Отыз алты айла бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:36 Stratagems Book Cover.JPG|thumb|right|150px|Отыз алты айла кітабының қытайша нұсқасы]]
'''Отыз алты айла''' (Sān shí liù Jì) — ("Қытайдың 36 қулығы" деп те аталады,) әуел баста соғыста, сосын саясатта, мәдениетте, экономикада, тұрмыста қолданылған қулық-сұмдықтар топтамасы, ол сонымен бірге адамдардың жеке қарым-қатынастарында, көп жағдайда алдамшы немесе қалыптан тыс әдістерге сүйене отырып бірқатар айла-шарғыларды қолдану туралы қытай тілінде жазылған арнаулы шығарма. Оны заманымыздың V ғасырында, Қытайдың Лю Сун патшалығы заманында [[Tan Daoji]] деген әйгілі соғыс генаралы ежелгі кітаптардағы қытай қулық-сұмдықтарын жинақтап, өзінің соғыс амалдарын қорыту арқылы жазып қалтырған.

Негізінен қытайды түсіну үшін қытайдың әскери айла-шарғыларын түсіну керек. Олардың ең ежелгі ойшылы [[Лао-цзы]] айтқан екен: "Жұмсақ қаттыны, әлсіз күштіні жеңеді" деп. Яғни тамшы су тасты теседі, жұмсақ, биязы амалдар қатал келуге қарағанда өнімді болады, қатып алғандар тез сынады, жұмсақ, бейімделгіш нәрсе өміршең, ортаға сәйкескіш болады. Ал, әлсіз күштіні жеңетін себебі, әлсіздер өз әлсіздігі себепті ақыл ойлай бастайды, қулық қарастырады, шығар жол іздейді. Ал, күштілер өз күшіне сеніп қалады, күштілік көбінесе қулықтың алдында сәтсіз болады. Ертегілерде кездесетін "арыстанды құдыққа құлатқан құмырсқа" туралы әңгіме желісі көбінесе осы идеяны айтатын секілді.
[[Сурет:Laozi 002.jpg|thumb|right|400px|Қытай ойшылы [[Лао-цзы]]]]

Сондай-ақ, Лао Цзы "Соғыспай жеңу" деген идеяны ұсынған. Бұл идея бойынша егер жауыңды соғысып жеңсең, күшпен бойұсындырсаң, олардың көңілінде қайткен күнде де өшпенділік болады, бүгін болмаса, ертең, ертең болмаса бүрсүкүні күшейсе сенен өш алмай қоймайды. Соғыспен жеңу уақыттық қана бойсұнуды туғызады. АЛ, соғыспай жеңу деген жауыңды жұмсақ амалдармен риза етіп, сеніміне бөленіп, мәдени тәуелді етіп, өз аяғымен саған келіп берілуге қол жеткізу. Мұндай жеңіс тұрақты болады. Сондықтан "соғыспай жеңуге" тырысу керек дейді.

Сосын Лао Цзы және "Құпиялықта құдірет бар", "Құпиялық үрей туғызады" деп есептеп, құпиялыққа мән беруге, құпиялық арқылы өз жараңды сыртыңа білдірмей ("Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде"), сыртқа күшті көріну керек екенін ескертеді. Құпиялығы жоқ нәрсені кез келген нәрсе жеңіп алады, сондықтан Бірінші ереже Құпиялық болуға тиіс деп есептеген. Лао Цзыдың бұл идеяларының бәрі бүгіндері Қытай мәдениетінің қанына сіңіп кеткенін байқаймыз. Қытай айлакерлігінің үлкен бір тамыры осы Лао Цзыдың идеяларында жатыр. 
[[Сурет:Sun-tzu.jpg|thumb|right|150px|[[Сұн Зы| Сун Цзы]]]]
Қытайдың айлакерлікке қатысты кітаптары осы "Отыз алты айламен" шектелмейді. Осыдан 2500 жыл бұрынғы қытай ойшылы [[Сұн Зы| Сун Цзы]] "[[Сун Цзының соғыс өнері]]" кітабын жазған. Аталған кітап күні бүгінге дейін әр елдің қорғаныс саласындағы оқыту істерінде, үлкен әскери жобалар мен әркекеттерде тіке пайдаланылады. 
Бұдан басқа Қытайдың әйгілі романдарының бірі "[[Үш патшалық хикаясы]]" деген кітабында да не бір айла-тәсілдер әдеби тәсілде айшықты жазылған. Онда қытай үш патшалық болып бөлінген кезде әскери айлакерліктің не бір тірі мысалдар көрсетілген.
[[Сурет:Mao and third wife He Jijen.jpg|thumb|right|200px|[[Мау Зыдоң]] және әйелі]]
Қытайды азат етуші көсемі [[Мау Зыдоң]] қытайдың ішкі соғысы мен жапонға қарсы соғысында осы Дао ағымының, сосын Сун цзының әскери ілімдерін жетілдірген, "Отыз алты айла" кітабындағы көптеген соғыс айлаларын тіке қолданған. Әсіресе партизандық соғыс жасау, соғыстың қозғалысты күйін сақтау, жау күшті, өзі әлсіз болғанда ұзаққа созылатын соғыс жасау, практикалық білімді негіз ету, қарапайым халықтың күшіне сүйену, шаруаларға жер бөліп беріп қолдауын қолға келтіру секілді көптеген ережелермен, айла-тәсілдерді дамытты.

