Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланысы бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Шаруашылық, мәдени және саяси байланыс==

Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы [[байланыс]] мәселесі тарих [[ғылым]]ында әр түрлі пікірлер туғызып отыр. Біраз зерттеушілер көшпелілер мен отырықшылар [[қарым-қатынас]]ын олардың арасындағы [[қырғи қабақ қақтығыстар]], соғыстар, жаулап алу [[әрекет]]терімен байланыстырады. Бұл ретте көшпелілер белсенді [[рөл]] атқарды деп есептейді. Енді бір топ зерттеушілер бұл қарым-қатынастағы көшпелілердің орнын төмендетіп көрсетуге тарысады. "Көшпелілер отырықшылардың мөдени жетістіктерін қиратушылар, не болмаса өздеріне қабылдап алушылар болды" деген пікірлер де жиі кездеседі.

Көшпелі және отырықшы жұрттардың арасындағы қатынас әр заманда, әр түрлі аймақта әрқалай болды. Олардың карым-қатынасында кактығыс, соғыстармен қатар бейбіт сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара әсерлер аз болған жоқ. [[Мал өнімдері]]не мамандандырылған көшпелі экономика егіншілік өнімдерін, [[қолөнер бұйымдары]]н [[отырықшылар]]дан алса, отырықшылар мал өнімдерін, кейбір [[қолөнер]] заттарын, қолөнерге қажетті шикізаттарды [[көшпелілер]]ден алып отырды. Мұндай сауда, айырбас қатынастары, әсіресе отырықшы халықтар мен көшпелі елдер көршілес орналасқан шекаралық, аймақтарда [[пәрмен]]ді түрде іске асып отырды.

Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы [[тайпа]]лардан келді. [[Атты әскер]] дәстүрі, садақтың түрлері, [[қылыш]], [[ат әбзелдері]] де көшпелілерден келген. Мысалы, VI ғасырда түркі тайпалары пайдаланған темір үзеңгілі [[ертоқым]] келесі ғасырларда бүкіл Еуропаға таралды. Отырықшы елдер көшпелілердің қару-жарағына, киіміне еліктеді. Мысалы, VII—VIII ғасырлардағы түркілердің кісе белдіктері [[Қытай]]дан Иракқа дейінгі аралықта пайдаланылған. Таң әулеті кезіндегі Қытайда көшпелілердің киімі кең таралды, Еуропада орыс, поляк, венгр ақсүйектері киім киісінде, шаш қоюында көшпелілер үлгісіне еліктеді.
Көшпелілерде б.з.д. 1-мыңжылдықта пайда болған өнердегі "[[аң стилі]]" Қытайдан Дунайға дейінгі аралықтағы отырықшы елдерге де кең таралды.

Көшпелілердің өзіндік [[саяси мәдениет]]і болды. Олар ел басқарушыларын ерекше қасиетті [[адам]], Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, [[империя]]лық қызмет шендері, [[рәміз]]дері, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік [[дәстүр]]і болды. Осы [[мемлекет]]тік басқару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап алған отырықшы елдердің [[саяси жүйе]]сіне орнықтырып та отырды.

Көшпелілер отырықшы халықтардың бір-бірімен [[мәдениет]] алмасуына, олардың бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысуына себепші болды. Көшпелілер [[миграция]]сы, олардың бір отырықшы елдерден кейін келесі бір отырықшы [[халық]]тарды жаулап алуы арқылы мәдени [[диффузия]] іске асып отырды.

Ерте орта ғасырлар [[заман]]ында көшпелілер отырықшылармен тек қана соғысып қойған жоқ, сонымен қатар өзара тығыз [[бейбіт]] байланыста болды. Көшпелілер отырықшы елдер шеберлеріне өздеріне қажетті құрал-сайман, жабдықтарға тапсырыс жасаумен қатар оларды кажетті [[шикізат]]пен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен бірге көшпелілер отырықшылардан түрлі қолөнер түрін үйренді.

