Көне дәуірдегі Қазақстан жеріндегі ежелгі этникалық үдерістер бетінің бастапқы мәтінін қарау

===Қола дәуіріндегі тайпалар===
{{main|Қола дәуірі}}
Қазақ халқының шығу тегін зерттеу, оны оқыту мәселесін қарастырғанда, біз көне [[дәуір]]лерде жерімізде өмір сүрген [[тайпа]]лар тарихына соқпай өте алмаймыз. Әрине, бұдан 3—4 мың жыл бұрын қазақ жерінде өмір сүріп, көне мәдениеттің ескерткіштерін қалдырған тайпаларды қазақ халқының тікелей ата-бабасы деу шындықтан алысырақ болар. Сонымен қатар бұл тайпалардың қазақ мәдениетінің, дәстүрлі шаруашылығының, т.б. этностық қасиеттерінің қалыптасуына қатынасы болған-болмағандығын саралау — ғылыми қажеттілік деп есептейміз.

Қандай болмасын халықтың шығу тегі — ''[[этногенез]]і'' оның мәдениетінің шығу тегімен ''([[культурогенез]])'', тілінің шығу тегімен ''([[глоттогенез]])'', түр-сипатының қалыптасуымен ''([[расогенез]])'' байланысты.

[[Қазақстан]] жерін көне заманда мекендеген тайпалар бізге [[қола дәуірі]]нен бастап белгілі. Дегенмен олардың [[этнос]]тық атауы жөнінде нақты деректер жоқ.

Қазақстан аумағын және көрші аймақтарды б.з.д. 2-мыңжылдық мен 1-мыңжылдықтың арасында мекендеген тайпаларды біз олардың
мәдениетінің атымен ''[[Андрон мәдениеті|андрондықтар]]'' деп атаймыз.

Андрондықтардың этностық тегі жөнінде әлі дәлелденген пікір жоқ. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, андрондықтар фин-угор этностық тобына жатқан. ''Фин-угорлар'' дегеніміз — кейінгі ''финдер'', ''марийлер'', ''мордвалар'', т.б. осы тілдес халықтардың ата тегі. Бір топ ғалымдар андрондықтар унді-иран немесе арийтектес халык деп есептейді. Үнді-иран, арий тілінде сөйлегендер қазіргі ''үнді'', ''иран'', ''пуштун'', ''тәжік'', т.б. халықтардың ата тегі. Андрондықтар — үнді-иран тектес деуші ғалымдар сан жағынан басым. Кейінгі кезде жекелеген ғалымдар: "Андрондықтар — түркі тілдес халық болған" деген пікір айтуда.

Андронов тарихи-мәдени бірлестігінің іздері Батыс [[Сібір]]ден, [[Енисей]]ден, оңтүстікте Орталық [[Тянь-Шань]]нан, Оңтүстік [[Тәжікстан]]нан, [[Ауғанстан]]нан, тіпті Солтүстік [[Пәкстан]] жерінен де табылуда. Андронов мәдениетін қалдырушы қола дәуірі тайпаларының негізгі орталығы Қазақстан жері болды. Бұдан біз, негізінен, Қазақстан жерін мекендеген андрон тайпаларының сол көне заманның өзінде-ақ көп жұрттармен мәдени-этностық байланыста болғандығын байқаймыз.

Андрондықтар Қазақстан жерін 1 мың жылдай мекендеді, Қазақстан жерінде өздерінің ең көрнекті мөдени ескерткіштерін қалдырды, олар — [[қоныс]]тар мен жерлеу орындары. Бұлардың жақсы зерттелгендері Орталық, [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс]] және [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан]] жерінде.

Қазақ жерімен көршілес далалы аймақтардағы кемінде 3 мың жылдық тарихы бар [[көшпелі шаруашылық]], [[тұрмыс]], [[мәдениет]]інің негізін осы андрондықтар салды. Андрондықтар [[Еуразия]] даласындағы алғашқы металл өндірушілер болды. Оған — қола [[Құрал-саймандар|құрал-сайман]], [[қару-жарақ]] жасауға қажетті шикізаттар — [[мыс]] пен [[қалайы]] кеніштерінің көп табылуы бірден-бір дәлел.