Оны Батыс әлеміне алғаш рет таныстырған швейцариялық Һарро фон Зенгер болатын. Ол [[Тайбэй университеті]]нде жұмыс істеп жүрген кезінде «Түк шықпаса, онда қашып құтыл» деген қытай мақалымен танысады. 

Қазір бұл кітап әлемдегі әскери соғыс тактикасы мен стратегиясы үшін маңызы айырықша әлемдік кең тараған кітаптардың бірі есептеледі. Қытай елі 5000 жыл бойы көптеген халықтар жағынан бодан етілсе де, ақыры қытайлық мәдениет бәрін жеңіп, өзін билегендерді түгел қытайластырып шығуына бұл кітаптың зор әсері болғаны сөзсіз.

== Отыз алты түрлі айла ==
[[Сурет:Bamboo book - binding - UCR.jpg|thumb|right|300px|Қытайдың әскери әдіс-айлаларға қатысты көне жазбалары]]
"[[Соғыс]] атаулының бірі ғана соғыс, тоғызы қулық" деген сөз бар. "Соғыста ұят болмайды" деген де пікір бар. "Отыз алты айла" кезінде арнаулы түрде соғыс үшін ойластырылған қараңғы амал-тәсілдер есептеледі. Онда этикалылық, адамгершілік ескерілмеген. КӨбінесе соғыстың мақсаты жеңу екен, ендеше жеңіске алып барған кез келген тәсіл дұрыс тәсіл дегенге негізделген. Әрине, бұл айла-шарғылар қазір тек соғыста ғана қолданылмайды, ол кез-келген салада, күнделік тұрмыста, саясатта, экономикада, саудада, спортта, адамаралық байланыста жалпыбеттік қолданылады. Әр ұлттың өзіндік "36 қулығы" бар, тек ішіндегі ең жүйелі және өнімдісі қытайдікі болса керек. Әрине, қулықты білу қу болу үшін емес, ең маңыздысы қулыққа төтеп беру үшін, ең бір сәтсіз кезде қиындықтан шығу үшін, жамандықпен күресу үшін, сол қулықтардың өзіне төтеп беру үшін болмақ. Қазіргі әлемдегі текетірестер мен бәсекелестіктерде, тіпті қақтығыстарда осы қытай 36 қулығының ізі байқалады. Қытайдың отыз алты айласының негізгі мазмұны мен мағынасы төмендегідей (қазақшаға еркін аударма жасалды):
[[Сурет:Terracotta pmorgan.jpg|thumb|right|400px|Көне қытайлық келбет]]
 
=== Бірінші тарау: Жеңу айлалары ===
'''Бірінші айла: Аспанды алдап теңізден өту айласы''' — көрініп тұрып көрінбеу, яғни көз үйренген нәрсеге адам күдіктенбейді. Демек көз үйренгендей үйреншікті жалған көрініс жасау. Қарамаққа ашық болу, бірақ сол ашықтың тасасында жеңіске апаратын жабық құпия жасыру.

'''Екінші айла: Бірін құтқарып, бірін қоршау айласы''' — топтасқан жаудан бөлшектенген жау оңай. Демек жауыңды бөлшектеу, жауыңды қолдаушылардан айыру ең басты ереже болуы керек. сондай-ақ алдымен жаудың әлсіз тұстарын талқандап, сосын күшті бөліктеріне ауысу керек. Сондай-ақ соғыс жаудың территориясында болуына қол жеткізудің өзіндік маңызы бар.

