Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Керей хан"

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет

ш (r2.7.1) (Боттың үстегені: ca:Karai Khan)
Жол нөмірі 1: Жол нөмірі 1:
−
<table>
+
{{Мемлекеттік қайраткер
−
<tr>
+
| Қазақша есімі        = Керей хан
−
<td>'''Керей хан'''<ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”,  2009 ISBN 978-601-01-0268-2 </ref>  Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 15 ғасырдың 70-жылдарының бас кезі) – [[Қазақ хандығы]]ның негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. [[Ақ Орда]] ханы [[Орыстың (Өріс)]] ұрпағы. Орыс ханнан [[Тоқтақия]], одан [[Болат]], одан Керей хан тараған.  
+
| Шынайы есімі  =
 +
| Суреті          =
 +
| Сурет ені    =
 +
| Атауы            =
 +
| Титулы              = [[Қазақ хандары|Қазақ ханы]]
 +
| Реті            = 1
 +
| Ту              =
 +
| Ту2              =
 +
| Басқара бастады      = 1465
 +
| Басқаруын аяқтады        = 1474
 +
| Ізашары    = [[Барақ хан]]
 +
| Ізбасары          = [[Әз-Жәнібек хан]]
 +
| Титулы_2            =
 +
| Ту_2            =
 +
| Ту2_2            =
 +
| Реті_2            =
 +
| Басқара бастады_2    =
 +
| Басқаруын аяқтады_2      =
 +
| Ізашары_2  =
 +
| Ізбасары_2        =
 +
| Титулы_3            =
 +
| Ту_3            =
 +
| Ту2_3            =
 +
| Реті_3            =
 +
| Басқара бастады_3    =
 +
| Басқаруын аяқтады_3      =
 +
| Ізашары_3  =
 +
| Ізбасары_3        =
 +
| Титулы_4            =
 +
| Ту_4            =
 +
| Ту2_4            =
 +
| Реті_4            =
 +
| Басқара бастады_4    =
 +
| Басқаруын аяқтады_4      =
 +
| Ізашары_4  =
 +
| Ізбасары_4        =
 +
| Туылған күні      =
 +
| Туылған жері    =
 +
| Қайтыс болған күні        =
 +
| Қайтыс болған жері      =
 +
| Жерленді      =
 +
| Діні      =
 +
| Әкесі              = [[Болат сұлтан]]
 +
| Анасы              =
 +
| Жұбайы            =
 +
| Балалары              = [[Бұрындық хан]]
 +
| Партиясы            =
 +
| Білімі        =
 +
| Қолтаңбасы          =
 +
| Сайты              =
 +
| Commons            =
 +
| Марапаттары            =
 +
}}
 +
'''Керей хан'''<ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”,  2009 ISBN 978-601-01-0268-2 </ref>  Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 15 ғасырдың 70-жылдарының бас кезі) – [[Қазақ хандығы]]ның негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. [[Ақ Орда]] ханы [[Орыстың (Өріс)]] ұрпағы. Орыс ханнан [[Тоқтақия]], одан [[Болат]], одан Керей хан тараған.  
  
−
[[“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”]] дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. [[Мұхаммед Хайдар Дулати|Мұхаммед Хайдар Дулатидың]] [[ “''Тарих-и Рашиди''”]] атты еңбегінде Керей хан туысы [[Жәнібек хан]]мен бірге 15 ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның [[[[Әбілхайыр]]]] хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы [[Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы [[Жүніс хан]] иеліктерінің арасы болды.  
+
[[“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”]] дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. [[Мұхаммед Хайдар Дулати|Мұхаммед Хайдар Дулатидың]] [[ “''Тарих-и Рашиди''”]] атты еңбегінде Керей хан туысы [[Жәнібек хан]]мен бірге 15 ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның [[Әбілхайыр]] хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы [[Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы [[Жүніс хан]] иеліктерінің арасы болды.  
−
</td>
+
 
