Ресейдің ауыл шаруашылығы және көлік географиясы бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Ауыл шаруашылығының жалпы сипаты==
[[Ауыл шаруашылығы]] Ресейдің [[экономика]]сын дамытудағы аса маңызды [[буын]] болып саналады. Өйткені ауыл шаруашылығы материалдық [[өндіріс]]тің шешуші саласы, ол [[халық]]ты тек [[азық-түлік]]пен қамтамасыз етумен шектелмейді, сондай-ақ [[өнеркәсіп]]тің көптеген салалары үшін аса қажетті [[шикізат]] та өндіреді. Сонымен [[қатар]] өндірілген өнімдерді дер шағында сапалы өңдеп, дәл [[уақыт]]ында халыққа жеткізу де қажет. Осы шараларды орындау [[мақсат]]ында ауыл шаруашылығы шаруашылықтың көптеген салаларымен тығыз [[қарым-қатынас]] орнатады. Осы [[байланыс]]тар негізінде агроөнеркәсіптік кешендер қалыптасады

:''Ресейдің агроөнеркәсіптік [[кешен]]дері әлі де даму, өркендеу [[жағдай]]ында тұр, олардың түрлі буындары арасындағы [[байланыс]]тар өз [[дәреже]]сінде емес. Әсіресе өнімді өңдеу мен [[қызмет]] көрсету салалары жетілдіруді қажет етеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің жетекші әрі негізгі саласы — [[ауыл шаруашылығы]]. Ауыл шаруашылығының басқа салалардан басты [[Айырмашылық|айырмашылығы]] — оның өркен жаюы [[табиғат]] жағдайына, агроклиматтық ресурстар [[Жиынтық|жиынтығына]], сондай-ақ жер қорына тікелей тәуелді болуында. Ал Ресей жерінің табиғат жағдайы және оның мүмкіндігі сендерге жақсы таныс. Ресейдің ауыл шаруашылығына жарамды [[жер]] қоры 222 млн га, оның 126 млн га-сы егістік жерлер. Бұл [[көрсеткіш]]тер бойынша Ресей дүниежүзіндегі дамыған елдер арасында өте жоғары орынды иеленеді. Алайда ауыл шаруашылығының [[даму]] дәрежесі мен өндірілген өнім көрсеткіштері жөнінен әлдеқайда төмен [[деңгей]]де.''

Ауыл шаруашылығы екі маңызды [[сала]]дан құралатындығын сендер білесіндер, олар: [[өсімдік]] шаруашылығы және [[мал шаруашылығы]]. Ресейде ауылшаруашылық өнімдерінің үлесі жөнінен өсімдік шаруашылығы жетекші орында, яғни жалпы өнімнің 55%-ы тиесілі. Ал қалған 45%-ы мал шаруашылығы өнімдерінің үлесінде. Жоғары дамыған елдерде, керісінше мал шаруашылығының өнімдерінің [[үлес]] салмағы төмен. Сондықтан да Ресей ауыл шаруашылығы алдында тұрған басты [[міндет]]тердің бірі — мал шаруашылығын мүмкіндігінше өркендету.

==Өсімдік шаруашылығы==
[[Сурет:Rostov's region combain.jpg|thumb|right|200px|[[Бидай]] жинауы]]
Ресейдің [[өсімдік шаруашылығы]]ның басты құрамдас бөліктерше дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, [[көкөніс]] пен [[бақша]], [[бақ]] және [[жүзім]], малазықтық дақылдар өсіру жатады. Онша ауқымды емес жерлерде [[темекі]] мен [[шай]] өсіріледі. Жалпы жыртылатын жердің 56%-ы дәнді дақылдар, 5%-ы [[картоп]] пен бақша, 6%-ы техникалық дақылдар, 33%-ы малазықтық дақылдардың үлесіне тиесілі.

===Дәнді дақылдар===
Дәнді дақылдардан [[бидай]], [[қарабидай]], [[арпа]], [[сұлы]], [[жүгері]], [[тары]], [[қарақұмық]], [[күріш]] өсіріледі. Астық өндіруден Ресей дүниежүзінде [[Қытай]], [[АҚШ]] және [[Үндістан]]нан кейінгі 4-орында, әсіресе қарабидай, арпа, сұлы және қарақұмық жинаудан озық керсеткіштерге ие ("Өсімдік шаруашылығының географиясы" тақырыбын қараңдар). Негізгі өсірілетін [[дақыл]] — бидай (жалпы өнімнің 50%-ы), [[климат]] қаталдырына байланысты жаздық бидай басым егіледі. Күздік бидай алқаптары неғұрлым оңтүстікке қарай ығысқан. Аса ірі астықты аудандар қатарына [[Волга]] бойы, [[Орал]], Орталық қара [[топырақ]]ты аудан, Солтүстік [[Кавказ]] және [[Сібір]]дің оңтүстік бөліктері жатады.