'''Үшінші айла: Біреудің пышағын қарызға алып адам өлтіру айласы''' — Басқалардың қолымен адам өлтіру. Өз күшіңді ысрап етпей, өзгелерді жауыңа қарсы салып, басқалардың күші арқылы жеңіске жету.

'''Төртінші айла: Жауды жұмыс істетіп дем алу айласы''' — Қаталдық пен жұмсақтықты алма-кезек қолданып, жауды титықтатып құрту; Бұл айла бойынша қоршауға түскен жау қорғанамын деп қуатын сарқиды, сөйтіп күштіден әлсірейді. Сол орайда күшейіп, ырықсыз күйді жеңу керек, бірақ бірден шабуылға өтпей жаудың өз-өзінен күйреуін күту керек. Бұл жауды шаршатып, өз қуатын арттырып жеңіске жету айласы есептеледі.

'''Бесінші айла: Топалаңда тоқаш ұрлау айласы''' — жауың бір бәлеге ұрынып, қатты қиыншылыққа ұшырағанда орайды қалт жібермей мақсатыңа жету. Жығылған кезде жұдырықтап үлгіру, ес жидырмай соққылау. Жауға ешқашанда жанашырлық танытпау. 

'''Алтыншы айла: Шығыстан қылаң беріп, батыстан соққы беру айласы''' — Шығыстан қылаң беріп, батыстан соққы беру. Бетінде күліп, құшақтап тұрып, арқадан пышақ ұру. Оңнан былай, солдан алай шығу, сөйтіп жауыңды қаймықтыру, есін шығару, алдап торға түсіру;
 "''Соғыс деген қулық дегендік. Қабілетті болып тұрып қабілетсіз көрінуің керек.''
 ''Қолданып тұрып қолданбағандай болуың керек. Жақын тұрып алыс көрінуің керек.''
 ''Алыс тұрып жақын көрінуің керек." — Сунь Цзы''

=== Екінші тарау: Жаумен байланысу айлалары ===
'''Жетінші айла: Жоқтан бар жасау айласы''' — жалғанды расқа айналдыру; ашық-әшкере көрініп, жалған көрініс жасап, жаудың күдігін арттырып, сасқалақтаған сәтте бас салу.

'''Сегізінші айла: Көрнеуде жол жасап, көмескіде көпірден өту айласы''' — жаудың ішіне кіріп, алып, ішінен ыдырату, жалған өсек тарату, бірін біріне айдап салу;

'''Тоғызыншы айла: Қарсы жағада өртті тамашалау айласы''' — Егер жаудың ішінде алауыздық өршіген кезде жауға соққы берсең, олар алауыздықты тастап, саған қарсы біріге бастайды. Сондықтан алауыздық туылғанда одан алыстау керек, сонда алауыздық асқынып жау быт-шыт болады.

'''Оныншы айла: Күлкінің артына пышақ жасыру айласы''' — орай келмеген кезде барынша ақкөңіл, бейшара, аңқау, сабырлы болу, бірақ құпия түрде барлық әзірлікті толассыз жасау, жағдай пысып жетілгенде арыстандай айбаттанып шыға келу;

'''Он бірінші айла: Бір ағаштың амандығы үшін екінші ағашты кесу айласы''' — зиянды, жеңілісті, сәтсіздікті, жамандықты пайдаға айналдыра білу, жамандықтың, зиянның, өз қателігіңнің бойынан жақсылық пен пайда қарастыру;

[[Сурет:Enchoen27n3200.jpg|thumb|right|200px|Соғыс ғылымын ең алғаш жүйелі зерттеген, әйгілі «Сунь ұстаздың Соғыс өнері» кітабының авторы, ежелгі қытай ойшылы [[Сұн Зы|Сунь Цзы]]]]
'''Он екінші айла: Ебің келсе ешкі жетелеу айласы''' — Ілік іздеу, азырақ тесік болса соның кеңейуіне, азырақ жыртық болса соның дал-дұл болып жыртылуына қол жеткізу. Жаудың азырақ қателігінен толық пайдалану, ине өткен жерден жіп өткізу