Андрондықтардың қыш ыдыстарындағы "балдақ", "үшкіл", т.б. өрнектерін кейінгі қазақтардың бау, басқұр, алашаларынан көруге болады.

Қола дәуіріндегі тайпалардың отқа, күнге табынуы, ата-баба аруағына сиыну, құрбандық шалу, туыстас адамдарды ортақ қорымға қою салты, жылқы мен қой малын көп өсіріп, солардың еті мен сүтін көп пайдалануы олардың қазақтармен мәдени тектестігін көрсетеді.

===Сақтар=== 
{{main|Сақтар|Скифтер}}
[[File:Mapofsaks.jpg|thumb| alt=A.| ''Сақтар мекендеген жерлер''.]]
Б. з. д. 1-мыңжылдықта Қазақстан жерінде, Орталық [[Азия]]да, [[Ауғанстан]] мен Солтүстік [[Үндістан]]да сақ деген жалпы атауы бар тайпалар мекендеген.

Дәл осы заманда Солтүстік [[Қара теңіз]], [[Днепр өзені]] бойын ''скиф'' деп аталатын тайпалар жайлаған. Олар мөдениеті жағынан сақтарға туыстас болған. Осы кезде [[Еділ]] жағалауында, Орал тауының оңтүстік-шығыс бетінде ''савромат'' тайпалары өмір сүрген.

[[Геродот]] сақ және скиф тайпаларының туыстығын көрсете келіп, олардың ортақ ''сколот'' деген атпен де белгілі екендігін айтады. Геродоттың айтуы бойынша, бұл тайпаларды ''скиф'' деп гректер атаған. Олардың тегі Азиядан шыққан, кейіннен массагет тайпаларының қысымымен [[Әмудария]]ның арғы жағына өтіп, [[Киммериялықтар|Киммер жеріне]] қоныстанған.

Көне [[Парсылар|парсы]] жазба ескерткіштеріне жататын "[[Персополь]]", "[[Бехистун]]" жазуларында тур тайпаларының ортақ атауын ''сака'' деп береді. Біраз кейінірек табылған жазбаларда сақтарды ендігі жерде үш топқа бөледі. Олар — 
# [[парадарайя сақтары]], 
# [[тиграхауда сақтары]],
# [[хаомаварга сақтары]].

''Парадарайя сақтары'' дегеніміз — теңіздің арғы жағындағы сақтар. Бүгінгі күні көп зерттеушілер парадарайя сақтарының мекендеген жерін Қара теңіз жағалауы деп керсетеді. ''Тиграхауда сақтарының'' негізгі орналасқан жері [[Каспий теңізі]]нің шығысынан Жетісуға дейінгі аймақ деп көрсетеді. Ал массагеттер осы тиграхауда сақтарының грек жазбаларындағы атауы деген пікірлер де бар.

[[Сурет:Behistun.Inscript.Skunkha.jpg|150|left|thumb|Тиграхауда сақтардың патшасы - Скунха. I-шi Дарияның Бехистун жазуындағы бедер, б.з.б. IV ғасыр]]
Тиграхауда сақтары жөніндегі деректерді [[Ахеменид патшалары]] [[Кир ІІ|II Кир]] мен [[Дарий І|Дарийдің]] оларға қарсы жасаған жорықтары жөніндегі жазба мәліметтерден де аңғарамыз. Сондай-ақ тиграхауда сақтары осы күнгі [[Ташкент]]тің маңайын, [[Тянь-Шань]]ды мекендеген.

''Хаомаварга сақтардың'' ең ірі, саны жағынан көп тайпасы болған. Грек жазба деректерінде оларды кейде ''амюргия сақтары'' деп те атайды. Олар ежелгі [[Бактрия]] мен [[Маргиана]] аймақтарында, яғни [[Әмудария]] мен [[Мургаб өзені|Мургаб өзендерінің]] жағалауларында орналасқан. Сонымен қатар хаомаварга сақтарының біраз топтары қазіргі Ташкент облысын, [[Ферғана]] маңын жайлаған.

