Ньютонның бірінші заңы бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Niuton.JPG|thumb|right|[[Исаак Ньютон]] (1643-1727)]]
Біздің [[дәуір]]імізге дейінгі IV ғасырдан бастап, жиырма ғасырға созылған уақыт бойы гректің  ұлы ойшылы [[Аристотель]]дің және оның жолын қуушылардың идеясы [[үстемдік]] етті. Олардың [[көзқарас]]ы бойынша, дене тұрақты жылдамдықпен  қозғалуы үшін оған үнемі баска дене әрекет етуі керек деп есептелінді; дененің табиғи күйі — [[тыныштық]] деп саналды.

Алғаш рет италиян ғалымы [[Галилео Галилей]] (1564—1642) ғасырлар бойы  қалыптасқан бұл  [[қағида]]дан бас тартты. Ол өзінің жүргізген керемет [[тәжірибе]]лері негізінде Аристотель мен оның жолын  қуушылар [[ілім]]інің жалған екенін дәлелдей білді. Ол денелердің [[Горизонтальдар|горизонталь]] жазыктықтар бойымен  [[қозғалыс]]ын зерттей отырып, ''егер денеге басқа [[дене]]лер әрекет етпесе немесе олардың [[әрекет]]і теңгерілген болса, онда дене не тыныштықтағы күйін сақтайды, не түзусызықты және бірқалыпты  қозғалысын жалғастырады'' деген  [[қорытынды]]ға келген болатын. Бұл — ''[[инерция]] заңы''. [[Исаак Ньютон|И. Ньютон]] инерция заңын [[механика]] негізіне енгізді, сондықтан бұл заңды '''''Ньютонның бірінші заңы''''' деп атайды.<br />
 
Нақты [[жағдай]]ларда қарастырылатын денеге түсірілетін сыртқы әрекеттен арылу мүмкін емес. Алайда тәжірибелер денелер өзара әрекеттесуге (мысалы, аздап еңкейтілген [[үстел]] бетіндегі дене жермен, [[атмосфера]]мен, еңкіш бетпен өзара әрекеттеседі) қатынаса отырып, [[тыныштық]]  қалпын сактауы немесе біркалыпты түзусызықты козғалуы мүмкін екендігін көрсетеді. Бұл жағдайда өзара әрекеттесудің теңгерілуі туралы айта аламыз. [[Үйкеліс]] аз болған жағдайда, мысалы, сырғанатылған тас [[мұз]] бетімен үзақ уақыт бойы козғала алады. Үйкеліс неғұрлым аз болса, тас соғұрлым едәуір жерге дейін сырғанайды. Бірақ бұл денелер аздаған теңәрекетті күш әрекетінен өздерінің [[жылдамдық]]тарын өзгертулері мүмкін.<br />
[[Сурет:10p1.JPG|thumb|left]]
Инерция заңы орындалмайтын санақ жүйелері болады. Мұндай [[Санақ жүйесі|санақ жүйелерінде]] дененің қозғалыс жылдамдығы өзара әрекеттесуден ғана емес, сол жүйенің үдемелі  [[қозғалыс]]ынан да туындай алады. Ондай санақ жүйелері ''инерциялық емес санақ жүйелері'' деп аталады.

Кенет тежелген [[пойыз]] вагон|вагоны ішіндегі [[жолаушы]]ны мысал ретінде алсақ. Пойыздың  қозғалысы кезінде вагонға қатысты қозғалмай отырған жолаушы ол тежелген кезде оны әлдене [[вагон]]ның қозғалыс  бағытында козғалуға мәжбүр еткендей болады. Өзінің [[орын|орнында]] қалуы үшін жолаушыға әрекет етуге тура келеді. Тежелген пойызбен байланыскан санақ [[жүйе]]сіндегі жолаушыға бұл [[үдеу]]ді тудыратын басқа денелердің [[әрекет]]і болмаса да, оның үдемелі қозғалысы байқалады. Бұл вагонмен байланысқан санақ жүйесінде [[Исаак Ньютон|Ньютонның]] бірінші заңының орындалмайтынын көрсетеді.<br />
 
Сонымен, Ньютонның бірінші заңы ''инерциялық санақ жүйесі'' деп аталатын жаңа [[ұғым]]ды енгізуге мүмкіндік береді.<br />
 
''[[Дене]]ге басқа денелер әрекет етпегенде немесе олардың әрекеті теңгерілгенде, дене бірқалыпты және түзусызықты қозғалатын (немесе тыныштық күйін сақтайтын) санақ жуйесі инерциялық санақ жүйесі ретінде алынады''..<br />
[[Сурет:10p3.JPG|thumb|right]]

Алайда [[идеал]] инерциялық санақ жүйелерінің болуы мүмкін емес, өйткені олардың әрқайсысы [[міндет]]ті түрде баска санақ жүйелерімен әрекеттеседі. Сондықтан қарастырылатын [[мәселе]]лер [[ауқым]]ында инерциялық деп есептелетін санақ жүйесін көрсету қажет болады.

[[Сурет:10p2.JPG|thumb|left|300px]]
Жер [[тұрғын]]дары, күнделікті [[өмір]]дегі іс-әрекетінде денелер қозғалысын, әдетте, Жер бетіне қатысты қарастырады. [[Жер]]мен байланысқан санақ жүйесінде дененің жылдамдығы оған баска денелердің әрекет етуі аркылы өзгеретінін білеміз. Бұл санақ жүйесіне  қатысты тыныштық күйінде болған бірде-бір дененің жылдамдығы күштің әрекетінсіз өзгермейді. Бұдан: "Жермен байланыскан санақ жүйесін ''инерциялық санақ жүйесі'' деп есептеуге болады" деген [[қорытынды]] шығады. Егер жермен байланысқан санақ жүйесін инерциялық деп [[Есептеу|есептесе]], онда оған қатысты тұрақты жылдамдықпен  қозғалып келе жатқан кез келген санақ жүйесін инерциялық санак жүйесі деп қарастыруға болады. Жерге қатысты біркалыпты және түзусызықты қозғалып келе жатқан [[пойыз]] оның [[мысал]]ы бола алады. Алайда пойыз өзінің қозғалыс  жылдамдығын арттырғанда немесе азайтқанда, яғни <big>а ≠ 0</big> болғанда, онымен байланысқан санак жүйесі инерциялы болмайтынын ескерген жөн.<ref>Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2</ref>

Жердің [[тәулік]]тік және  жылдық [[қозғалыс]]ы маңызды орын алатын астрономиялық бақылаулар үшін Жерді [[инерция]]лық санақ жүйесі деп қарастыра алмаймыз. Тәжірибелер жеткілікті дәлдікпен координаталар басы [[Күн]] центрімен байланысқан және [[ось]]тері жұлдыздарға бағытталған санақ жүйесін — ''гелиоцентрлік санақ жүйесін'' инерциялық санақ жүйесі деп есептеуге болады. Гелиоцентрлік санақ жүйесі де идеал инерциялық санақ жүйесі болып табылмайды. Өйткені Күн де [[Ғалам]] центріне  қатысты [[орбита]] бойымен айналады.<ref>Физика және астрономия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңд., толыкт. 2-бас. / Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 240 бет, суретті. ISBN 9965-36-700-0</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Физика]]
[[Санат:Астрономия]]
[[Санат:Материалдар механикасы терминдері]]