Патша өкіметінің көші-қон саясаты бетінің бастапқы мәтінін қарау

Ресей патшасының Қазақстанға жүргізген коши қон саясаты

==Әскери-казактық отарлау==
[[Қазақстан]]ның көп ұлтты [[құрам]]ы өлкені үнемі әрі жүйелі түрде отарлау [[саясат]]ы нәтижесінде қалыптасты. Қазақстанға басқа [[ұлт]] өкілдерінің келіп қоныстануы патшалық билік тұсында басталып, кейіннен кеңестік [[жүйе]] тұсында жалғасын тапты. [[Қоныс]]тану түрлі жағдайларға [[байланыс]]ты [[мемлекет]] тарапынан қолдау арқылы ұйымдасқан түрде немесе шашыранды, өз күштерімен жүйесіз түрде, [[қоныс]] аударушылардың өз еркімен немесе оларды зорлап жер аудару арқылы жүргізді. Қазақстанның көп ұлтты [[құрам]]ы жер аударылған кулактармен, сталиндік қуғын-сүргінге ұшыраған және [[тарих]]и мекенінен қуылған [[халық]]тармен, тың және тыңайған жерлерді игеруге келгендермен, [[одақ]]тық ведомствоаралық биліктің ұйғаруымен және басқа келушілермен толығып отырды.

Қазақстан жеріне басқа этникалық топтардың алғаш келіп қоныстануы XVI ғасырдан бастау алды. Бұған дейін де [[Алтын Орда]] мен Орыс мемлекетінің арасында болып тұрған екі жақты барыс-келістердің болғаны белгілі. Ал орыс-казактық отарлау [[Украина]]дан, [[Ресей]]дегі басыбайлылық қанаудан қашқан шаруалардың казак еркін [[жұрт]]ына қосылып, Жайық пен Ертіс өңіріне келуінен басталады. Бұл басыбайлылық [[құлдық]]тан қашқан «еркін адамдар» (казактар мен татарлар) жаңа жерлерді игеру [[мақсат]]ында келіп, біртіндеп дербес [[қауым]] ретінде қалыптаса бастайды.

Славяндық және түркілік тегі аралас [[казактар]] I Петр тұсында XVIII ғасырдан бастап орыс мемлекетіне түпкілікті бағынды. Осы кезден бастап казактар [[Ресей]]дің геосаяси [[стратегия]]сын жүзеге асыруға белсене қатысады.

Жергілікті [[халық]]тардан тартып алынған ұлан-байтақ жер иеліктерін, [[Балық аулау|балық аулайтын]] сулы-нулы өңірді, [[тұз]] және басқа кәсіпшілікті уысында ұстай отырып, әр түрлі артықшылықтарға ие болған казактар империя шебіндегі патшалық [[тәртіп]]тің сенімді тірегі болды. Тарихтың қатал шындығы казактардың қаналған халықтың ұлт-азаттық қозғалыстарын аяусыз басып-жаншитын патшалықтың екпінді күшіне айналғандығын айғақтайды.

Қазақстан аумағында құрылған [[Орал]], [[Орынбор]], [[Сібір]] және [[Жетісу]] шептерінің казактарына Оралдың, Солтүстік Қазақстанның, [[Ертіс]]тің және Жетісудың ең құнарлы, шұрайлы жерлері бөлініп берілді. Қазақтар осы аймақтағы қыстауларынан, жайылымдық, шабындық алқаптарынан айырылды.

Ермақтың [[Сібір хандығы]]н жаулап алуы қазақ жеріне [[шаруа]], саудагер, кәсіпкерлердің ағылуына [[жол]] ашты. [[Қазақстан]]ға жалпы саны 200 мыңдай казактар келіп қоныстанды.

Казактық отарлаудан кейінгі әскери-әкімшілік отарлау кезінде тірек пункттері есебінде әскери қоныстар бой көтерді. Бұл [[қоныс]]тар әскери шептерге ұласты. Бастапқы кезде әскери қоныстар [[Орал]], [[Ертіс]] сияқты өзен арналарын қамтыды. Осындай қозғалыстың үдере жүргізілгендіғін қала бекіністерінің тез өскендігі дәлелдейді. Мәселен, бекініс есебінде [[1640]] жылы [[Гурьев]] қалашығы, [[1613]] жылы Орал бекінісінің, [[1716]] жылы Омбы қаласының, [[1718]] жылы [[Семей]], [[1720]] жылы [[Өскемен]], [[1752]] жылы [[Петропавл]] қалаларының, [[1735]] жылы [[Орынбор]]дың негізі салынды. Осылайша XVIII ғасырдың орта тұсына қарай әскери бекіністердің ұзын дәлізі қалыптасты. Содан кейін де өлкенің ішкі аудандарында тұрақты әскери [[бекініс]] құрылыстары жүргізілді. Орта және [[Ұлы жүз]] аумағындағы XIX ғасырдың бірінші жартысында ашылған округтік приказдардың орталығы есебіндегі бекіністерге әскери адамдармен қатар [[қоныс]] аударушы казактар мен шаруалардың келуі үздіксіз жүріп жатты. XIX ғасырдың ортасына дейін әскери [[әкімшілік]] отарлау кезінде 100 мыңдай [[адам]] [[қоныс]] аударып келді.

