Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Жәңгір-Керей хан"

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет

ш (Бот: Мына үлгі өзгертілді: Stub:Тұлғалар)
ш (36 түзету)
 
(13 қатысушының арадағы 20 түзетуі көрсетілмеген)
Жол нөмірі 1: Жол нөмірі 1:
{{Infobox Biography
+
{{мағына|Салқам Жәңгір хан}}
|subject_name    = Бөкейұлы Жәңгір хан
+
{{Мемлекеттік қайраткер
| image_name    =  
+
| түс                    =  монарх
| image_size    =  
+
| Қазақша есімі        = Жәңгір-Керей хан
| image_caption =
+
| Шынайы есімі        = Жиһангер Бөкейұлы
| date_of_birth = [[1801]]  
+
| Суреті              = Jangir khan.jpg
| place_of_birth =
+
| Атауы                = Жәңгір хан әйелі Фатимамен
| date_of_death = [[1845]]
+
  | Сурет ені            =  
| place_of_death =
+
| Елтаңба              =
| occupation     = Қазақ ханы
+
  | Елтаңба атауы        =
| spouse         =  
+
| Елтаңба ені          =
 +
| Титулы              = [[Бөкей ордасы]]ның 3-інші ханы
 +
| Лақап аты            =  
 +
| Ту                  =
 +
  | Ту2                  =
 +
| Басқара бастады      = [[1823]]
 +
| Басқаруын аяқтады    = [[1845]]
 +
| Басқарған кезеңі     =  
 +
| Ізашары              = [[Шығай хан (Кіші жүз)|Шығай хан]]
 +
| Ізбасары            = [[Сахиб-Керей хан]]
 +
| Титулы_2            =
 +
| Ту_2                =
 +
| Ту2_2                =
 +
| Реті_2              =
 +
| Басқара бастады_2    =
 +
| Басқаруын аяқтады_2  =
 +
| Ізашары_2            =
 +
| Ізбасары_2          =
 +
| Титулы_3            =
 +
| Ту_3                =
 +
| Ту2_3                =
 +
| Реті_3              =
 +
| Басқара бастады_3    =
 +
| Басқаруын аяқтады_3  =
 +
| Ізашары_3            =
 +
| Ізбасары_3          =
 +
| Титулы_4            =
 +
| Ту_4                =
 +
| Ту2_4                =
 +
| Реті_4              =
 +
| Басқара бастады_4    =
 +
| Басқаруын аяқтады_4  =
 +
| Ізашары_4            =
 +
| Ізбасары_4          =
 +
| Түсініктемелер      =
 +
| Діні                = Ислам
 +
| Азаматтығы              =
 +
| Туған күні         = 1801
 +
| Туған жері        =
 +
| Қайтыс болған күні  = 11.8.1845
 +
| Әкесі = [[Бөкей хан]]
 +
| Анасы =
 +
| Жұбайы = Жүзім және Фатима
 +
| Балалары = біріншіден 2 бала, екіншісінен 7 бала (соның ішінде Сахиб-Керей хан және [[Ғұбайдолла Жәңгіров|Ғұбайдолла]]
 +
| Қайтыс болған жері  =
 +
| Жерленді            =
 +
| Династия            =
 
}}
 
}}
'''Бөкейұлы Жәңгір хан''' ([[1801]]—[[1845]]) — [[Кіші жүз|Кіші жүздің]] [[Әбілқайыр хан|Әбілқайыр]] хандығынан бөлініп шыққан Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілқайырдың шөбересі, [[Нұралы хан|Нұралының]] немересі. Оның шын аты Жиһангер.
 
  
Әкесі [[Бөкей]] [[Еділ]] мен [[Жайық]] арасындағы елін әуелі сұлтандық дәрежеде басқарады да, кейін орыстың қазақ хандықтарын бөлшектеп, әлсірете беру саясатына орай 1812 жылы хан атағын алады. Бірақ ол хандықтың қызығын көп көре алмай, 1815 жылы қайтыс болады. Хан тағы мұрагерлік жолмен Бөкейдің артында қалған үш баласының үлкені сыртта [[Астрахань]] губернотары Андреевскийдің үйінде оқып жүруіне байланысты, ол ер жетіп, оң солын жете танығанша билікті Бөкейдің інісі [[Шығай сұлтан]] қолға алады.
+
'''Бөкейұлы Жәңгір хан''' ([[1801]][[1845]]) — [[Кіші жүз]]дің [[Әбілқайыр хан|Әбілқайыр]] хандығынан бөлініп шыққан Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілқайырдың шөбересі, [[Нұралы хан|Нұралының]] немересі. Оның шын аты Жиһангер.
  