[[Аумақ|Аумағы]] мен [[өнім]] көрсеткіші жөнінен 2-орында арпа тұр, ол жалпы өнімнің 20%-ын құрайды. Арпа сыртқы орта өзгерістері мен топырақ құнарлылығына барынша төзімді өсімдік болғандықтан, кең таралған дақыл болып саналады. Арпа, негізінен, малазықтық дақыл ретінде өсіріледі, сондай-ақ [[жарма]] жасауда, сыра қайнатуда кеңінен пайдаланылады. [[Eгіс]] алқаптары Волга бойы, Орталық қара топырақты аудан мен Солтүстік Кавказ жерінде кең таралған.

Өнім [[көрсеткіш]]і жөнінен 3-орынды қарабидай (жалпы өнімнің 9%-ы) алады. Суыққа төзімді, тіпті қышқыл [[топырақ]]та да өсе беретін болғандықтан, қарабидай алқаптарын [[орман]] зонасы таралған аймақтардан да кездестіруге болады.

Төртінші орындағы сұлы (жалпы өнімнің 8%-ы) да соншалықты [[күй]] талғамайтын болғандықтан орман зоналарына дейін таралған, алайда сұлы ылғалсүйгіш өсімдік. Малазықтық [[мән]]і зор, сонымен [[қатар]] тағамдық сұранысқа да ие. Одан сұлы үлпектері мен жармасы дайындалады.

Қарақұмық, тары және [[күріш]] алқаптары аумағы жағынан шағындау болып келеді. Қарақұмық, негізінен, Орталық қара топырақты аудан мен Волга-Вятка, Орталық ауданның оңтүстік бөліктерінде, тары [[құрғақшылық]]қа төзімді болғандықтан, Солтүстік Кавказ бен Волга бойының құрғақ аудандарында, ал күріш [[Кубань]], Волга, [[Дон]] өзендерінің атырауларындағы суармалы алқаптарда ғана өсіріледі.

Сонымен қатар Ресей жерінде малазықтық және тағамдық мәні зор [[бұршақ]] [[тұқымдас]]тардан кәдімгі бұршақ, үрмебұршақ, жасымық және [[қытайбұршақ]] өсіріледі.

Ресей үшін аса маңызды саланың бірі — картоп өсіру. Өйткені ол, ең алдымен, халыктың ежелден азық ретінде қажетін өтеп келеді, сондай-ақ [[мал]] азығы үшін және [[крахмал]] шикізаты есебінде кеңінен қолданылады. [[Картоп]] ылғалсүйгіш, алайда жылуды аса көп [[қажет]] етпейтіндіктен орман зонасының оңтүстігі мен орманды дала зонасында, сондай-ақ ірі [[қала]] маңдарында шоғырланған.

===Техникалық дақылдар===
Техникалық дақылдардың таралу [[аудан]]дары оларды өңдейтін кәсіпорындар маңайында және агроклиматтық [[ресурс]]тар мүмкіндігіне қарай орналасқан. Аса маңызды дақылдың бірі — [[зығыр]]. Сапалы талшық алу үшін аса ыстық емес, ылғалды [[климат]] қажет. Сондықтан зығыр Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстік-батысында, Орталық [[экономика]]лық аудан мен [[Алтай]] өлкесінде өсіріледі. [[Қант қызылшасы]] мен [[күнбағыс]] Орталық қара топырақты аудан, Солтүстік Кавказ бен Волга бойында өсіріледі.

===Көкөніс пен бақша өнімдері===
[[Көкөніс]] пен бақша өнімдері елдің барлық бөліктерінде дерлік (қиыр солтүстіктегі аралдардан басқа) өндіріледі. Жалпы [[өнім]] көрсеткіші жөнінен Орталық [[экономика]]лық аудан жетекші орында, одан кейін Орал мен Волга бойы және Солтүстік Кавказ аудандары тұр.

===Бақ және жүзім шаруашылығы===
Бақ және [[жүзім шаруашылығы]], негізінен, Ресейдің оңтүстік өңірлеріне тән. Әсіресе Солтүстік Кавказ бен Волга бойына елдегі жиналатын өнімнің тең жартысынан астамы тиесілі. Ресейде өсірілетін барлық [[жүзім]] алқаптары [[Дағыстан]] мен [[Краснодар]] өлкесінде жинақталған. Жемістердің басым бөлігі оңтүстіктегі шекаралас елдерден әкелінеді. Субтропиктік [[жеміс]]тер мен [[темекі]] Солтүстік Кавказдың тауалды бектерлерінде, ал шай Краснодар өлкесінің [[Қара теңіз]] жағалауында ғана өсіріледі.