Сібір әскерінің қолбасшысы, генерал [[Шпрингер]] [[1763]] жылы казактардың тұз шығару, отын тасу, [[пошта]] жүргізу, баржаларға жүк тиеп-түсіру, мал бағу, жер жырту, қол диірмен тарту, қамалдар [[құрылыс]]ын жүргізу және оны жөндеу сияқты барлық [[жұмыс]]тарды атқаратындығын айта келіп, [[Сібір]] казактарының санын және төлемақысын көбейтуді ұсынады. Олар кейбір [[жағдай]]да орыс шаруаларынан, яғни қолдан жасалған казактармен толықтырылып отырды («Выписные казаки»). Казактар мен [[шаруа]]лардың көші-қон саясаты алғашында басып алынған мол аумақта берік табан тіреу мақсатын көздеді. Ал бұл [[міндет]]ті тек казак қоныстары арқылы ғана толық орындау мүмкін емес еді. Сондықтан Ресей империясының [[әкімшілік]] билігін нығайту [[мақсат]]ында шаруалардың [[қоныс]] аударуына кең жол ашылды.

==Қазақстанға орыс шаруаларының қоныс аударуы, негізгі кезеңдері==
Оңтүстік Қазақстанды әскери [[отаршылдық]] жолмен өзіне қосып алған [[Ресей]] өзінің [[саясат]]ын алыстағыны көздейтін саяси мүдделерін [[басшылық]]қа ала отырып жүргізе бастады. Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін көші-кон [[ағым]]дарының отаршыл сипаты айқындала түсті.

[[Қазақстан]]ның XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы этнодемографиялық [[құрам]]ының өзгеруіне [[қоныс]] аудару қозғалысы зор ықпал етті. Патша [[өкімет]]інің көші-қон саясатының әлеуметтік-саяси салдары өте ауыр болды.

[[Қазақстан]] тарихында [[қоныс]] аудару қозғалысының кезеңдері туралы бір жақты пікір жоқ. Дегенмен қоныс аудару [[қозғалыс]]ын шартты түрде үш [[кезең]]ге бөліп қарауға болады:

* 1861—1885 жылдар;
* 1886—1905 жылдар;
* 1906—1917 жылдар.

===Қоныс аударудың бірінші кезеңі===
[[Жүз]] мыңдаған [[орыс]], [[Украиндар|украин]], [[Беларусьтер|беларусь]] шаруаларының [[Сібір]], [[Қазақстан]] және [[Орталық Азия]]ға қоныс аударуы [[Ресей]]дің аграрлық саладағы саясатымен тығыз байланыста дамыды. Ресей самодержавиесі жер [[мәселе]]сін помещик-дворяндардың пайдасына шешіп берді. Помещиктер [[шаруа]]ларды «азат ету» барысында олардың бұрын пайдаланып келген жерінің басым бөлігін тартып алды. Себебі [[1861]] жылғы [[реформа]]дан кейін помещиктер өз пайдасына шаруалардың реформаға дейін өңдеп келген жерінен үлес алуға [[құқық]]ты болды. Кейбір губернияларда [[шаруа]]лар жерінің 1/3, тіпті 2/5 бөлігін помещиктер тартып алды. Сонымен [[қатар]] жер үлесі үшін тым жоғары өтемдік [[төлем]]дер талап етілді. Жер тапшылығынан шаруалар помещиктерден, қазынадан жерді жалға алуға [[мәжбүр]] болды.

Жер [[Тапшылық|тапшылығының]] шиеленісуі, «азаттық» алған шаруалардың [[қайыршылық]] күйі, [[құрғақшылық]], орта шаруалардың кедейленуі, өтемдік төлемдер мен салықтардың ауыртпалығы шаруалардың туған жерлерін тастап, [[Орал]]дың арғы жағынан жер мен «жақсы өмір» іздеп кетуге мәжбүр етті. Зерттеуші А.А.Кауфман [[қоныс]] аударудың басты себебін жаңа [[шаруашылық]] жүйесіне бейімделе алмаудан, жер құнарлылығының төмендігінен деп түсіндіреді. Ал шаруаларда [[топырақ]]тың құнарлылығын тыңайтқышпен қайта қалпына келтіруге [[қаржы]] да, құрал-сайман да жоқ еді.

