Заратуштра солай айтқан бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Nietzsche187a.jpg|thumb|right|200px|Ницше (1875ж.)]]
'''«Заратуштра солай айтқан»''' - [[Фридрих Ницше]] 1883-1885 жылдар аралығында жазған кітабы. Толық тақырыбы: «''Заратуштра солай айтқан: барлық адамға арналған, бірақ ешбіреуге арналмаған кітап''»（Also Sprach Zarathustra, Ein Buch für Alle und Keinen). Әлемді сілкіндірген, сансыз жүректерді тебіренткен бұл ғажайып кітап оның шығамашылық шабыты ең тасыған кезде жазылған және оның бүкіл идеясының топтастырылуы, даналығының шарықтау шыңы болады. Ол туралы Ницшенің өзі "жастық жалын мен жастық мұңға толы жастардың кітабы" деген болатын. Немістің әйгілі композиторы Рихард Штраус 1896 жылы Ницшенің осы кітабының құрметіне "Заратуштра солай айтқан" деген 9 бөлімді симфония жазып қалдырды.

"Заратуштра солай айтқан" кітабы "шарап тәңірі [[Дионис]]тік шабытпен" жазылып, ғалам мен өмірдің арғы болмыстық құпиясынан сыр шертетін поэтикалығы мен философиялығы қатар жарысқан көркем туынды. Ол кейінгі философия, әдебиет, көркемөнер салаларына түгел дерлік әсер етті. Онда дәуір мен дәстүрге үндесе бермейтін өзгешелік те, сырлы сиқырлық та, асқақ мінез де, балалық аңғалдық та, тағылық асаулық та, ізгі мейірбандық та бар. Оны батыста "бесінші інжіл" деп атайтындар бар.

== Кітаптың ерекшелігі ==
[[Сурет:Also sprach Zarathustra.GIF|thumb|right|200px]]
Бұл кітаптың жазылу үлгісі өзгеше, автор мұнда лирикалық эссеге ұқсайтын романдық оқиға желісін пайдаланған, оны Сократтан бұрынғы ойшылдар шығармаласына, інжілдің жазылу ерекшелігіне, Платон диалогтарына ұқсататындар бар. Ницше батыстың әдебиет және философия дәстүрі туралы көп талдаулар мен түсіндірулер жасағаны, сол кездегі Еуропада жаттанды болған үлгілерге рахымсыз сын айтқаны белгілі. [[Заратуштра]] – Зороастр, немесе Зәрдүш деп те аталады, [[Парсы]] халқынан шыққан ғұлама, өз атындағы дінінің пайғамбары, отқа, күнге, Ахура Маздаға сыйыну дінінің ұстазы.<ref>C. Guignon, D. Pereboom. Existentialism: Basic Writings, 2nd ed., Hackett, 2001. pp. 101–113</ref> Фридрих Ницше Заратуштра әулиенің таңғажайып образы арқылы философиялық даналықтың сүлей үлгісін жаратты. Заратуштраның жамағатқа арнаған нақыл үлгісіндегі философиялық сөздері арқылы өз философиялық идеясын жеткізді. Бір ерекшелігі, тыңдаушы жұрт Заратуштраның сөздеріне (Ф.Ницшенің идеяларына) тіке баға беріп, аңыс қайтарып отырады. Бұл белгілі бір деңгейде кітаптың айтар негізгі ойын күрделі етіп, кейде тіпті өзара қайшылықты етіп көрсеткендіктен, оқушы оның мағынасын сан-саққа жүгіртуі мүмкін – бәлкім бұл автордың күткені болса керек. Бұл кітапты ағылшындық [[аналитикалық философия]] дәстүріндегі философтар, [[Гегель]]дік догматизмдік ағымдар ұзақ заман бойы әдеби кітап ретінде маңыз бермей келді, тек XX ғасырдың соңынан бастап бұл кітап әдебиет пен философияның ғажайып ұштастырылуы ретінде үлкен құштарлық оятты.

== Нақылдар желісі ==
Кітап нақыл үлгісімен жазылған. Әр рет Заратуштра әлдебір тақырыпта нақыл үлгісінде сөз сөйлейді. Мысалы Заратуштра солай айтады:<br />
{{start citation}}Күллі тіршілік иелері түгел өз-өзінен асып түсуде. Адамзат баласы, сендер не істей аласыңдар?!{{end citation|қайнары=}}
{{start citation}}Адамзаттың ұлылығы оның мақсат болғанында емес, көпір болғанында. Адам өзінің кесіп өтуімен, төменге түсуімен қадірлі.{{end citation|қайнары=}}
{{start citation}}[[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] адам - қара жердің мән-мағынасы. Ерік-жігерлеріңе [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] қара жердің мән-мағынасы болуы керек дегені айтқызыңдар!{{end citation|қайнары=}}
{{start citation}}Нағыз еркек екі нәрсені ұнатады: қатер және ойын. Қатерлі ойыншық болғандықтан ол әйел затын сүйеді.''{{end citation|қайнары=}}
{{start citation}}Егер сен биікке шыққың келсе, тек өз аяғыңмен ғана шық. Басқалардың сені биікке көтеріп шығуына жол берме. Басқалардың арқасына жабыспа, басқалардың желкесіне мінуші болма.{{end citation|қайнары=}}
{{start citation}}Адам үшін маймыл деген не? Бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана! Адам да [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] үшін сондай, бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана!{{end citation|қайнары=}}

