Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Керей хан"

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет
ш (70 түзету)
 
(15 қатысушының арадағы 48 түзетуі көрсетілмеген)
Жол нөмірі 1: Жол нөмірі 1:
−
{{Infobox Monarch
+
{{Мемлекеттік қайраткер
−
| name            = Керей хан
+
| түс        = Қазақ ханы
−
| title          = Хан
+
| Қазақша есімі        = Керей хан
−
| image           = <!--[[Сурет:Qasym Khan.jpg|200px|caption]]-->
+
| Шынайы есімі  =  
−
| caption        =  
+
| Суреті           = Керей хан.tif
−
| reign          = [[1456]]—[[1473]]
+
| Сурет ені    =
−
| coronation      = [[1456]]
+
| Атауы            =
−
| othertitles    =
+
| Титулы              = [[Қазақ хандығы]]ның 1-ші ханы
−
| full name      = Болатханұлы, Керей
+
| Реті            = 1
−
| predecessor     = [[Барақ хан]]
+
| Ту              = Kazakh Khanate.svg
−
| successor      = [[Әз-Жәнібек хан]]
+
| Ту2              =
−
| suc-type        =
+
| Басқара бастады      = [[1465 жыл|1465]]  
−
| heir           =
+
| Басқаруын аяқтады        = [[1473 жыл|1473]]
−
| queen          =
+
| Ізашары     = [[Барақ хан]]
−
| consort         =
+
| Ізбасары          = [[Әз-Жәнібек хан]]
−
| issue          =
+
| Титулы_2            =  
−
| royal house     =[[Орыс хан]] үйі
+
| Ту_2            =
−
| royal anthem    =
+
| Ту2_2           =  
−
| father          =[[Болат сұлтан]]
+
| Реті_2            =  
−
| notes           =
+
| Басқара бастады_2    =
−
|}}
+
| Басқаруын аяқтады_2      =
−
'''Керей хан''' Кирай, Гирей (т.ж.б. – 15 ғ-дың 70-жылдарының бас кезі) – [[Қазақ хандығы]]ның негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. [[Ақ Орда]] ханы [[Орыстың (Өріс)]] ұрпағы. Орыс ханнан [[Тоқтақия]], одан [[Болат]], одан Керей хан. тараған. [[“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”]] дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғ-дың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың[[ “Тарих-и Рашиди”]] атты еңбегінде Керей хан туысы [[Жәнібек хан]]мен бірге 15 ғ-дың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның [[Әбілхайыр]] хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы [[Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы [[Жүніс хан]] иеліктерінің арасы болды.  
+
| Ізашары_2  =
−
[[Мұхаммед Хайдар Дулати]] «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:
+
| Ізбасары_2         =  
−
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
+
| Титулы_3            =  
−
Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады…
+
| Ту_3            =
 +
| Ту2_3            =
 +
| Реті_3            =
 +
| Басқара бастады_3     =
 +
| Басқаруын аяқтады_3      =
 +
| Ізашары_3  =
 +
| Ізбасары_3        =
 +
| Титулы_4            =
 +
| Ту_4            =
 +
| Ту2_4            =
 +
| Реті_4            =
 +
| Басқара бастады_4    =
 +
| Басқаруын аяқтады_4      =
 +
| Ізашары_4  =
 +
| Ізбасары_4        =
 +
| Туған күні      = 
 +
| Туған жері    =
 +
| Қайтыс болған күні        = 1473
 +
| Қайтыс болған жері      = [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]
 +
| Жерленді      =  
 +
| Діні      = [[Ислам]]
 +
| Әкесі              = Болат сұлтан
 +
| Анасы              =
 +
| Жұбайы            =
 +
| Балалары              = [[Бұрындық хан]]
 +
| Партиясы            =
 +
| Білімі        =
 +
| Қолтаңбасы           =  
 +
| Сайты              =
 +
| Commons            =
 +
| Марапаттары            =
 +
}}
 +
'''Керей хан''' ''Кирай'', ''Гирей'' (туған, өлген жылы белгісіз – 1473) – [[Қазақ хандығы]]ның негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның ханы [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] ұрпағы. Ұрыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref>
 +
 