Әуелгі кезде патша үкіметі [[шаруа]]лардың шет аймақтарға [[қоныс]] аударуына карсы болып, шектеулер койып көрді. Алайда [[1891]]— [[1892]] жылдардағы Ресейдегі аштыққа [[байланыс]]ты өз бетімен еркін қоныс аудару [[көлем]]інің өсуіне орай, патша үкіметі [[қоныс]] аударуды заңдастырып, өз ырқында ұстауға тырысып бақты.

[[Жетісу]] облысының губернаторы [[Герасим Алексеевич Колпаковский|Г.А.Колпаковскийдің]] басшы- лығымен [[1868]] жылы «Жетісуға шаруаларды қоныстандыру туралы [[уақыт]]ша Ережелер» жобасын жасады. Ереже бойынша жан басына (ер адам) 30 десятина мөлшерде жер белгіленіп, 15 жылға [[алым]]- [[салық]]тардан босатылды.

Ал [[1883]] жылы қабылданып, [[1885]] жылы бекітілген Ережеде Жетісу облысына жаңа келушілер мен Шығыс [[Түркістан]]нан қоныс аударған үйғырлар мен дүнгендер үшін жаңа нормалар бекітілді. Енді жан басына берілетін жер үлесі 30 десятина емес, 10 десятина болып белгіленді, біркатар жеңілдіктер енді 3 жылға дейін ғана сақталды. Ресми деректер бойынша [[1861]]—[[1885]] жылдары [[Орал]] арқылы 300 мың қоныс аударушы келген.

===Қоныс аударудың екінші кезеңі. Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамындағы өзгерістер===
[[1889]] жылғы 13 мамырдағы «Уақытша Ережеде» ауыл тұрғындары мен мещандарын [[Тобыл]], [[Том]] губерниялары мен [[Жетісу]], [[Ақмола]], [[Семей]] облыстарына өз еркімен қоныстандыру белгіленді. [[Үкімет]] [[қоныс]] аударуға шектеулердің кейбіреулерін алып тастады. Дегенмен ресми түрде қоныс аударғандардан гөрі өз бетімен келгендердің ағыны үздіксіз арта түсті. Шаруаларды қоныстандыру [[Ақмола]], одан соң Жетісу, Семей, [[Орал]], Торғай облыстарында XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасынан басталып, [[1892]] жылы [[Сібір]] [[темір жол]] комитеті құрылғанға дейін жалғаса түсті. Ақмола облысында [[1870]]—[[1895]] жылдары 87 шаруа қоныстары [[пайда]] болып, отырықшы халық саны шаруа-қоныс аударушылар есебінен 2 есеге артты.

XIX ғасырдың соңғы ширегінде [[Еуропа]]лық Ресей мен Украинадан қоныс аударушылардың келуі есебінен халықтың ұлттық [[құрам]]ы өзгерді. Қазақ, қырғыздармен бірге орыс, [[украиндар]], [[татарлар]], [[тәжіктер]], [[түрікмендер]], [[башқұрттар]], [[чуваштар]], [[қараноғайлар]], [[армяндар]] саны өсе түсті.

XIX ғасырдың 70-жылдарында орыстар мен украиндар барлық Қазақстан мен [[Қырғызстан]] тұғындарының 8%-ын (246,9 мың) құрады. Бұдан барлық облыстарда жергілікті тұрғындардың бірден-бір жоғары [[үлес]] салмағын анық байқауға болады.

[[1897]] жылы Қазақстан тұрғындарының саны 4 млн 150 мың адамға жетті. Солардың ішінде [[қазақтар]] 3 млн 400 мың адамды құрады. Қалған 750 мыңдай [[адам]] басқа ұлт өкілдері болды. Орыс шаруаларының көбі Ақмола облысына қоныстанған. Сондай-ақ ең көп орыс және украин тұрғындары [[Омбы]], [[Петропавл]], [[Көкшетау]], [[Қостанай]] уездерінде тіркелген. [[Торғай облысы]]нда да өзге ұлт [[өкіл]]дерінің саны да айтарлықтай еді. Жетісу облысында басқа ұлт өкілдерінің [[үлес]] салмағының өскендігі әсіресе [[Верный]], [[Пішкек]], [[Пржевальск]], Пішпек уездерінде ерекше байқалды. Ал Сырдария облысында орыстар мен украиндардың үлесі жалпы [[халық]] санынан ең төменгі деңгейде болды.

Өлкенің негізгі тұрғындары — қазақтардың үлес салмағы төмендеп, [[1897]] жылдары шамамен 81,7%-ға жетті. Ал орыстардың үлес салмағы жоғарыда көрсетілгендей — 10,9%-ға, украиндар — 1,9%-ға өсіп, татар, ұйғыр, өзбек сияқты ұлттардың да үлес салмағы арта түсті.

