Лышан алып Буддасы бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Leshan Buddha Statue View.JPG|thumb|right|300px|Лышан алып буддасы]]
'''Лышан алып буддасы''' (ағылшынша: Leshan Giant Buddha, қытайша: Lèshān Dàfó}}) — [[Қытай Халық Республикасы]]ның Сычуан өлкесінің Лышан қаласына қарасты Ымишан тауының шығыс баурайында, Минжяң, Дадухы және Чиң-ижяң сынды үш өзеннің құйғанына қасқая қарап тұрған, Линйүншан тауының тау жолын сағалай таудан шауып, тастан қашап жасалған айбынды мүсін. Ол мыңдаған жылдардың жауын-шашынын бастан кешірсе де, күні бүгінге дейін буырқанып аққан  Минжяң өзені жағасында бәз-баяғысынша  мызғымай тұр. Ол әлемдегі ең үлкен [[Будда]] мүсіні есептеледі.<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/779l Mount Emei Scenic Area, including Leshan Giant Buddha Scenic Area.  UNESCO World Heritage Site]</ref>

Бетін батысқа беріп отырған, әлпеті салауатты,  тұтас биіктігі 71 м   келген осынау Бұдда, Таң дәуіріндегі құз жартастан ойылған мүсіндер ішіндегі өнер туындыларының бірегейі, Майтрея бұдданың дүние жүзіндегі тастан бәдізделген, отырған бейнедегі ең алып бұрханы.

Алып бұдданың бас тұрқы 14,7 м, бетінің ені 10 м, иық кеңдігі 24 м, құлақ тұрқы 7 м, құлақ саңлауына екі адам тік тұрып сиып кете алатындай. Аяқ үстінің кеңдігі 8,5 м, аяғының үстіне жүзден аса адам сиып отыра алады. Бұрханның қашалуы нәзік те жатымды, сұлба сызықтары жарасымды, ұлы тұлғасының  салыстырмасы ершімді, кескіні айбатты келіп, толысқан Таң мәдениетінің салиқалы да салтанатты үлгісі байқалып тұр. Жұрт осынау дүниедегі құз жартастан ойылған мүсінді көргенде, “Бұдданың өзі бір тау, таудың өзі бір Бұдда екен” -деп қайран қалмайтындары жоқ.
== Тарихы ==
Лышан алып буддасы, әсілі [[Майтрея]] буддасы (Maitreya — Буддизм Дхяна мазһабының бодһисаттвасы, “Мейір иесі” деген мағынада) еді. Қытай Таң дәуірінде Майтреяға табынған. Әсіресе әйел патша — У Зытянның күштеп дәріптеуі арқасында, бүкіл елде  Майтрея мүсінін қашау кең өрістеп жүре берген. Сондықтан, Монах Хайтұң Лышан алып буддасын қашайтын кезде Майтрея бұддасы таңдап алынды. Оның үстіне ол нұр мен сағадат жаудыратын болашақ бұддасы саналатын. Оның бұл сипаты су апатын жойып, өзенді сабасына түсіру тілегіне сай келе кеткен.

Лышан Алып буддасы, Таң Шуанзұңның Кайюан жылнамасының бастапқы жылы (713 жылы) қашалған. Сол тұста Минжяң, Дадухы, Чың-ижяң сынды үш өзен осы арада тоғысып, өркештеген ағын Лин-йүншан тауының етегіне ұрылып жататын. Тасқын мезгілінде су онан әрі буырқанып, ары-бері өткен кемелерді жартасқа ұрып быт-шыт ететін. Лин-йүнцы бұдда храмының діни аты Хайтұң деп аталатын бір монағы судың сұсын көріп қатты алаңдап, алып будда жасап, Будданың құдіретімен асау тасқынды шаужайлау қиялына тізгін береді. Алып бұдда б.з. 803 жылы, яғни 90 жыл дегенде қашалып бітеді.
== Сипаты == 
Лышан Алып бұддасының басы тау төбесінде, ал аяғы өзенді басып, екі қолын тізесіне қойған. Алып бұдданың дене тұрқы сымбатты, сұсты келбетпен өзенге төніп отыр. Оның мүсінделу үлгісі қою Қытайлық түс алған. Лышан Алып бұддасының тұтас тұлғасы фәнилік емес,  басындағы айдары, кең иығы, биік те  ұзын қасы, кең танауы … …бәр- бәрі бұддизм номдарының өлшеміне сай бәдізделген. Үнді бұрхандарындағы “кең иық, қынай бел” онда атымен жоқ. Оның орнына шымыр кең иық пен керілген  кеуде келген, Таң дәуірінің толықтық сымбатын қастерлейтін салты  байқалып тұр. Лышан алып бұддасы екі аяғын салбыратып тік отыр. Бұл үнді бұрхандарының малдас құрып отыруымен ұқсамайды. Өйткені, ол судың сесін қайтару үшін қашалған. Мұндай салмақты, алаңсыз отырыс кемешілердің қатты ағын мен қатерлі қайраңды жеңуіне қайрат пен сенім бағыштайды.