Көне грек тарихшы-географы [[Страбон]]ның хабарлауынша, [[массагеттер]]дің солтүстігінде ''дах (дай)'' тайпалары өмір сүрген. Бұл, шамамен, [[Арал теңізі|Аралдың]] оңтүстігі мен [[Каспий теңізі]]нің шығысы болса керек. Б.з.д. [[III ғасыр]]дан бастап массагеттердің аты көп аталмайды, олардан гөрі дайлар (дах) тарихи мәліметтерде көбірек аталып, Каспийдің оңтүстік-шығысынан [[Парфия]] шекарасына дейінгі жерді алып жатты.

"[[Авеста]]да" ''сайрим'' деген тайпалар жөнінде айтылады. Осы сайрим тайпаларын кей ғалымдар грек деректеріндегі [[Савроматтар|савромат]], [[сарматтар]] деп есептейді. Олар Каспийдің солтүстік-батысынан [[Азов теңізі]]не дейінгі аралықты жайлаған. Бұлардан солтүстікке қарай [[Жайық|Жайық өзені]] бойына [[аргиппейлер]] тайпалары орналасқан. Аргиппейлерден шығысқа қарай [[исседондар]] жайлаған. Олардан солтүстік-шығысқа қарай [[аримаспылар]] мен алтын қорыған самұрық тайпалары орналасқан.

Сонымен, ғалымдардың тұспалдауы бойынша, аргиппейлер қазіргі Солтүстік, исседондар — Орталық, ал аримаспылар Шығыс Қазақстан жерін мекендеген. Бұл аталған тайпалар Қазақстан жерінде б.з.д. [[VIII ғасыр|VIII]]—[[IV ғасыр]]лар аралығында өмір сүрген. Бұлар өзара мәдени-этностық жақын, туыстас тайпалар болған.

===Ғұн тайпалары===
{{main|Ғұндар}}
[[Сурет:Huns empire.png|thumb|300px|Батыс Ғұн Империясының территориясы Орталық Азия даласынан бастап қазіргі кездегі Германия жерлеріне дейін, және Қара теңіз бен Балтика теңізіне дейін созылған.]]
Б. з. д. [[V ғасыр]]да Оңтүстік [[Моңғолия]] мен [[Ордос]]та [[Түркі тілдері|түркі тілдес]], түр-әлпеті монғолоид типтес ғұн атты тайпа өмір сүрді.

Ғұндардың санын қытай деректері әркалай көрсетеді. Бір деректер бойынша, 
* ғұндардың саны — 300 мың, 
* ал әскері — 30 мың. 
Енді бір деректер бойынша, тек 
* әскерінің саны — 300 мың да, 
* ал халқының саны — 1 млн 500 мың. 
Соңғы деректерге б.з.д. II ғасырдың басындағы [[Батыс Ғұн Империясы|Ғұн империясына]] қараған бүкіл көшпелі тайпалар кірген болуы керек.

Б.з.д. [[II ғасыр|II]]—[[I ғасыр]]лар аралығында ғұндар қытайлармен жиі қақтығысқа түсіп отырды. Бұл текетіресте көбінесе ғұндар жеңіске жетіп, қытайлар оларға әр мезгіл сыйақы төлеп отыруға мәжбүр болады.

I ғасырдың соңы мен II ғасырдың ортасында ғұндар сәнби тайпаларының ығыстыруымен батысқа жылжиды. Алдымен олар Шығыс Қазақстан және Жетісу жеріне еніп, осындағы жергілікті тайпалармен араласты. Осы жерлерде Юэбан атты мемлекет құрды. Бұл мемлекет б.з. V ғасырына дейін өмір сүрді. Ғұндар біртіндеп Еділ, Жайықтан батысқа қарайғы жерлерді де жаулап алды.

Ғұндар Қазақстан жерін бұрыннан мекендеген сақтармен, үйсіндермен араласты. Олар бір-бірімен тұрмыс-тіршілігі, тілі жағынан жақындасты. Ғұндар өздерінен бұрын Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың түркіленуіне, бет-әлпетінің монғолдануына біршама әсер етті.