== Кітаптағы негізгі идеялар ==
[[Сурет:Lenk Nietzsche.jpg|thumb|right|200px|"Адам деген хайуан мен [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] арасында керілген арқан; шыңырау төбесінде керілген бір арқан. Жүру де қатерлі; орта жолдан қайту да қатерлі; дірілдеп қорқу да қатерлі; тоқтап тұру да қатерлі". (''Ф.Ницше'')]]
Бұл кітапта [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]], [[Үстемдік еркі]], [[Мәңгілік қайталаным]] секілді Ф.Ницшенің ең негізгі идеялары топтастырылған. Оқиға Заратуштраның адамдар арасынан кетіп, он жыл тауда рухани тазарып, сосын адамдар арасына қайтып келуінен басталады. Заратуштраның сөздеріне жұрт алғашында сенімсіздік танытады. Бірақ біртіндеп көптеген адамдар оның соңынан ереді.

Ф.Ницшенің ойы бойынша тіршілік түрлері үздіксіз даму күйінде болады. Кезектегісі соңғы, ең биік сатысы емес. Адам бұл сатыда өткінші буын ғана, демек ол келесі даму сатысы [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] сатысы үшін көпір болуға тиіс. "Осыған дейін барлық тіршілік өзінен биік нәрселерді жаратумен болды." Адам да өзінен биік нәрсе жаратуы керек.

"Жарату" ұғымы - тіршілік түрлерінің дамуы тек механикалық себеп-салдар ауысым барысы ғана еместігін, әрбір түрде ішкі шығармашылық әлеует болатынын, уақыт оқиғалары содан өрілетінін көрсетеді. Олар өз нәрселерін жарату арқылы өзін үздіксіз жоғары деңгейде ұстайды. Бірақ адам баласы ғаламды өзі үшін жаратылған деп түсініп, ғаламның дамуында адам соңғы нүкте деп түсінеді. Олар тіршілік дамуында адам ең жетілген соңғы мақсат деп қарайды. Егер осы қате идея адам баласын кернеп алса, адамзат дамымай ғана қалмастан, "Ақырласқан адам" пайда болады. Заратушрта: "Сендер жойқын толқынның қайтқан толқынына айналып, қайтадан хайуандық деңгейге қайтпақсыңдар ма? " деп сұрақ қояды.

Бір ерекше жағдай, адамзат өзге тіршілік түрлері секілді ағымға қарай ілесіп, ырықсыз түрде дамитын, не кемитін нәрсе емес, ол өз еркімен, өз ақыл-парасатымен дамудың тізгінін игеріп отыратын жаратылыс. Дегенмен, жоғары өрлеу мен кері құлау, алға басу мен азғындау, көтерілу мен түсу алма кезек және екеуі де қажетті есептеледі.

== Адам өмірінің үш сатысы ==
Адам артына қараса бүкіл дамудың сатыларын байқайды. Дегенмен алдыда әрбір адамның өмірі үш түрлі сатыны бастан кешіруі мүмкін:

'''"Түйе сатысы"''' - барлық қиындықтардан тайсалмай, бәрін бір өзі көтеріп, шынығып, жетіліп, алыс арманға зар желіп аттану сатысы;

'''"Арыстан сатысы"''' - өмірдегі зұлымдықтармен, сұрқиялықтармен, масылдықпен, "айдағармен" айқасу арқылы өмірді түзету, билеу еркіне жету, жеңімпаз, ең болу",

'''"Сәби сатысы"''' - бейне сәби бала секілді бәрін игеріп, бәрінен биік тұрып, баршаны таза пәк жүрекпен сүйетін әулиелік.

Ф.Ницшенің ойынша бұл үш саты өмірдің қандай өмір болуын белгілейді.

== Заратуштраны бас кейіпкер ету себебі ==
[[Сурет:Dawn - swifts creek.jpg|thumb|right|200px|Ұлы адамдарға арналған]]
Даналық тарихы бойынша Заратуштра - ең алғаш жақсылық пен жамандық қайшылығы арқылы дүниені түсіндірген тұңғыш пайғамбар. Ол бойынша биіктегі жақсылық үлгісі [[Ахура Мазда]] және шүңеттегі жамандық үлгісі Анкара Маню ортасында ықылымдық шайқас толастамайды. Жақсылық пен жамандықты адам өлшемінің негізгісі деп қарайтын Ф.Ницшенің айтуынша, Заратуштра жақсылық пен жамандықты ең алғаш философиялық ажыратушы ретінде оның тасасында не тұрғанын білуге тиісті деп есептеген және жақсылық пен жамандықтың негізін  қайта таразыға салады. Ницшенің: "Сен жақсы деп жүргенің шынайы жақсылық па, жамандық деп жүргенің шынайы жамандық па?" деген сұрақ қояды. Оның ойынша, тек тірі жасампаздыққа құрылған, адамды тіпті де  күшейтетін, тіпті де биікке шығаратын істі ғана шынайы жақсы деуге болады. Ал, кезектегі жақсылықтарда жамандық басым, ал кезектегі көптеген жамандықтар шынын қуғанда жақсылық.