==Мал шаруашылығы==
Ресейдің [[мал шаруашылығы]]ндағы жетекші салаларға [[ірі қара]] өсіру, [[шошқа]] және қой шаруашылықтары жатады. Соңғы он жыл ішінде Ресейде мал басының саны 2—3 есеге дейін кеміп кетті (косымшадағы 12-кестені қараңдар). Мал шаруашылығының өркендеуіне мал азығының жеткілікті дайындалмауы, [[мал]] тұқымын асылдандыру шараларының өз [[дәреже]]сінде жүргізілмеуі кедергі жасайды.

===Ірі қара шаруашылығы===
[[Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы]] өнім түріне қарай сүтті, сүтті-етті, етті және етті-сүтті [[бағыт]]тағы шаруашылықтарға жіктеледі. Сүтті, сүтті-етті бағыттағы [[мал шаруашылығы]] өте құнарлы, шүйгін шөптер тән [[орман]] және орманды дала зоналарында, ал етті, етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы ылғал аздау түсетін дала мен [[шөлейт]] зоналарында кеңірек таралған. Сонымен [[қатар]] сүтті, сүтті-етті бағыттағы мал өсіру ірі қалалар мен [[агломерация]]лар төңірегіндегі тауарлы мал фермаларында шоғырланған.

===Шошқа шаруашылығы===
[[Шошқа шаруашылығы]] ірі қалалар мен тамақ өнеркәсібі өркендеген аудандарда шоғырланған. Ондай кешендерде тамақ [[қалдық]]тары негізінде 100 мың басқа дейін [[шошқа]] өсірілуі мүмкін. Алайда мұндай [[шаруашылық]]тар арзан ет өндіргеніне қарамастан, қоршаған ортаны ластап, кері әсерін де тигізіп жатады. Шошқаның саны жөнінен Краснодар елкесі алдыңғы орында, одан кейінгі орындарды Орал мен Волга бойы аудандары иеленеді.

===Қой шаруашылығы===
[[Қой шаруашылығы]] жыл бойы жайылымға шығарып бағу мүмкіндігі бар [[аудан]]дарда кең таралған. Ресейдегі қой шаруашылығының негізгі бағыты — биязы жүнді [[қой]] өсіру. [[Жүн]] жеңіл [[өнеркәсіп]] салаларын аса маңызды шикізатпен қамтамасыз етеді. Ресейдің орталығы мен солтүстік-батысындағы жүні сапалы емес қойлар (оңтүстікте — қаракөл, солтүстікке қарай романов тұқымы) еті мен терісі үшін өсіріледі. Сонымен қатар атақты орынбор шәлілерін тоқитын бағалы түбіт алынатын [[ангор]] ешкілерін өсіру Оралдың оңтүстігіне тән.

===Құс шаруашылығы===
[[Құс шаруашылығы]] Ресейдің ірі қалалары маңайында және астықты аудандарда көбірек шоғырланған. Өйткені оның ең басты өнімі — [[жұмыртқа]] тез бұзылатын болғандықтан, тұтынушыға неғұрлым жақын орналастыруды қажет етеді. Ірі [[құс]] фабрикалары толықтай механикаландырылған.

===Жылқы өсіру===
[[Жылқы]] өсіру еуропалың бөліктің оңтүстігі мен Оралда жақсы жолға койылған, әсіресе соңғы жылдары асыл тұқымды жылқы өсіру белең алуда. Солтүстік Сібір мен Қиыр Шығыстағы [[бұғы шаруашылығы]]. ежелден қалыптасқан атакәсіп болып саналады. Омарта шаруашылығы да Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Орал, [[Алтай]] өлкесінің таулы бөліктеріндегі шалғындық белдеулер негізінде ерте кезден бері тұрақты қалыптасқан сала болып есептеледі. Сонымен қатар орман зоналарының түрлі бөліктерінде терісі бағалы аңдарды өсіру де атадан балаға [[мирас]] болған кәсіп, [[Үй қояны|үй қояндарын]] өсіру де кең тараған. Ресейдің неғұрлым құрғақ [[аймақ]]тары — қалмақ жері мен Астрахань облысында [[түйе]] өсірумен де айналысады.

