Суағар бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Krasnoyarsk hydroelectric station.jpg|right|thumb| alt=A.|270 px|[[Суағар]]]]

'''Суағар''' — 

# судың ағын арнасындағы кедергіден (табалдырық, қабырға) асып ағу [[құбылыс]]ы. Егер асып аққан ағынша мен кедергінің өлшемдері мен нысандары және құбылыстың бірқатар өзге де сипаттамалары белгілі болса, кедергінің алдындағы су деңгейі мен кедергіден өткеннен кейінгі су деңгейлерінің айырмасы осы кедергіден өтетін су өтімін өлшеуге мүмкіндік береді. Суағарлар жұқа қабырғалы, практикалық [[қима]]дағы кен, табалдырықты болып бөлінеді. [[Су]] өтімін өлшеу мақсатында ең жетілген суағар жұқа қабырғалы суағар, оны өлшеуіш суағар деп атайды. Кедергіден асып ағып жатқан ағыншаның беттесу типіне байланысты су баспаған суағар (еркін ағып шығу) және [[су]] басқан суағар (күшпен ағып шығу) болып ажыратылады. Жұқа қабырғалы суағар нысанына карай тік бұрышты, үшбұрышты, қуысты, трапеция түріндегі, шеңберлі және т.б. болып іріктеледі; 
# су ағындысын жүйелі түрде есепке алу үшін орнатылған гидрологиялық бекеттегі су өлшеуіш ретіндегі құрылғы. Мұндай суағардың түрлері өте көп және әр қашан ерекше жобаланады: Олар үшін өтім коэффициенттері тәжірибелік жолмен су өтімін гидрометриялық зырылдауықпен мұқият өлшеу арқылы анықталады. Құрылғының міндеті — су өлшеуіш рейкалармен судың деңгейін (арынын) өзіжазғыш арқылы жазып отыру. [[Жобалау]] барысында құрылғының конструкциясы мен материалы ағындыны есепке алу дәлдігінің талабына сәйкес таңдап алынады. Таңдау кезінде гидрографтың типтік нысаны, тасындылар мен [[мұз]]ды өткізу жағдайы, бъефтердің беттесу жағдайы, грунттардың сүзілу қасиеттері мен арнаның топографиясы және өзге де біркатар сипаттамалар есепке алынады. Жобалаудағы тасындылардың толық өткізілуін қамтамасыз ету мәселесінің ең сотті шешімі — [[Паршалл науасы]] (суағар-тазағар). [[Қазақстан]]да суағардың бұл түрі гидрометриялық науа деп аталады. Арнайы ағындыны есепке алу мақсатында салынған құрылғылардан өзге, тәжірибеде бұл мақсат үшін дайын гидротехникалык имараттарды — [[СЭС]] бөгеттерін, суармалау және құрғату жүйелерін, жол құбырларын және науаларды және т.б. (оларды арнайы өлшеуден өткізген жағдайда) ыңғайлап пайдалану көп кездеседі.<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова. Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref>

==Суағардың өтім коэффициенті==

'''Суағардың өтім коэффициенті'''— суағар инженерлік құрылыс арқылы су шығымы өту кезінде оның құрылым пішіні мен түріне байланыстылығын есепке алатын өлшемсіз коэффициент. Суағардың қабырға түріндегі тәжірибелік пішіні жеке топтарға бөлінеді. Әрбір топтың шығын коэффициенін анықтау үшін тәжірибе арқылы лабораторияларда есептелген мәліметтер беріледі. Суағар пайдалану саласына қарай келесі топтарға бөлінеді:

* қабырғалы тікбұрышты көлденең қималы;

* қабырғалы трапеция пішінді;

* қабырғалы үшбұрышты қималы;

* қабырғалы трапеция пішінді бұрышы дөңгеленген;

* қалыпты пішіндегі қабырғалы суағар.

Суағардың барлық топтарына Н.Н.Павловский жинақталған шығын коэффициенті тендеуін үсынған: m = mrδn*δf, мұндағы mr — тәжірибе түрінде табылған, келтірілғен су өтімі коэффициенті; δn — Н шамасының Нп мәнінен ауытқу кезіндегі су өтімі коэффициентінің өзгеруін есепке алатын коэффицент; Нп — пішіндеуші арын; Gm — коэффициент түрі. Кейбір авторлар су өтімі коэффицентінің эмпирикалық формулаларын береді: 1) суағардың тікбүрышты пішіні үшін — Н <= Р <= 4Н.
m = 0,42(0,7 + 0,185*H/S)
Мүндағы S - суағар қабырғаның жоғарғы бетінің ені (қалындығы); Н — суағардың үстіндегі арын; 2) дөңгеленген пішіндісіне
(Н <= Р <= 4Н); 3) m = 0,42(0,7 + 0,185*H/S)
4) су өтімінің коэффициенті m суағар құрылысының түріне байланысты болады.

==Суағарлық бөгет==

'''Суағарлық бөгет'''— қыры арқылы [[су]] ағысын қамтамасыз ететін сутежеуші бөгет немесе оның бір бөлігі. Суағарлық [[бөгет]] бөгет қырының ұзына бойындағы суағарлық бөгет діңгектер арқылы бірнеше суағарлық тесіктерге бөлінуі тесіктердің санына қарай: бір және көпаралықты болуы мүмкін. Суағарлық тесіктерге орнатылған жапқыштар су өтімін реттейді, ал жапқыштармен жабдықталған бөгет — өздігінен реттелуші бөгет. Суағарлық бөгет аркылы тасқын су, мұз, анжыр, [[тасындылар]], [[ағаш]]тар, қоқыстар өткізіледі. Суағарлық бөгет бетонды, темірбетонды, тасты, металды және құрамалы болып келеді. Бөгеттің суағар беті берік, су өтпейтін және аязға шыдамды бетоннан жасалады, жылтыр (кедір-бұдырлығы жоқтың қасы) болуы қажет, ал арындық қыры — су өтпейтін бетоннан жасалады. Құрылымы бойынша суағарлық бөгет гравитациялық, аркалық, контрфорстық, ұялы, консольдық, суға толтырылатын, үрленбелі болып бөлінеді.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.</ref>

==Дереккөздер== 
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Ғылым]]
[[Санат:Су шаруашылығы]]


{{stub}}

[[de:Hochwasserentlastung]]
[[en:Spillway]]
[[es:Vertedero hidráulico]]
[[fr:Déversoir]]
[[nl:Noodoverlaat]]
[[pt:Vertedouro]]
[[th:ทางน้ำล้น]]