−
<td>{{Infobox Monarch
+
== [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] «''Тарих-и Рашиди''» атты еңбегінде былай дейді: ==
−
| name            = Керей хан
+
<blockquote style="border: 1px solid grey; padding: 0.5em 0.8em;">
−
| title          = Хан
+
−
| image          = <!--[[Сурет:Qasym Khan.jpg|200px|caption]]-->
+
−
| caption        =
+
−
| reign          = [[1456]]—[[1473]]
+
−
| coronation      = [[1456]]
+
−
| othertitles    =
+
−
| full name      = Болатханұлы, Керей
+
−
| predecessor    = [[Барақ хан]]
+
−
| successor      = [[Әз-Жәнібек хан]]
+
−
| suc-type        =
+
−
| heir            =
+
−
| queen          =
+
−
| consort        =
+
−
| issue          =
+
−
| royal house    =[[Орыс хан]] үйі
+
−
| royal anthem    =
+
−
| father          =[[Болат сұлтан]]
+
−
| notes          =
+
−
|}}</td>
+
−
<tr>
+
−
</table>
+
−
==[[Мұхаммед Хайдар Дулати]] «''Тарих-и Рашиди''» атты еңбегінде былай дейді:==
+
−
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
+
 
''Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол [[Жошы]] әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары [[870]] жылдары ([[1465]]-[[1466]]) билей бастады…''
 
''Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол [[Жошы]] әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары [[870]] жылдары ([[1465]]-[[1466]]) билей бастады…''
 
</blockquote>
 
</blockquote>
 +
 
==Билік жылдары==
 
==Билік жылдары==
 
Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен [[1457]] жылдың күзінде [[Шу]] өңіріне көшіп келген. Ал [[1458]] жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. [[Әбілхайыр хан|Әбілхайыр ханға]] наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен [[Жәнібек хан]]ның арқасында [[Есенбұға хан]] ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс [[1461]]-[[1462|62]] жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. [[1461]]/[[1462|62]] –[[1469]] жылдары Моғолстан ханы [[Досмұхаммед]]тің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан [[Жүніс|Жүніске]] қолдау көрсете бастайды. Ақыры, [[1469]] жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, [[Моғолстан]]дағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған [[Қазақ-Моғолстан]] қатынасы 16 ғаысрдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен [[Жәнібек хан]] ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – [[Ахмет]] пен [[Махмұт]] хандар, ноғай мырзалары [[Мұса]] мен [[Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ]], шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “''Тауарих-и гузида-йи нусратнаме''” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “''Фатхнама''”, “''Шайбанинаме''” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472]] – [[1473|73]] жылдары, [[Жүніс]] хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан [[1470]] жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.
 
Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен [[1457]] жылдың күзінде [[Шу]] өңіріне көшіп келген. Ал [[1458]] жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. [[Әбілхайыр хан|Әбілхайыр ханға]] наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен [[Жәнібек хан]]ның арқасында [[Есенбұға хан]] ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс [[1461]]-[[1462|62]] жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. [[1461]]/[[1462|62]] –[[1469]] жылдары Моғолстан ханы [[Досмұхаммед]]тің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан [[Жүніс|Жүніске]] қолдау көрсете бастайды. Ақыры, [[1469]] жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, [[Моғолстан]]дағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған [[Қазақ-Моғолстан]] қатынасы 16 ғаысрдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен [[Жәнібек хан]] ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – [[Ахмет]] пен [[Махмұт]] хандар, ноғай мырзалары [[Мұса]] мен [[Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ]], шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “''Тауарих-и гузида-йи нусратнаме''” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “''Фатхнама''”, “''Шайбанинаме''” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472]] – [[1473|73]] жылдары, [[Жүніс]] хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан [[1470]] жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.
−
==Қайтыс болуы==
+
 
−
Керей хан ның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: [[Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед]] және [[Сұлтан Әлі]]. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген [[Бұрындық хан]]нан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.  
+
== Қайтыс болуы ==
−
==Дерeктерде кездесуі==
+
Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: [[Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед]] және [[Сұлтан Әлі]]. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген [[Бұрындық хан]]нан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.  
 +
 
 +
== Дерeктерде кездесуі ==
 
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472]]—[[1473|73]]  [[Сырдария]] жағасындағы қалалар үшін [[Моғолстан]] ханы [[Жүніс хан|Жүністің]] ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.
 