Алып бұдданың аса шеберлікпен әрі көзден таса жобаланған су сарқу жүйесі бар. Оның ширатпа айдары, жағасы, киім қатпары, қос білегі, көкірегі сияқты жерлердің бәрінде жасырын су ағарлары, құлағының арты, жаурын жақтарына түгел жасырын саңылау шығарылған. Осынау ағарлар мен саңлаулар су сарқу, дым бөлу, желдету рөлін атқарып, бұдданы шіріп жемірілуден сақтап тұр.

Алып бұдданың екі жағындағы жартасқа әр қайсысының биіктігі 10 м келетін, қолына атпалы найза ұстаған, сауыт киген екі дхармапала жауынегері қашалып жасалған, неше жүздеген ойықтарға мыңдаған бұрхандар тастан бәдізделген, осының бәрі орасан ауқымды бұддизмге тән тас ойма өнер шоғырын қалыптастырған. Алып бұдданың сол жағындағы “бейіс түндігін” төменге түскенде,  ұзындығы 500 м Лин-йүншан жақтаулы жолы бар. Ал оң қапталында 9 иінді ағаш жақтаулы жол жатыр.

Алып бұдданың екі жағындағы жартас үгілмелі қызғылт тау жынысы. Лышан тауының үгілмелі қызғылт жартасының массасы бостау, гранит тасынан жұмсақ, мүсіншіліктің таптырмайтын материалы. Бірақ ойылған мүсін оңай жеміріліп, желге мүжіліп кетеді. Лышан тауындағы Алып бұдда осындай тау жынысынан жасалған. Әр патшалық оған жөндеу жүргізіп отырды. 1962 жылы Қытай үкіметі арнаулы қаржы босатып жалпы беттік жөндеу жасады, 1992 жылы Алып бұдданың басына түбегейлі жөндеу жасады. Сонымен бірге, оған ұласымды құрлығылар мен қызмет өтеу құрылымдарын толықтырды.
== Әлемдік мұралар қатарына енуі ==
1992 жылы желтоқсан айында Ымишан-Лышан Алып бұддасын Юнеско “Әлемдік мәдениет және табиғат мұрасы” деп бекітіп, «Дүние жүзілік мәдениет және табиғат мұрағаттары тізіміне” кіргізді. БҰҰ- ның мұратану мамандары, оны “Дүниедегі Сфинкс және Ніл аңғарындағы  Перғауындар жылғасы сияқты әр қандай тас мүсіндермен сәулет таластыра алады.”- деп бағалады.

Алып бұдданың оң жақ артында Таң дәуірінде жасалған Лин-йүнцы бұдда храмы тұр. Оны жай тілде Алып бұдда храмы дей салады. Храм ішінде Тәңрі сарайы, Махавира сарайы және Ном  қоймасы қатарлы үш ғимарат шоғыры бар. Қазіргі Лин-йүнцы  храмы, оның 1667 жылы қайта салынған тұлғасы. Бұдда храмының дәл орталық қақпасының маңдайшалығында ежелгі Қытайдың әйгілі қаламгері Су Дұңпоның “Лин-йүн Дхиана ауласы” деген арнау сөзі, оның екі босағалығы ретінде:
{{start citation}}Алып дария шығысқа кетеді,
Киелі Бұдда батыстан келеді.{{end citation|қайнары=}} 
-деп жазылған. Бұл босағалық сөз адамдардың Бұдизм тағлыматының салиқалылығына құрмет сезімін қозғаумен бірге, Лин-йүнцы храмының географиялық орнын да ескертеді. Оның үстіне бұл сөйлемге Алып бұдда деген сөз шеберлікпен қиыстырылған. Ном  қоймасы бұрын буддизм номдарын сақтайтын орын болған. Оны 1930 жылы жаңадан салған. Оның құрылымы мен сырт тұрқынан таяузамандық сәулет үлгісі менмұндалап тұрады. Астынан “Дхармакария Хай құжырасы”ашылып, Алып бұдда жасатушы  Хайтұң дхармакария мен оның ісін жалғаструшылардың тұтас дене мүсіні қойылған. Бұл оларды құрметтей жүруді келер ұрпаққа   аманаттап тұрғандай.<ref>[http://www.reuters.com/article/environmentNews/idUSPEK36728820071107 Reuters], [http://www.regenttour.com/chinaplanner/ctu/ctu-sights-leshan.htm article]</ref>

Лышан Алып бұддасының көрініс аумағы Ымишан көркем көріністі аумағының көлеміне кіреді. Ол мемлекеттік “4А дәрежелі” көрініс аумағы, алыс-жақынға аты әйгілі көркем  көріністі саяхат өңірі. Бұрынғы қытайларда: 

“Өрде Ымиге табын, Ылдида Лин-йүнге табын.” -деген тәмсіл қалған.
== Саяхат қызметін өтеу ==
Көктем мен күз Лышан саяхатының ең жақсы мерзімдері.