 +
== Басқаруы ==
 +
«[[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме]]» дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың «[[Тарих-и Рашиди]]» атты еңбегінде Керей хан туысы [[Әз-Жәнібек хан|Жәнібек хан]]мен бірге 15 ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілхайыр]] хандығынан бөлініп, [[Моғолстан]]ның батысындағы [[Шу (өзен)|Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы [[Жүніс хан]] иеліктерінің арасы болды.
 +
 
 +
== Жазба деректерде ==
 +
[[Мұхаммед Хайдар Дулати]] «''Тарих-и Рашиди''» атты еңбегінде былай дейді:
 +
<blockquote style="border: 1px solid grey; padding: 0.5em 0.8em;">
 +
''Ол кезде [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]ты Әбілхайыр хан биледі. Ол [[Жошы хан|Жошы]] әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары [[870 жыл|870]] жылдары ([[1465 жыл|1465]]-[[1466 жыл|1466]]) билей бастады…''
 
</blockquote>
 
</blockquote>
  
−
Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылдың күзінде [[Шу]] өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. [[Әбілхайыр хан]]ға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен [[Жәнібек хан]]ның арқасында [[Есенбұға хан]] ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461/62 ж. Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/62 –1469 жылдары Моғолстан ханы [[Досмұхаммед]]тің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан [[Жүніс]]ке қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 ж. Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, [[Моғолстан]]дағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған [[Қазақ-Моғолстан]] қатынасы 16 ғ-дың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен [[Жәнібек хан]] ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 ж. жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – [[Ахмет]] пен [[Махмұт]] хандар, ноғай мырзалары [[Мұса]] мен [[Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ]], шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. [[“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”]] дерегінде қазақ хандары ретінде К. х. мен Жәнібектің есімдері аталса, [[“Фатхнама”, “Шайбанинаме”]] деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472 – 73 ж., Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.
+
==Билік жылдары==
−
Керей хан ның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: [[Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед]] және [[Сұлтан Әлі]]. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген [[Бұрындық хан]]нан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.  
+
Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен [[1457 жыл]]дың күзінде Шу өңіріне көшіп келген. Ал [[1458 жыл]]дың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілхайыр хан]]ға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен [[Әз-Жәнібек хан|Жәнібек хан]]ның арқасында [[Есенбұға|Есенбұға хан]] ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс [[1461 жыл|1461]]-[[1462 жыл|62]] жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. [[1461 жыл|1461]]/[[1462 жыл|62]]–[[1469 жыл|1469]] жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан [[Жүніс хан|Жүніс]]ке қолдау көрсете бастайды. Ақыры, [[1469 жыл]]ы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, [[Моғолстан]]дағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы 16 ғасырдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “''Тауарих-и гузида-йи нусратнаме''” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “''Фатхнама''”, “''Шайбанинаме''” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472 жыл|1472]]–[[1473 жыл|73]] жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан [[1470 жыл]]дың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.
  
 +
== Қайтыс болуы ==
 +
Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: [[Бұрындық хан]], Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген [[Бұрындық хан]]нан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.
  
−
[[Сырдария]] бойындағы қалалар мен [[Дешті-Қыпшақ]] даласы үшін күресте қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілхайыр хан еді. Қазақ хандығы Әбілхайырға қарсы күресу үшін ең алдымен [[Моғолстан]] мемлекетімен тату көршілік одақ ойрат жоңғарларының тайшасы Амасанжының Моғолстанға шабуыл жасауынан және Әбілхайыр ханның Жетісудағы қазақ хандығына шабуыл жасауынан тізе қоса отырып қорғануды мақсат етті. [[1468]] ж. қыста Әбілхайыр хан [[Қазақ ханды|Қазақ хандығын]] қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа аттанды, бірақ сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілхайырдың қаза болуы қазақ хандығының нығаюына және көлемінің кеңеюіне үлкен орай тудырды. Әбілхайыр өлгеннен соң оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып, хандық ыдырай бастады.
+
== Дерeктерде кездесуі ==
−
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
+
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472 жыл|1472]]—[[1473 жыл|73]] [[Сырдария]] жағасындағы қалалар үшін [[Моғолстан]] ханы [[Жүніс хан|Жүністің]] ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.
−
Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды, ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті.</blockquote>
+
  
