз]]ға жеке меншіктің, тауар алмасудың дамуына әкелді.

Әйтсе де көшпелі [[қоғам]] ерекшелігіне сай — әлеуметтік [[қатынас]]тар аса ірі және шағын дәулетті мал иелерінің жеке [[меншік]] қатынастары түрінде дамыды. Рулық [[құрылыс]]тың ыдырауы барысында туындаған таптық қатынастар құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында [[құл]]дың еңбегін пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл [[Еңбек|еңбегі]] өндірістің негізгі тірегіне айналған жок, ал құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және археологиялық [[дерек]]терден ежелгі үйсін қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ жекелеген [[адам]]дардың колында байлыктың шоғырланғандығы байқалды. Қытай деректерінде: "Үйсіндерде [[жылқы]] көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың жылқы болады", — деп көрсетілген.

Демек, малы көп дәулеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да болғандығы даусыз. Сонымен қатар [[үй]] малдарына салынған таңбалар, [[метал]]дан, тастан және қыштан жасалған мөрлер де жеке меншіктің [[пайда]] болғандығын көрсетеді. Ертедегі жылна- машылардың [[мәлімет]]іне қарағанда, үйсіндердің кейбір әскербасылары мен шенеуніктерінде, күнби сарайы жанындағы тағы да басқа [[лауазым]]ды адамдардың алтын және [[мыс]] мөрлері болған.

Үйсін мемлекетінің басында үлкен күнби тұрды. Кей [[зерттеуші]]лер үйсін мемлекетінің ел-басын күнби деп те атап жүр. Қытай тілінде үйсін патшасын [[гуньмо]] деп атаған. Үлкен күнбиден кейінгі мемлекеттік лауазым кіші күнби болды. Бұл — бас [[уәзір]]. Одан кейінгі [[лауазым]] — тулы (дулы), бұл Қытай мемлекетіндегі үлкен уәзірмен дәрежелес болды. Әскер оң және сол қанатқа бөлінді, оларды екі қолбасы басқарды. Елдің жоғарғы сотының [[қызмет]]ін оңқа билер деп аталатын екі орынбасары атқарды, оларды даруга (дарту) деп атады. Абыз атанған лауазым діни басшылықты іске асырды. Бұдан кейінгі мемлекеттік лауазым — бүкіл ұлыстың ұлы бегі (биі) болды. Оның екі [[орынбасар]]ы болған. Ел билейтін лауазым иелерінің [[тапсырма]]ларын орындатып отыратын атқосшы мансаптары болды.

Үйсін мемлекетінің астанасы [[Ыстықкөл]] жағалауындағы [[Чигучэн]] қаласы болды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т. б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}