=== Үшінші тарау: Шабуыл айлалары ===
'''Он үшінші айла: Сабанды сабалап жыланды шошыту айласы''' — жауды толық барлап, бақылап алмай іске кіріспеу, күдікті нәрселерді абайлау, қақпан басудан сақтану, әр қадамды сенімді аттау;

'''Он төртінші айла: Өлікті тірілту айласы''' — Пайдалыны тізгіндей алмасаң пайдаланба (беліңе көтере алмайтын шоқпар байлама), Пайдасызды қолдануға шамаң келсе пайдалан, егер пайдасызды тізгіндей білсең, басқаларды да тізгіндей білесің. Пайдасыздан пайдалы жасаудың жолын білу керек.

'''Он бесіші айла: Жолбарысты таудан түсіру айласы''' — Жауды үрейлендіру арқылы өздігінен алдыңа келуіне қол жеткізу. Қорыққанға қос көрінеді дегенді толық кәдеге жарату. Жолбарысты тауынан айырсаң оны соғып алу оңай.

'''Он алтыншы айла: Ұстау үшін босату айласы''' — Жауды қашырсаң, онда оны титықтатып қу, бірақ қайта шабуға мәжбүрлеме (қайта шапқан жау жаман), жаудың қуатын сарқуға, шаршатуға тырыс, тірегін бұз, сүйенішін құлат, бірақ берілуге орай қалтыр, сөйтіп барар жер, басар тауы қалмағанда сені жақтайтын, бағынатын болады.

'''Он жетінші айла: Кірпішке гаухар айырбастау айласы''' — ебін тапсаң, мысты алтын деп, кірпішті гауһар деп жауыңды алдауға болады.

'''Он сегізінші айла: Басшысын құртып бассыз қалтыру айласы''' — Жауыңның негізгі күшін күйреткенде ғана, басшысын ұстағанда ғана, тірегін құлатқанда ғана, күшін тонағанда ғана, рухын жаншығанда ғана жеңдім деп есепте

=== Төртінші тарау: Солақай айлалар ===
'''Он тоғызыншы айла: Отты отыннан айыру айласы''' — Күшің жетпесе, жауды ерегестірмей жұмсақ айланы қолдан. Жұмсақ қаттыны, әлсіз күштіні жеңеді. Бірден қатты күшке салу жеңісті алысты қиындатып, табысты ауырлатып жібереді. Жаудың негізгі күшімен айқаспай, оның тірегімен, сүйенішімен айқасу, азық-түлік, қазына-мүлік, қару-жарақ, дос-жаран секілділерін қолға келтіруге, бүлдіруге кірісу

'''Жиырманшы айла: Суды шалпылдатып балық ұстау айласы''' — жауды ұлғайтпауға, жөргегінде тұншықтыруға, әлсіз кезінде ойрандауға, әсіресе жау қалаймақан болғанда, ішкі қайшылығы асқынып аласапыран болғанда басып алуға тырысу керек. Ондай жағдайда олардың бірбүтін жүйелі қарсылығы болмайды, бірін бірі құртады. ("Жіңішкені үзуге, жұқаны бүктеу оңай, ал жіңішке жуандаса, жұқа қалыңдаса оны үзу мен бүктеу қиын!" Тоныкөк ескерткіші);

 "''Өзіңді де, жауыңды да бірдей білсең, жүздеген соғыста жеңілмейсің.''
 ''Өзіңді ғана біліп жауыңды білмесең бір жеңіп, бір жеңілесің.''
 ''Өзіңді де, жауыңды да білмесең онда жүздеген соғыста түгел жеңілесің.''" — Сунь Цзы
'''жиырма бірінші айла:Қабығыңа алтын жалату айласы''' — Салтанатты, керемет көрініс жасап жауды сескендіруге, назарын басқаға аударуға, шошытуға, үрейлендіруге, өздігінен келісім жасауға мәжбүр етуге болады. Жауды жылтырақ нәрсемен алдап апанынан шығаруға, жылтыр нәрселермен есін шығарып, сатқындарын сатып алуға болады. Адамдар көргеніне сенеді. Көргені керемет болса жүрегі сескенеді, абыржиды, алаңдайды. Бұл қазақтың "Бөрі арығын білдірмей жүнін қампитады" деген мақалына жақын келеді.