Лышан Алып бұддасы мен Лин-йүншанды саяхаттаушылар Чыңдудан магистралдық автобусқа не саяхат автобусына мініп барады. Саяхатшылар Чыңдудың Шиннанмын（Саяхаттық көлік  қатынас орталығы） Автовокзалынан магистралдық автобусқа мінсе,  жол бойы жылдам тасжолмен жүріп, 2 сағаттан аса уақытта жетеді. Өз көлігімен баратын саяхатшылар Чыңду Йұңфың айқас көпірі арқылы Чың-я жылдам тасжолына түсуіне болады. Күнмиң жақтан келетін жолаушылардың пойызға мініп келуіне болады. Лышан кемежайының жолаушылар кемесі Чұңчиң, Ибин сияқты Чаңжяң жағалауындағы жерлерге төте қатынайды. Лышаннан Ымишанға дейін 30 ш, автобус та бар, сондықтан Лышанды, Алып бұдданы және Ымишанды бір ғана қатынас желісімен саяхаттауға да болады.
== Ерекше ас-сулар ==
Лышан сулы өңір, сондықтан оның тағамдары да осы ерекшелікті өзіне сіңірген. Олардың ең әйгілілері Шиба бұршақ ірімшігі мен Минжяңның өзен балығы.

Шиба бұршақ ірімшігі: Шиба Лышанның іргесіндегі Минжяң өзені бойындағы бір қалашық. Ол жердің суы тұнық әрі салқын  болғандықтан, бұршақ ірімшігін жасауға бап келеді. Сөйтіп ол Сычуанның әйгілі тағамының біріне айналған.  Саяхатышлар Лышан қаласындағы кез келген дәмханадан дәмді де жаңа Шиба бұршақ ірмшігінен дәм татуына болады. Үш өзен құйғанындағы кемежай маңында Шиба бұршақ ірімшігін бет-жүздік еткен  дәмханалар тіпті көп. Бұл адәмханалар бұршақ ірімшігінен бір-бірінен мүлде басқаша жүзден артық, Қытай тағамдарының шоғырлы көрмесі деуге тұрарлықтай тағамдар шығарады.

Минжяңның өзен балығы: Лышан қаласы сыртындағы Минжяң, Чиң-ийжяң, Дадухы өзендерінің суы таза, ежелден балығы тәтті болуымен даңқы шыққан. Соның ішінде тұмсықты саққұлақты тұщы су балықтарының таңдаулысы деуге болады. Тұмсықты саққұлақ қабыршықсыз, қылтаны аз, денесі нығыз, еті әрі семіз әрі дәмді келеді де, бу моншасымен пісіріп жеуге ең үйлесімді келеді. Тұмсықты саққұлақ көбінесе мемлекеттік қонақасылардың дастарқанынан орын алады. Ал жай саяхатшылар онан дәм татқысы келсе, әрі қалтасына сын (1кг/200 юаннан астам), әрі аузының салымына сын (балықшылар оны үнемі ұстай ала бермейді).
== Базарлықтар ==
Лышан тауының Қытай медицинасындық дәрі-дәрмектері: Пісте,  сайсағыз, таудаған, дужұң, жоса сияқтылар тұтас қытайға даңықты. Атақты шайларынан: Ышин, жуиечиң, Юн-уча сияқтылары “Хаңжоу Лұңжиң”, “Фужян Мынхұң”шайларымен үзеңгілес. Бұдан басқа: Ақ балауыз, тұмсықты саққұлақ (балық), архат бамбугінен жасалған аса таяқ, бамбуктен тоқылған қолөнер бұйымдары, “Жядиң торқасы”, Ыми күлшесі, қытайша суреткерлік қағаздары, Жяжяң бұршақ ірімшігі, сұң қаламы, тянма, апелсин сияқтлылар.<ref>http://russian.ts.cn/eco/content/2008-08/28/content_2938723.htm</ref>

==Gallery==
<gallery>
File:LeshanBuddaGate.jpg|Тарихи мұраға апаратын қақпа
File:Leshan grosser buddha.JPG|Алдынан айқын көрінісі
File:Leshan Buddha Statue View.JPG|Толық көрінісі
File:Leshan da fo Flickr feet-head modified.jpg|Қарсы алдынан қарағанда
File:Cliff Side-Leshan Giant Buddha.jpg|Қия
Image:LeshanBuddha.jpg|Басы
Image:PRC17.jpg|Аяғы
image:The Grand One - a. holdrinet.jpg|Биіктен қарағанда
</gallery>

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://russian.ts.cn/eco/content/2008-08/28/content_2938723.htm Лышан Алып Бұддасы]
*[http://whc.unesco.org/en/list/779 UNESCO]
*[http://www.warriortours.com/river/leshan.htm More information]
*[http://www.thesalmons.org/lynn/leshan/ Leshan Grand Buddha - Da Fo]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай]]
[[Санат:Әлемдік мұра]]
[[Санат:Будда]]
[[Санат:Буддизм]]