==Қала-дала байланыстары.==

IX—XII ғасырларда қалыптасқан қала [[мәдениет]]і [[жағдай]]ында қолөнер мен сауда дамыған кезде отырықшы [[өркениет]] көшпелілердің экономикалық [[қарым-қатынас]]тарының қажетті құрамды бөлігіне айналды. Бұл кездегі көшпелілер мен отырықшылардың қарым-қатынасы қалаларды жаулап алудан бастап, қарапайым айырбаска дейін түрлі сипатта болды. Бұл кездегі [[қала]] мәдениетінің өсуі, мүлік теңсіздігінің күшеюі көшпелілерді қызықтыра түсті.

Қалалар көшпелілердің сауда-саттық жасайтын орталықтарына айналды. [[Қарлұқтар]]дың, тоғыз-оғыздардың жартылай отырықшылыққа айналуы жөнінде ортағасырлық авторлар жазған.

Көшпелілердің [[Азия]] мен [[Еуропа]]да қағанаттар түріндегі ерте мемлекеттіліктерінің [[пайда]] болуы 1-мыңжылдықтың екінші жартысындағы [[аймақ]]тық әлеуметтік-саяси, экономикалық ерекшеліктерін анықтаушы фактор болды.

Қыпшақтардың оңтүстік [[Ресей]] даласында пайда болуы Киев Русін өзінің оңтүстік-шығыс шекараларын қорғауды ұйымдастыруға, бекіністер салуға мәжбүр етті.

Көшпелілер мен отырықшылардың шекаралық аймағының материалдық [[мәдениет]]і аралас болды.

[[Арал]]дың шығыс маңы, [[Сыр]]дың төменгі ағысы, [[Шу]], [[Талас]] өңірі, [[Жетісу]] көшпелілер мен отырықшылардың ежелден және ұзақ [[уақыт]] тоғысқан аймағы болды.

VII ғасырларда салынған Жетісу қалаларының көбі түрік қағандарының ордасы ретінде пайда болып қалыптасты. Жетісуда отырықшы мәдениет VI—XIII ғасырлар бойында көбейіп, қанат жая бастады. Түркеш, Қарлұқ, Қарахандар қағанаттарының халқы көшпелілер мен отырықшылардан тұрды. Қарлұқ, әсіресе [[Қарахан мемлекеті|Қарахандар]] дәуірінде [[көпшілік]] көшпелілер отырықшылыққа өтті. Осы кезеңде көп пайда болған [[қоныс]]тар мен қалалардың ерекше түрі — төрткүлдер. Осы I кезеңдегі қала жұртының материалдық мәдениетінде қалалық жөне көшпелілік сипат араласты. Мысалы, ауланың ішінде киіз үй тігіп отыру салты, ауладағы кең мал қоралар, т. б.

[[Жетісу]]да ортағасырлық қалалардың қирауының, қала мәдениетінің құлдырауының басты себебі — әскери [[саясат]] тәртібіне байланысты болды. Алдымен хорезмшахтың қидандарымен, одан соң наймандармен соғысы. Содан соң Жетісуды монғолдардың жаулап алуы. [[Соғыс]]тардан, шапқыншылықтардан, ең алдымен, қалалар мен қоныстар қатты зардап шекті. Өндіріс, мәдениет ошақтары қиратылды, қала халқы жаппай [[Сырдария]] мен [[Ферғанаға]] қоныс аударды.

Қалалардың қирауына ішкі, отырықшы иеліктердің өзара қақтығыстары да себеп болды. Іле даласында қала мәдениеті XIII ғасырда, Шу аңғарында — XIV ғасырда, Талас өңірінде XV ғасырда құлдырап, тоқырай бастады. Жетісуда кала мәдениетінің мүлде кұруы [[Ақсақ Темір]]дің Моғолстанмен соғыстарының салдарынан болды.