'''Жиырма екінші айла: Есікті бекітіп ұрыны қамау айласы''' — Егер жауды қуғанда оған қашып құтылу орайын қалтырсаң, онда ол сол орайға жету үшін жанын салып күресетін болады. Егер оған еш қашып құтылу жолын қалтырмасаң, онда ол ұсталады. Сондықтан жауға жау қосылмасын десең жауды қоршап, қаумалап, шашау шығармай бағындыруға тырысу керек, Егер өйте алсаң онда оны қоя бере сал. 

'''Жиырма үшінші айла: Алыспен сыйласып, жақынмен шайқасу айласы''' — Жағдайың нашар кезде алыспен, қиынмен айқаспай, жақынмен, оңаймен айқас, оңайды, нашарды жеңсең, күшің топталады. Екі жаудың арасында біреуіне көмек етуге уәде берсең де, уәдеңді орындауға асығып кетпе. (мысалы қытай мен орыстың арасында қазақ орысқа ЕАЭО деп уәделескенімен, соны орындауға тым асығып кетпесін дегені болуы керек :) )

'''Жиырма төртінші айла: Басып алу үшін көмектесу айласы''' — Ұсақ мемлекеттерде қиыншылық болғанда оларға көмекті аямай беріп, көмектесу сылтауымен оны өзіне қосып жеп алу. Қытай елі өзінің көп жерін осылай кеңейткен.
[[Сурет:Regaining the Provincial Capital of Ruizhou.jpg|thumb|right|400px|ХІХғ. май бояулы суреті. Қытайдағы 1850-1864 жылдардағы ұлтазаттық көтерілісі бейнеленген]]
=== Бесінші тарау: Жауға жақындау айлалары ===
'''Жиырма бесінші айла: Үйінің діңгегін шіріген ағашқа ауыстыру айласы''' — Жаудың ұйымдасу әдісін, жоспар жүйесін, құпия ережелерін бұзып, өз ережесіне өзін қайшы ету, олардың сүйенген тірегін құпия ауыстыру, бұл олардың өнімді күресуіне кедергі келтіреді.

'''Жиырма алтыншы айла: Қарағайға қарап теректі қарғау айласы''' — Қарамаққа А болып көрініп, шынтуайтыңда В болып өмір сүр. Шындығыңды сыртына шығара берме. Құпия нәрселер үрей туғызады. Құпиялықтың өзі үлкен күш.кейде қаттырақ сөйлеп зәресін алып, қолдауын қолға келтір. Лайықты қаталдық пен қорқыту бойсұнуға мәжбүр етеді.

'''Жиырма жетінші айла: Байсалды түрде жынды көріну айласы''' — Өтірік ауырғандар ұсталып қалады, өтірік дірілдеп-қалшылдағандар алдап алады (қулығың шынайы құсап көрінгенде ғана жеңесің. Демек актерлік шеберлік керек))
[[Сурет:ZhugeLiang1.jpg|thumb|right|200px|Қытайдың ең айлакер соғыс ақылшысы Чжугэ Лян]]
'''Жиырма сегізінші айла: Үй төбесіне шығушының сатысын құлату айласы''' ең маңыздысы жаудың шабуылшысын құрту, артқы азық-түлік, құрал-жарақ секілді негіздік нәрселерін айыру. Негізгі тірегін құртсаң қалғаны сенің ырқыңда.

'''Жиырма тоғызыншы айла: Ағаш басына гүл жайқалту айласы''' — Өзіңді жауыңа керемет етіп көрсету керексің. Мысалы қытай өзін керемет етіп көрсете білген соң, қазір қытайды "Аспан асты елі" деп әспеттеп айтатындар бар. "Болашақта Қытай ХХІ ғасырға ие болады" деп көпіретіндер бар, соның бәрі қытайдың "Ағаш басында гүл жайқалту" (жалған көрініс жасау) амалының нәтижесі. Олар өзін жарналмаудың шеберлері. Шынтуайтында қытай Аспан асты елі емес, жай қытай ғана.

'''Отызыншы айла: Қонақты қожайын ету айласы''' — Жауыңды төрге шығарып, ақымақ ету, немесе керісі, жаудың төріне шығып жауды ақымақ ету.