XIX ғасырдың 80-жылдарында [[Жетісу]]ға [[Құлжа]] өңірінен ұйғырлар мен дүнгендер қоныс аударды. [[1897]] жылғы санак бойынша [[ұйғырлар]] мен дүнгендердің саны 71 мың (56 мың үйғыр, 15 мың дүнген) [[адам]]ға жетті.

===Қоныс аударудың үшінші кезеңі===
[[Ресей]] [[экономика]]сындағы аграрлық [[дағдарыс]] патша үкіметінің Қазақстандағы отаршылдық саясатын күшейте түсті. [[Қазақстан]] аумағындағы артық жерлерді [[есеп]]ке алу [[мақсат]]ында Ф.Щербина, В.Кузнецов, П.Румянцевтің экспедициялары [[жұмыс]] істеді. Экспедициялардың барлығы көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы казак тұрғындарына қатысты жер [[көлем]]ін азайтып, болыстардың иелігіндегі «бос жерлерді» [[есеп]]ке алумен айналысты.

Ресей орталығындағы аграрлық [[қайшылық]]тардан шығудың жолын Министрлер кеңесінің төрағасы [[Столыпин Аркадий Дмитриевич|П.А.Столыпин]] ойлап тапты. Ол [[1906]] жылы 6 қарашада шаруалардың қауымнан шығып, [[хутор]]ға енуі туралы жарлық шығарды. Ол Ресейдің [[ауыл шаруашылығы]]н дағдарыстан шығару үшін [[шаруа]]лар [[қауым]]ын таратты, сөйтіп қауымдық жерлерді кулактардың басып алуына жағдай жасады. Помещиктік жер иеленуді сақтауға тырысқан [[үкімет]] қоныс аударуға бостандық берді. Қоныс аудару [[саясат]]ындағы бұл жаңа бағытқа көшуге [[1905]]—[[1907]] жылдардағы бірінші [[революция]] мен аграрлық толкулар өз [[ықпал]]ын тигізді. Столыпиннің [[Жарлық|жарлығы]] негізінде [[шаруа]] өз үлесін сатып, еркін түрде басқа жаққа кетуге мүмкіндік алды. Осылайша Ресейдің орталық аудандарындағы әлеуметтік жіктелудің тереңдей түсуі күйзелген, жерден айырылған [[шаруа]]лардың көші-қон ағымының кең [[қанат]] жаюына әкелді.

[[1905]] жылы қоныстандыру мәселесін реттеу мақсатында қоныстандыру мекемелерінің Басқармасы құрылды. [[1905]]—[[1917]] жылдардағы мекеменің 12 жылғы қызметі [[нәтиже]]сінде бір миллионға жуық [[қоныс]] аударушылар жерге орналастырылды.

[[1908]] жылы [[қоныс]] аударушылар толқыны ең жоғары деңгейге жетті. Жылына 665 мың қоныс аударушы келді. Патша өкіметінің қоныс аудару саясаты қазақтардың шаруашылығына орасан нұқсан келтірді. Тек [[1906]]—[[1915]] жылдары [[Жетісу]] мен [[Сырдария]] облысындағы қазақтардан 2,5 млн десятина жер тартып алынып, [[қоныс]] аударушыларға бөліп берілді. Қазақстанда тартып алынған жер XX ғасыр басында 17 млн десятина, ал [[1917]] жылға қарай 45 млн десятинаға жетті. Жүздеген жеке меншік хуторлар бой көтерді. Патша офицерлері, кулактар, көпестер [[көлем]]ді жер төлімдеріне ие болды. [[1905]]—[[1907]] жылдардағы Ресейдегі бірінші буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін [[үкімет]] барлық шектеуді жойып, барлық шет аймақтарға [[қоныс]] аударуға жол ашып берді.

Осылайша XIX ғасырдың екінші жартысында [[Қазақстан]] тұрғындарының көп ұлтты құрамының қалыптасуы белсенді түрде жүргізілді. Патша өкіметінің көші-қон [[саясат]]ы әскери-казактық және әскери-әкімшілік отарлау саясатынан басталып, шаруалардың жаппай қоныс аударуына ұласты.

Барлық қоныс аударушылардың 56,2%-ы [[Ақмола облысы]]на келуінен шаруалардың саны 6 есеге өсті. Халықтың жалпы санының өсуіне табиғи өсім емес, көші-қон қозғалысы күшті [[ықпал]]ын тигізді. XIX ғасырдың соңында Украинадан ғана келгендердің рөлі арта түсті. [[1906]]—[[1912]] жылдары тек [[Украина]]дан барлығы 300 мың қоныс аударушылар келген. Жалпы алғанда, Қазақстан XX ғасыр басында көші-қон бойынша [[Сібір]] мен Қиыр Шығыстан кейінгі екінші орынға шықты.<ref>Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}