Қазақстан аумағында исламды таратушылар арабтар емес, Орталық Азияның қалалық мәдениет орталықтарынан шыққан саманидтер болды. Араб мәдениетімен бірге араб жазуы, араб сәулет өнері, қыштан жасалған бұйымдары, [[эпиграфика]]сы келді.
Мұсылмандық түркі қоғамының интеллектуалдық өміріне біршама өзгеріс әкелді. Арабтық, мұсылмандық мәдениетті меңгерген ғалымдар тобы қалыптасты: [[әл-Фараби]] (X ғ.), [[Жүсіп Баласағұни]] (XI ғ.), [[Махмуд Қашқари]] (XI ғ.), [[әл-Хорезми]] (XIV ғ.), т.б. Қазақстанда [[мұсылман]] дінін таратушы топтар пайда болды. Олар: хатибтар, мутаввалдар, молдалар, имамдар, т.б.

Орта ғасырларда [[Месопотамия]] жерінен шыққан [[манихей]] діні қазақ жеріне Мәуереннахр отырықшылары аркылы келді. VIII ғасырда Батыс Түрік қағандары шығыстан келген манихей дініне колдау жасады. Манихей дінінің [[Қазақстан]]дағы орталығы [[Тараз]] қаласы болды. Осы қалада жазылған манихейліктердің "Екі негіз жөніндегі қасиетті кітабы" (VIII ғ.) "он оқ бұдұн елін" (түркілерді) дінге қарату мақсатын көздеген еді. Манихей дінінің негізгі қағидасы бойынша, [[өмір]] жағымды, таза күштер мен зиянды, кара ниетті күштердің күресінен тұрады. Олар ілгерілеушілікке, дамуға қарсы болды, отбасын, өмірдің қызығын төрк етті. Мал етін жеуге қарсы болды, тек өсімдік тағамдарын пайдалануды [[уағыз]]дады.

Б.З. V ғасырында Қазақстан жеріне несториандық сарындағы христиан діні ене бастады. Несториандар қасиетті Мария Құдайды емес, адам бейнесіндегі Христосты туды деп мәлімдеді. Сол үшін қуғындалған Нестордың ізін куушылар өз дінін шығыс елдеріне таратуға бет алды. Осы дінді әрі қарай таратушы Сириядан шыққан несториан-христиандар біртіндеп оны Бактрия, [[Парфия]], [[Мәуереннахр]]ға, Қазақ жеріне, одан [[Қытай]] мен [[Монғолия]]ға таратты. Несториандың христиандардың V—VIII ғасырларға жататын шіркеулері, ескерткіштері [[Тараз]]дан, Меркеден, т.б. оңтүстік және Жетісудың ортағасырлық қалаларынан табылды.
Орта ғасырларда бұл өңір халқы көне шамандық-тәңірлік дінмен қатар әр жерде [[буддизм]], [[манихейлік]], [[христиандық]] діндерді ұстанды. Бұл өңірде IX—X ғасырлардан бастап [[мұсылман]] діні кең таралып, негізгі дінге айнала бастады. Орта ғасырларда оңтүстік өңірде осындай діни синкретизмнің (күрделі араластықтың) пайда болуы да көшпелілер мен отырықшылардың мәдени [[қарым-қатынас]]ының нәтижесі еді.

Сонымен, көшпелілер мен отырықшы халықтардың арасында тығыз байланыс болған. Бұл [[байланыс]] бірде жаугершілік, бірде арагүдік қақтығыстар, [[алым]]-[[салық]] түрінде болса, ал көпшілік жағдайда бейбіт қарым-катынас, сауда, айырбас түрінде іске асты. Көшпелі мәдениет пен отырықшы өркениеттердің жиі, тығыз араласуына Ұлы Жібек сауда жолындағы калалар үлкен өсер етті. Көшпелі және отырықшы шаруашылық-мәдени тұрпаттың өзара әсері, әсіресе олардың шекаралық аймақтарында күшті жүрді. Көшпелілер мен отырықшылар шаруашылық-экономикалық, мәдени байланыстары арқылы бір-бірінің [[мәдениет]]ін байытты.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}