=== Алтыншы тарау: Жеңілгенсу айлалары ===
'''Отыз бірінші айла: Сұлу әйелмен аздыру айласы'' — Сұлу әйелмен алдау, аздыру, әлсірету. Әсіресе жауыңның қолбасысын, сардарын сұлу әйел арқылы аздырып, екі ойлы етіп, құпиясын ұрлап, бөлшектеп құрту. Бұл айланы қытай тарихтар бойы Ғұндарға, Түріктерге, моңғолдарға қолданған.

'''Отыз екінші айла: иен қаладан қорқыту айласы''' — қулық істеп жатқандай, қарамаққа өте жайбыр көрінгенсіп, қарамаққа қарсы жақты қулықпен құртып жатқандай көрініп, әсіресе күдікшілдерге керемет тор құрып қойғандай әдейі секем алдырып, ал шынтуайтында қарсы жақтың үрейі мен күдігін өршітіп, сол арқылы оларды екі ойлы етіп, титықтату.

'''Отыз үшінші айла: Жансызды сатып алу айласы''' — Жансыздықты пайдалану, құрған тұзағыңа жауыңның түсуіне көмектесетін жансыздарды көп пайдалану, тіпті жауыңның жансыздарын мол ақшаға сатып алып, түрлі жолдармен өзің үшін жансыз болуға мәжбүрлеп, жаудың жоспарын тығырыққа тіреу.

'''Отыз төртінші айла: Бейшара көріну айласы''' — өзіңді қинап, жазалап, бейшара көрініп, сол арқылы сенімділігіне кіріп аласың да, ары қарай ішінен іреп соя бастайсың. Алдымен зиян шексең де жақсылық жасауға тырысасың. Тасың өрге домалап алған соң, енді шын сырыңды паш етіп, пайда беретін жамандық жасауға кірісесің!

'''Отыз бесінші айла: Мыңсан айланы өзара тоғыстыру айласы''' — бір түрлі қулықты емес, әралуан қулықтарды қатар, алмастырып, еркін қолдану. Қулығы пияздай қабат-қабат болғанда ғана жеңіске ежетесің. Тек бір түрлі қулыққа шектелу ешқайда апармайды. "Қулығына құрық бойламас" деген сөз сол қулықтардың таусылмайтын, түрлі-түсті екенін, түрлі қулықтар тең қолданылғанын көрсетсе керек.

'''Отыз алтыншы айла:Түк шықпаса қашып құтыл айласы''' — Бәрібір жеңе алмайтының белгілі болғанда шегіну, бой тасалау, бүкіл қосынды сақтап қалу үшін жол беру керек. Дегенмен кейде қашудың өзін қулыққа айналдыруға болады, мысалы өтірік шегініп, жауды қуалатып, жау қуалап шаршағанда, негізгі қосыннан алшақтағанда, жеңісіне масайрағанда, кеудесін ұрып кекірейгенде, сауыт-сайманын шешкенде, қайсарлығын әлсіреткенде, сергектігін жоғалтқанда қайта тап беріп тарпа бассалу ....

== «Айла-шарғы» ұғымы туралы ==
Кейбір халықтар үшін, мысалы еуропа халықтары үшін, сондай-ақ Қазақ ұлты үшін «айла-шарғы» ұғымы жағымсыз мағынаға ие. Сондықтан Батыс тілдерінде «стратагема» деген сөз қолданылады. Ол сөзді «стратегия» сөзімен шатастырмау керек.

Неміс тіліндегі «Дуден» түсіндірме сөздігінде ''List'' (айла-шарғы) сөзінің мағынасы былай түсіндіріледі:

* мақсатына біреуді алдау арқылы қалыптан тыс қол жеткізудің жолы
* мақсатына қалыптан тыс әдістер арқылы қол жеткізудің жолы

«Айла-шарғы» ұғымы әдетте «алдау», «біреуге зиян келтіру» ұғымдарымен байланыстырылып қолданылады. Осында «айла-шарғы» екінші мағынада, яғни өз мақсатыңа шын ниетіңді бүркемелеп, басқалар күптеген қадамдар жасау арқылы қол жеткізу деген мағынада қолданылған.