Ғүндармен бір мезгілде өмір сүрген және Қазақстан мен көрші аймақтағы этностық саяси жағынан үлкен әсер еткен тайпа юэчжилер болды. Олар өте күрделі этностық құрылымнан тұрған.

===Үйсіндердің этникалық тарихы===
{{main|Үйсін}}
[[Сурет:ZhangQianTravel.jpg|thumb|300px|right|Үйсіндер турған жер]]
Дәл осы замандарда [[Қазақстан]] жерін мекендеген тайпалардың арасында ерекше аталатыны — ''үйсіндер''. Үйсін тайпасының баста қалыптасқан аймағы — Солтүстік-батыс [[Қытай]] жері, осы күнгі [[Баркөл Қазақ аутономиялық ауданы|Баркөл көлінің маңайы]] деп есептеледі.
Осы аймақтан үйсіндер [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], [[Тарбағатай]] баурайына б. з. д. [[II ғасыр]]ларда ауып келген. Олар бұл жерге бұдан аз бұрын қоныс аударып келген юэчжилерді оңтүстікке қарай ығыстырып қоныстанған. Үйсіндердің батыс шекарасы [[Қаратау]]дың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатқан.

Үйсіндердің атауы, оның мөні, бұл көне атаудың кейінгі қазақ ұлысындағы үйсіндер атауымен байланысы әлі толық шешілмеген. Бірқатар тарихшылар қытай [[транскрипция]]сы бойынша ''"усун"'' аталатын тайпаны ''"аспан"'' [[этноним]]і деп білуге бейім. Енді бір пікір бойынша, қазір у-сунлеи аталатын екі [[иероглиф]] ертедегі қытай тілінде ''"а-сман", "аспан"'' деп оқылатын. Үйсін атауы кейінірек (орта ғасыр) жазба ескерткіштерінде ''"уіиин", "уйіиин", "хуши"'' түрінде кездеседі. Мысалы, ушиндер туралы дерек "[[Монғолдың құпия шежіресінде]]" ([[XIII ғасыр]]), [[Рашид-Әд-Дин Фазлаллах Ибн Әбу-Ль-Хайр Хамадани|Рашид ад-Диннің]] еңбегінде ([[XIV ғасыр]]) кездеседі. Бұдан қандай түйін жасауға болады? Біздіңше, көне қытай жазбаларындағы усун тайпасы мен кейінгі қазақтың [[Ұлы жүзі]]не ортақ атау болған үйсін тайпалық одағының арасында байланыс бар. Бұл атаудың орта ғасырлар заманында да үзілмей аталуы көне үйсіндер мен кейінгі үйсіндер арасында [[этногенетика]]лық та байланыс бар екендігін көрсетеді. Бұл пікірді көне үйсіндердің де [[Жетісу]] мен оған көрші аймақтарда жасауы, көне үйсіндердің де қазақтар сияқты [[киіз үй]]де тұрып, негізгі асы [[ет]] пен [[сүт]], [[қымыз]] болуы бекіте түседі.

Көне усундар сонымен қатар кейінгі [[Қырғыздар|қырғыз халкының]] да құрамына кірген болуы керек. Бұған қырғыз халқының ішіндегі ''үйшун'' тайпасы дәлел бола алады.

Үйсіндер [[ғұндар]]мен, [[Юечжа|юэчжилермен]] бірде жер, мал үшін соғысып, бірде бейбіт [[шаруашылық]]-[[Мәдениет|мәдени]] [[қарым-қатынас]]та болды. Олардың шаруашылығында, ел басқару жүйесінде көп ұқсастықтар болды. Мысалы, үйсіндер де ғұндар сияқты үш бөлікке: 
# сол қанат, 
# орталық қанат,
# оң қанатқа бөлінді.

Бұл дәстүрдің кейінгі қазақтардағы үш жүздік жүйеде жалғасын тапқандығын біз білеміз. Ғұн, үйсіндер өзара мәдени-этностық жағынан жақын да болған сияқты. Сондықтан да [[Грекия|грек]]-[[рим]] авторлары оларды кейде қосарлап, ''"ғұн-үйсін"'' деп те атайды.<ref>Қ19 Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
:Қазақстан тарихы
{{wikify}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{stub}}