== Заратуштраның екі хайуаны ==
'''Бүркіт''' - биіктегі такапар жаратылыс, ол парасат пен рухтың рәмізі. '''Абжылан''' жердегі уытты жаратылыс ретінде дене мен затқа, сөз бен шешендікке өкілдік етеді. Биікте бүркіт айналып жүреді, төменде абжылан алға ілгерлейді. Рух пен дене шеңбер пішінді айналып, алға ілгерлеп қатар жүреді, бірінсіз бірі жоқ, "Сенің рухыңа қарағанда денең көп нәрсені біледі"; рух дене арқылы өзін іске асырады, дене де рух арқылы өзін күшейтеді.

== Заратуштра және [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] (супермен) ==
[[Image:Lion waiting in Namibia.jpg|thumb|Заратуштраның соңғы өзгерісі]]
Заратуштра [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] емес, [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]]дің өкілі де емес, ол [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]]дің үгітшісі ғана. Ол адамдардың ерік-жігерін [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]]ді тану мен түсінуге бағыттап, [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] делінетін "Қара бұлттар арасынан жарқ еткен найзағай" туралы күні бұрын хабар береді. Найзағай көнелікті тілгілейтін от қамшысы, жаңалықтың жарқындығы. Ол көне ойлау жосыны ақырласып, жаңа деңгейге көтерілудің белгілсі. [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] дегеніміз жақсы адам дегендік емес, керемет білгір, ең күшті адам дегендік те емес, бірақ ол барлық мүмкіндіктердің тоғысуы. Адам баласы сол [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] адамды туғызуды өзінің өмір мағынасы санауы керек. [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]]ге қатысы жоқ ілеспе, сүйретпе адам "уақыттық, өткінші тобыр" ғана. Әрине, барлық көрегендердің тағдыры бойынша, Заратуштраның сөзін адамзат баласы түсінбейді, сондықтан ол сөйлеп болғанда ондағылардың бәрі күледі, мазақтайды, бейпіл дауыс шығарады, тілдерін шығарады. Бейне [[Платон]]<nowiki/>ның үңгіріндегі надандық көрінісі секілді болады. Үңгірде Платон адамдарға "Идея" туралы сөйлейді. Бірақ түсінбеген адамдар Платонға "Идеяны бізге көрсетші" дейді. Сосын олар тамға түскен көлеңкелерге қарап, ақиқат дегеніміз міне осы дейді. Платон оларға "Идея" деген тегі не екенін қанша айтса да түсіндіре алмапты. Заратуштра да сол Платон секілді ешкім оны түсінбейді, қабылдамайды, сенбейді де. Өйткені әрине, [[Бірегей (Ницше)|Бірегей]] былай, не алай деп айтатын нәрсе емес, ол іспен көрсететін нәрсе.

== Ұсыныс ==
Аталған кітаптың мағына астары терең, ойы күрделі, қамтыған мазмұны қат-қабат болғандықтан, ол туралы айтқанды оқығанға қарағанда түпнұсқасын оқу керек. Әрине, ақиқат іздеген адам ол қанша қиын болса да бәрібір кедергілерді жеңіп, кітаптың арғы жағында тұспалдаған идеяларға жете алады.

== Тақырыпқа пайдалы сілтеме ==
* [[Фридрих Ницше]]
* [http://www.nietzschesource.org/texts/eKGWB/Za-I ''Also sprach Zarathustra''] Немісше
* [http://www.gutenberg.org/etext/Заратуштра солай айтқан" 1998ж.,Thomas Common аударған.] Ағылшынша
* [http://lib.ru/NICSHE/zaratustra.txt Заратуштра солай айтқан] Орысша
* [http://librivox.org/thus-spake-zarathustra-by-friedrich-nietzsche/ Ағылшынша аудармасының аудио нұсқасы] [[LibriVox]]
* [http://www.lenahades.co.uk/#!works/c23d3 Lena Hadesтің "Заратуштра солай айтқан" кітабына арналған майбояулы суреттер мен графиктер]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
* Gutmann, James. "The "Tremendous Moment" of Nietzsche's Vision". The Journal of Philosophy, Vol. 51, No. 25. American Philosophical Association Eastern Division: Papers to be presented at the Fifty-First Annual Meeting, Goucher College, желтоқсан 28–30, 1954. pp. 837–842.
* Jump up ^ Pippin, Robert. "Nietzsche: Thus Spoke Zarathustra". Cambridge Texts in the History of Philosophy, University of Chicago, 2006. ISBN 0-521-60261-0. p. ix.
* Jump up ^ Nietzsche, Friedrich Wilhelm. "How One Becomes What One Is: With a Prelude in German Rhymes and an Appendix of Songs". (Edition) Random House, 1974. p. xii.
* Jump up ^ The Will to Power, sect. 617; trans. Kaufmann

[[Санат:Философия]]
[[Санат:Кітаптар]]