Қорыта келгенде, Ресейдің ауыл шаруашылығының орналасуы мен дамуының өзіндік заңдылықтары бар. [[Ауыл шаруашылығы]] салаларының [[аумақ]] бойынша орналасуы көпшілік [[жағдай]]да зоналық заңдылықтарға негізделген. Ал оның даму әрі өркендеу қарқындылығы сөз жоқ, [[Ресей Федерациясы]]ның экономикалық, әлеуметтік және еңбек ресурстарының өлеуетше тәуелді.

==Көлік географиясының жалпы сипаттамасы. Негізгі көлік түрлері==
Ресей аумағында [[көлік]]тің барлық түрлері дерлік жақсы дамыған деуге болады. Алайда олардың орналасу жиілігі, жүк және жолаушы тасымалындағы үлесі біркелкі емес. Бұл [[жағдай]] республика аумағының өте ауқымдылығымен, [[табиғат]] жағдайының кейбір ерекшеліктеріне, сондай-ақ әрбір ауданның игерілу дәрежесіне, экономикалық және [[әлеумет]]тік деңгейіне тәуелді. [[Көлік]] түрлерінің көлік жүйесіндегі орны атқарылған [[жұмыс]] нәтижесімен анықталады. Оның көрсеткіштері тасымалданған жүк (млн т) пен жолаушының (млн [[адам]]) санымен және жүк пен жолаушы айналымымен бағаланады. Көлік түрлерін таңдауда оған жұмсалатын өзіндік [[күн]], көліктің жылдамдығы, [[жүк]] көтеру мүмкіншілігі, табиғат жағдайының көлік жұмысына тигізетін әсері ескеріледі.

Осы тұрғыдан алғанда Ресей көлік жүйесінде теміржол көлігі жетекші орын алады. Теміржол желісінің жалпы [[ұзындығық|ұзындығы]] 148 мың км, 86 мың км жол жалпыға бірдей қолданысқа ие, оның 42 мың км-і электрлендірілген. Ресейдегі жүк тасымалының 40%-ы, жолаушы тасымалының 50%-ы осы көлік түріне тиесілі. Теміржол жиілігі еуропалық [[бөлік]]те өте жоғары деңгейде. Оның бейнесі алып [[шеңбер]]ге ұқсайды, негізгі білігі [[Мәскеу]] қаласы болып табылады. Одан жан-жаққа қарай 11 теміржол тораптары таралады. Еуропалық шеңберден шығысқа карай ендік бағыттағы бірнеше жол тораптары тармақталады. Тораптар жиілігі шығысқа жүрген сайын біртіндеп сирейді. Олардың ең ірілері: Транссібір, Ортасібір және Оңтүстіксібір тораптары. Бұл тораптардың барлығы дерлік Қазақстан жері арқылы өтетіні сендерге жақсы [[таныс]].

==Байланыс==
[[Шаруашылық]] салалары арасындағы [[ақпарат]] алмасу, ең алдымен, [[байланыс]] жуйелері аркылы жүзеге асады. Ресейдің байланыс жүйелері екі негізгі саладан құралады: [[пошта]] және электр байланысы. Пошта байланысының [[даму]] дәрежесі жөнінен Ресей Еуропаның жоғары дамыған елдерімен деңгейлес. Әрбір 10 мың тұрғынға шаққанда 3 байланыс орны сәйкес келеді.

Электр байланысының [[телефон]], бейнетелефон, ұялы телефон, [[телеграф]], ғарыштық байланыс, [[радио]] және [[телехабар]] тарату, электрондық пошта, интернет жүйесі сияқты түрлері сендерге жақсы таныс. Ресейде бұл байланыс түрлерінің барлығы дерлік кездескенімен, олардың басым [[Көпшілік|көпшілігі]] жеткілікті дәрежеде дамымаған. Телефон желісімен қамтамасыз етілуі барлық жерде біркелкі емес, ең жоғары [[көрсеткіш]] Орталық экономикалық ауданға тән.

Ресей жері арқылы Біртұтас автоматты [[байланыс жүйесі]] салынған. Ол электр тербелістері арқылы берілетін [[ақпарат]]тарды бір жүйеге топтастырады. Әлемдік байланыс жүйесіне енуде ұзындығы 18 мын км-ге жететін Трансресейлік талшықты [[оптика]] желісінің салынуының маңызы өте зор. Ол Ресейдің Еуропамен және [[Жапония]]мен байланысын жаңа сатыға көтеруде.

Соңғы жылдары [[интернет]] жүйесінің жедел дамуы байқалуда. Ол үшін арнаулы талшықты оптика [[жүйе]]сі салынуда. Байланыс жүйесінің аса ірі орталықтары — [[Мәскеу]] мен [[Санкт-Петербург]] қалалары болып табылады.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
:География
{{wikify}}


[[Санат:География]]


{{stub}}