Тянь-Шань бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Тау
 |Түрі                     = Тау жүйесі  
 |Атауы                =  Тянь-Шань
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =  Tien shan sat.jpg   
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                = Тянь-Шань тау жүйесінің ғарыштан көрінісі  
  |lat_dir = |lat_deg = 43 |lat_min =03|lat_sec =06
  |lon_dir = |lon_deg =80|lon_min =07|lon_sec =32 
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}<br />{{KGZ}}<br />{{CHN}}<br />{{UZB}}<br />{{TJK}} 
  |Тау жүйесі         =    
 |Пайда болған кезеңі     =  [[Каледон қатпарлығы|Каледон]], [[Герциндік қатпарлық|герцин]]    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 2500 
  |Ені                 =   400
 |Ең биік шыңы      = Жеңіс шыңы
  |Биіктігі                 = 7439 
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}

'''Тянь-Шань''' (қыт. ''тянь'' – аспан, ''шань'' – тау), ''Тәңіртау'' – [[Азия]]ның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі.

==Географиялық орны==
Тянь-Шаньның орталық бөлігі [[Қырғызстан]]ға, солтүстік және батыс жоталары [[Қазақстан]]ға, оңтүстік-батыс шеті [[Өзбекстан]] мен [[Тәжікстан]]ға, шығыс бөлігі [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]ға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде [[Борохоро жотасы]] арқылы [[Жетісу Алатауы]]мен, оңтүстігінде [[Алай жотасы]] арқылы [[Памир]] тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста [[Іле]] аңғары, [[Мойынқұм]], шығыста [[Жоңғар жазығы]] алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – [[Жеңіс шыңы]] (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.

==Орографиялық құрылысы==
Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь-Шань [[Кетпен жотасы|Кетпен]], [[Күнгей Алатау]], [[Іле Алатауы]], [[Қырғыз Алатауы]] мен [[Шу-Іле таулары]]нан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: [[Теріскей Алатауы]] (5218 м), Іле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. [[Батыс Тянь-Шань]]ға Ферғана, [[Талас Алатауы]] мен одан таралатын [[Өгем жотасы|Өгем]], Піскем, [[Шатқал Жотасы|Шатқал]] жоталары және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] жатады. Батыс Тянь-Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. [[Ферғана аңғары]] Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте [[Ыстықкөл]] қазаншұңқырынан оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста Көкшаал-Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, [[Хан Тәңірі шыңы]] – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань [[Алай жотасы]], Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, [[Богдо-Ола жотасы|Богдо-Ола]], Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь-Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – [[Турфан қазаншұңқыры|Турфан]] ойысы орналасқан.

== Геологиялық құрылымы ==
Тянь-Шань Орал-Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань [[Каледон қатпарлығы|каледон]], Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань [[Герциндік қатпарлық|герцин]] таужаралымда қатпарланған. [[Палеозой]] қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары [[Перм кезеңі|пермь]]де пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері [[Неоген кезеңі|неоген]] мен [[төрттік кезең]]дегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь-Шань тау жоталары палеозой мен [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар [[кайнозой]] және ішінара [[мезозой]] шөгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен сынап, түсті және сирек металл, фосфорит кен орындары байланысты. Тауаралық қазаншұңқырлардағы мезо-кайнозой шөгінділеріне мұнай, қоңыр және тас көмір шоғырланған.

==Климаты==
Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тянь-Шаньның климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі қоңыржай белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ субтропиктердің әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының [[Нивальдық климаттар|нивальдық климат]]ына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық қазаншұңқырлардың төменгі бөлігінде 20 – 25<sup>0</sup>С, орта өңірде 15 – 17<sup>0</sup>С, биік тау басында 0 <sup>0</sup>С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 – 4<sup>0</sup>С (оңтүстікте), –6 – 8<sup>0</sup>С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында температуралық инверсия кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тянь-Шаньның солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге ([[наурыз]] – [[сәуір]]) тура келеді. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық ландшафт типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды шөлейт, шөл ландшафттары алып жатыр.

== Мұздықтары, өзен-көлдері ==
[[Сурет:Central Tian Shan mountains.jpg|thumb|left|200px|[[Батыс Тянь-Шань]]]]
Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км<sup>2</sup>, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тянь-Шань (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км<sup>2</sup>, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар Іле, Қырғыз, Теріскей Алатауларында, Ақшырақ, Көкшаал-Тоо, Шығыс Тянь-Шаньдағы Еренқабырға, Халықтау, т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына (Нарын, Сарыжаз, [[Сырдария]], [[Іле]], [[Шу]], Тарим, т.б.) жатады. Ірі көлдері – Ыстықкөл, Сонкөл, [[Шатыркөл (Қырғызстан)|Шатыркөл]].

==Өсімдіктері==
[[Сурет:Таулы өзен.jpg|нобай|Тянь-Шань тауындағы өзен]]
Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньның сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым (қоңырбас, құмқияқ, таспа, т.б.). Шығыс Тянь-Шаньда қылша, кей жерлерінде сексеуіл тоғайлары, қалған бөлігінде жусан мен сораң өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта астық тұқымдас түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі (селеу, бетеге, өлең). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньда шоқ-шоқ болып өскен жаңғақ, жеміс ормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тянь-Шань сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте гляциалды-нивальды (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты.

==Қорықтары==
[[Сурет:Aksu Jabagly 2.JPG|thumb|left|200px|Ақсу-Жабағылы қорығы]]
Тянь-Шань табиғаты мен оның өзіне тән өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Олардың ішінде [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] ([[1926 жыл|1926]]), [[Алматы қорығы|Алматы]] ([[1931 жыл|1931]]) қорықтары үлкен орын алады. [[1996 жыл|1996]] жылы [[Алматы]] маңы [[Іле Алатауы ұлттық паркі]] кұрылды.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 9 том</ref>
<ref>Қазақстанньң физикалық  географиясы,  Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>\

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан таулары]]
[[Санат:Қырғызстан таулары]]
[[Санат:Қытай таулары]]