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1472]]—[[1473|73]]  [[Сырдария]] жағасындағы қалалар үшін [[Моғолстан]] ханы [[Жүніс хан|Жүністің]] ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.
 +
 
Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы [[Бұрындық хан|Бұрындыққа]] бергені туралы, Керей ханның [[Өзбек ұлысы|Өзбек ұлысын]] басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан [[1472]]—[[1473|73]] жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
 
Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы [[Бұрындық хан|Бұрындыққа]] бергені туралы, Керей ханның [[Өзбек ұлысы|Өзбек ұлысын]] басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан [[1472]]—[[1473|73]] жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
−
==Өзгерістер==
+
 
 +
== Өзгерістер ==
 
[[Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мүрагері [[Шейх-Хайдар]] ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бүдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның түқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.
 
[[Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мүрагері [[Шейх-Хайдар]] ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бүдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның түқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.
−
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "''Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі''" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "''Көшпелі өзбектер мемлекеті''" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. [[Жәнібек хан]] мен [[Керей хан]] [[Жетісу]] өңірі, [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1473]] жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.
 
−
== Шығармалары: ==
 
−
*Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, А.-А., [[1969]];
 
−
*Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, *Л.М. Епифановой. Таш., [[1996]];
 
−
*Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., [[2001]];
 
−
*Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. ғ3.
 
  
−
<ref>[[Тараз Энциклопедиясы]]</ref>
+
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "''Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі''" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "''Көшпелі өзбектер мемлекеті''" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. [[Жәнібек хан]] мен [[Керей хан]] [[Жетісу]] өңірі, [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет [[1473]] жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.<ref>Тараз Энциклопедиясы</ref>
 +
 
 +
== Әдебиеттер ==
 +
* Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, А.-А., [[1969]];
 +
* Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, *Л.М. Епифановой. Таш., [[1996]];
 +
* Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., [[2001]];
 +
* Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. ғ3.
 +
 
 
== Пайдаланған әдебиет  ==
 
== Пайдаланған әдебиет  ==
 
<references/>
 
<references/>
 +
 
== Сыртқы сілтемелер ==
 
== Сыртқы сілтемелер ==
 
* [http://www.tarih.spring.kz/ru/history/medieval/figures/kerei_zhanibek/ Тарих]
 
* [http://www.tarih.spring.kz/ru/history/medieval/figures/kerei_zhanibek/ Тарих]
Жол нөмірі 56: Жол нөмірі 93:
  
 
{{Kazakh Khans}}
 
{{Kazakh Khans}}
 +
 
[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]
 
[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]
 
[[Санат:1470 жылдары қайтыс болғандар]]
 
[[Санат:1470 жылдары қайтыс болғандар]]

16:27, 2012 ж. ақпанның 3 кезіндегі түзету

Үлгі:Мемлекеттік қайраткер Керей хан<ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2 </ref> Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 15 ғасырдың 70-жылдарының бас кезі) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орда ханы Орыстың (Өріс) ұрпағы. Орыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған.

“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме” дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. 15 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың “''Тарих-и Рашиди''” атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге 15 ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды.

Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:

Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады…

Билік жылдары

Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылдың күзінде Шу өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. Әбілхайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461-62 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/62 –1469 жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы 16 ғаысрдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “Тауарих-и гузида-йи нусратнаме” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “Фатхнама”, “Шайбанинаме” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472 – 73 жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.

Қайтыс болуы

Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.

Дерeктерде кездесуі

Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472—73  Сырдария жағасындағы қалалар үшін Моғолстан ханы Жүністің ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.

Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның Өзбек ұлысын басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472—73 жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.

Өзгерістер

Әбілқайыр хан өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мүрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бүдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның түқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.

Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "Көшпелі өзбектер мемлекеті" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.<ref>Тараз Энциклопедиясы</ref>

Әдебиеттер

  • Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, А.-А., 1969;
  • Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, *Л.М. Епифановой. Таш., 1996;
  • Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;
  • Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. ғ3.

Пайдаланған әдебиет

<references/>

Сыртқы сілтемелер

Үлгі:Kazakh Khansca:Karai Khan ru:Керей-хан

«http://kk.encyclopedia.kz/index.php?title=Керей_хан&oldid=897» бетінен алынған