−
Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ хандары Керей мен [[Жәнібек хан|Әз Жәнібек]] бұдан он екі жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қонысы Дешті-Қыпшаққа қайта оралды.
+
Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы [[Бұрындық хан|Бұрындыққа]] бергені туралы, Керей ханның [[Өзбек ұлысы]]н басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан [[1472 жыл|1472]]—[[1473 жыл|73]] жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
  
−
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472]]—[[1473|73]] жж. [[Сырдария]] жағасындағы қалалар үшін [[Моғолстан]] ханы [[Жүніс хан|Жүністің]] ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.
+
== Өзгерістер ==
 +
[[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мүрагері [[Шейх-Хайдар бен Әбілхайыр|Шейх-Хайдар]] ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бүдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның түқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.
  
−
Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы [[Бұрындық хан|Бұрындыққа]] бергені туралы, Керей ханның [[Өзбек ұлысы|Өзбек ұлысын]] басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан [[1472]]—[[1473|73]] жж. оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
+
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "''Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі''" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "''Көшпелі өзбектер мемлекеті''" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан [[Жетісу]] өңірі, [[Шу (өзен)|Шу]] мен [[Талас (өзен)|Талас]] өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1473 жыл]]ы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.
−
== Шығармалары: ==  
+
 
−
*Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, А.-А., [[1969]];
+
== Дереккөздер ==
−
*Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, *Л.М. Епифановой. Таш., [[1996]];
+
{{дереккөздер}}
−
*Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., [[2001]];
+
 
−
*Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. ғ3.
+
== Әдебиеттер ==  
 +
* Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969;
 +
* Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
 +
* Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;
 +
* Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.
  
−
<ref>[[Тараз Энциклопедиясы]]</ref>
 
−
== Пайдаланған әдебиет  ==
 
−
<references/>
 
 
== Сыртқы сілтемелер ==
 
== Сыртқы сілтемелер ==
−
* [http://www.tarih.spring.kz/ru/history/medieval/figures/kerei_zhanibek/ Тарих]
+
* [http://e-history.kz/kz/biography/view/29 Керей хан жайлы e-history.kz порталында]
−
* [http://wap.history1997.f.qip.ru/?1-11-80-00000036-000-0-0/ Керей хан]
+
  
−
{{Kazakh Khans}}
+
{{Адамдардың тізбегі| ізашары=[[Барақ хан]]| мәтін=[[Қазақ хандары|Қазақ ханы]]| ізбасары=[[Әз-Жәнібек хан]] | жылдары=[[1465 жыл|1465]]—[[1473 жыл|1473]]}}
−
[[Санат:Монархтар]]
+
{{Қазақ хандары}}
−
[[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]]
+
  
−
[[ru:Керей-хан]]
+
[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]
 +
[[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]]

17:20, 2017 ж. сәуірдің 14 кезіндегі нұсқасы

Үлгі:Мемлекеттік қайраткер Керей хан Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 1473) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орданың ханы Ұрыстың ұрпағы. Ұрыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref>

Басқаруы

«Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме» дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге 15 ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды.

Жазба деректерде

Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:

Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады…

Билік жылдары

Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылдың күзінде Шу өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. Әбілхайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461-62 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/62–1469 жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы 16 ғасырдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “Тауарих-и гузида-йи нусратнаме” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “Фатхнама”, “Шайбанинаме” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472–73 жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.

Қайтыс болуы

Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.

Дерeктерде кездесуі

Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472—73 Сырдария жағасындағы қалалар үшін Моғолстан ханы Жүністің ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.

Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның Өзбек ұлысын басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472—73 жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.

Өзгерістер

Әбілқайыр хан өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мүрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бүдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның түқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.

Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "Көшпелі өзбектер мемлекеті" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.

Дереккөздер

Үлгі:Дереккөздер

Әдебиеттер

  • Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969;
  • Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
  • Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;
  • Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.

Сыртқы сілтемелер

Үлгі:Адамдардың тізбегі Үлгі:Қазақ хандары

«http://kk.encyclopedia.kz/index.php?title=Керей_хан&oldid=937» бетінен алынған