== Шығыса және Батыс елдерінде алатын орны ==
Зенгердің айтуынша, Батыста айла-шарғы қолдануды арсыздық деп («Басқа амалы қалмаған қолынан түк келмейтіндердің қолданатын құралы» — Клаузевиц) және [[христиандық]]қа сай келмейтін іс деп бағаланады. Бұндай көзқарас Батыста мынадай нәтижелерге әкеп соқты:
* айла-шарғы қалай болса солай, жоспарсыз қолданылады,
* айла-шарғыға шебер Қиыр Шығыс елдерінің сондай қадамдары байқалмай және оған қарсы шара қолданылмай қалады,
* айла-шарғыға шебер адам онысын этика талаптарына сай жоспарлап іске асыра алатын болса, батыстың айла-шарғылары әдетте жоспарсыз және мейір-рақым көрсетпей қолданылады,
* Қиыр Шығыс елдерімен қарым-қатынас жасағанда, айла-шарғылар туралы жетімсіз білім түсініспеушіліктерге әкеп соғады, себебі батыстықтардың олардан хабары жоқ, ал шығыстықтар әр нәрсеге айла-шарғы тұрғысынан қарайды. Зенгердің айтуынша, Батыстың саясатшылары әсіресе [[адам хұқықтары]] туралы әңгіме қозғағанда, бұл Қиыр Шығыста қазір қарқындап жамып жатқан, ертең Батысқа экономика және әскери күші жағынан бәсекелес болатын Қытайды әлсірету үшін ғана айтылатын айла-шарғы деп қабылдайды.

Зенгер айла-шарғылар туралы білім мектеп жасынан бастап үйретілуі керектігі туралы бір Қытай газетінің мақаласын келтіреді. Оның ойынша, мақалада оны үйрету керектігі немесе керек еместігі туралы емес, оны қай жастан бастап үйретуге тиіс екендігі туралы соғыс болады. («Die Kunst der List», 2001).

Оның айтуынша, айла-шарғыларды қолданудың екі түрі бар:
# Белсенді – айла-шарғыларды өз мақсатыңда қолдану
# Бақылаулы – басқалардың сөздері мен істерін талдап, айла-шарғыларын әшкерелеп отыру.

Алайда бұл көзқарас толық емес. Мысалы, сақталып отырған Рим және Византия оқулықтарында айла-шарғының бірнеше түрі сипатталады, олардың кейбіреулері төменде келтірілген. [[Никколо Маккиавелли]] секілді саяси ойшылдар айла-шарғыны саясат пен соғыста қолдануға толығымен болады деп пікір білдіреді. Ал [[Клаузевиц]] болса, айла-шарғыны басқа амал қалмағанда қолдану керек, бірақ оның пайдасы онша жоғары емес, себебі оны басқа жақ түсініп қоюы мүмкін, оның үстіне керек күш пен материалдарды ысырап етеді дейді. [[Мидуэй шайқасы]] кезінде жапондықтармен дәл солай болды да. Отыз алты айла-шарғының ішіндегі көбі Батыста да қолданылып келген.

== Айла-шарғылар және этика ==
Зенгер айла-шарғыларды этика тұрғысынан қарастыруға көп көңіл бөледі. Оның ойынша, христиан діні оған тыйым салмайды (ол Матай 10:16-ны тілге тиек етеді: ''«Мен сендердi қасқырлар арасына жiберiлген қойлар сияқты жiберiп отырмын. Сондықтан жыландай көреген, көгершiндей ақ көңiл болыңдар!»''). Ол айла-шарғыларды қолданудың төрт түрін көрсетеді:
# Айла-шарғыны зиян келтіру үшін қолдану
# Айла-шарғыны бір мақсатқа қол жеткізу үшін қолдану
# Айла-шарғыны жай әзіл үшін қолдану
# Этикалық жағынан бейтарап қолдану.

Айла-шарғыны шебер қолдану маңызды, ал басқалардың адамның өзіне қарсы бағытталған айла-шарғыларын ашу үшін оны өте шебер қолдана білу керек.

== Дереккөздер ==
* The Thirty-six Strategies Of Ancient China by Stefan H. Verstappen
* The 36 Secret Strategies of the Martial Arts: The Classic Chinese Guide for Success in War, Business and Life by Hiroshi Moriya, William Scott Wilson
* The Book of Stratagems by Harro von Senger. ISBN 0140169547
* The 36 Stratagems for Business: Achieve Your Objectives Through Hidden and Unconventional Strategies and Tactics by Harro von Senger. ISBN 9781904879466
* Greatness in Simplicity: The 36 Stratagems and Chinese Enterprises, Strategic Thinking by Cungen GE. ISBN 7802076420

[[Санат:Қытай]]
[[Санат:Кітаптар]]