Еуропалық білім алып, орысша тәрбиеленіп, хандықты әкімшілік жағынан басқару тәсілдерін үйреніп келген жас жігіт 1823 жылдан бастап билік тізгінін өз қолына алғаннан кейін, патша өкіметінің саясатын бұлжытпай орындап, Батыс Қазақстанда жүзеге асырушы қуыршақ ханның бірі болады.
+
==Өмірбаяны==
 +
Әкесі [[Бөкей]] [[Еділ]] мен [[Жайық]] арасындағы елін әуелі сұлтандық дәрежеде басқарады да, кейін орыстың қазақ хандықтарын бөлшектеп, әлсірете беру саясатына орай [[1812]] жылы хан атағын алады. Бірақ ол хандықтың қызығын көп көре алмай, [[1815]] жылы қайтыс болады. Хан тағы мұрагерлік жолмен Бөкейдің артында қалған үш баласының үлкені сыртта [[Астрахань]] губернотары Андреевскийдің үйінде оқып жүруіне байланысты, ол ер жетіп, оң солын жете танығанша билікті Бөкейдің інісі [[Шығай сұлтан]] қолға алады.
  
Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік — шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 — 1845 жылдары [[Жәңгір хан]] басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі [[Әулие Анна ордені|Әулие Анна орденінің]] кавалері атанып, генерал — майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.
+
[[Еуропа]]лық білім алып, орысша тәрбиеленіп, хандықты әкімшілік жағынан басқару тәсілдерін үйреніп келген жас жігіт [[1823]] жылдан бастап билік тізгінін өз қолына алғаннан кейін, патша өкіметінің саясатын бұлжытпай орындап, Батыс [[Қазақстан]]да жүзеге асырушы қуыршақ ханның бірі болады.
  
Жәңгір 1824 жылдың күзінде [[Орынбор]] муфтиі [[Мұхамеджан Хусейнов|Мұхамеджан Хусейновтың]] қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.
+
Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік — шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы [[1823]] — [[1845]] жылдары [[Жәңгір хан]] басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, [[татар]], [[араб]], парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі [[Әулие Анна ордені]]нің кавалері атанып, генерал — майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.
 +
 
 +
Жәңгір [[1824]] жылдың күзінде [[Орынбор]] муфтиі [[Мұхамеджан Хусейнов]]тың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.
  
 
1826 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы [[Николай І|Николай I-нің]] таққа отыру рәсіміне шақырылады. [[Мәскеу]] қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған [[Николай І|Николай патшаның]] өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.
 
1826 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы [[Николай І|Николай I-нің]] таққа отыру рәсіміне шақырылады. [[Мәскеу]] қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған [[Николай І|Николай патшаның]] өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.
  
1827 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1829 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.
+
[[1827]] жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. [[1829]] жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.
  
Жәңгір билік еткен кезде [[Еділ]], [[Жайық]] өзендері мен [[Каспий теңізі|Каспий теңізінің]] жағалауындағы жерлерді қазақ шаруаларының пайдалануына тиым салынады. Олардың бұл өңірлерге мал жаюға, балық аулауға қақылары болмайды. Бұған салықтың көбеюі мен бөлісінде шаруалар үлесінің кемуі келіп қосылды да, осының бәрі жиылып келіп, [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасында]] [[Исатай Тайманов]] пен [[Махамбет Өтемісов]] бастаған шаруалар көтерілісінің тууына әкеп соғады.
+
Жәңгір билік еткен кезде [[Еділ]], [[Жайық]] өзендері мен [[Каспий теңізі]]нің жағалауындағы жерлерді қазақ шаруаларының пайдалануына тиым салынады. Олардың бұл өңірлерге мал жаюға, балық аулауға қақылары болмайды. Бұған салықтың көбеюі мен бөлісінде шаруалар үлесінің кемуі келіп қосылды да, осының бәрі жиылып келіп, [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасында]] [[Исатай Тайманов]] пен [[Махамбет Өтемісұлы]] бастаған шаруалар көтерілісінің тууына әкеп соғады.
  
 
Жәңгір хан өзі билік құрып тұрған кезде елді отырықшылыққа көшіру, мектеп ашып балаларды оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол ашқан мектептен білім алған алғашқылардың бірі белгілі қазақ этнографы, Орыс география қоғамының қызметкер мүшесі [[Мұхаммед Салық Бабажанов]] бұл ретте былай деп жазады:  
 
Жәңгір хан өзі билік құрып тұрған кезде елді отырықшылыққа көшіру, мектеп ашып балаларды оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол ашқан мектептен білім алған алғашқылардың бірі белгілі қазақ этнографы, Орыс география қоғамының қызметкер мүшесі [[Мұхаммед Салық Бабажанов]] бұл ретте былай деп жазады:  
 
''…ханның ықпалымен және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілігін сезіне бастады. Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да, өзінің ынтасы мен ордалықтарға оқу білімнің пайдасы жөнінде түсіндірмек болған ынтасын да аямады. Өзінің сарайында мектеп ашып, 60 адам ислам діні, орыс жазуы және тіл жөнінде дәріс алды. Бұл мектеп сарай маңында осы күнге дейін «Жәңгір мектебі» деп аталып келді. Ондағы 30 бала Орданың шаруашылық қаржысы есебінен білім алуда.''
 
''…ханның ықпалымен және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілігін сезіне бастады. Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да, өзінің ынтасы мен ордалықтарға оқу білімнің пайдасы жөнінде түсіндірмек болған ынтасын да аямады. Өзінің сарайында мектеп ашып, 60 адам ислам діні, орыс жазуы және тіл жөнінде дәріс алды. Бұл мектеп сарай маңында осы күнге дейін «Жәңгір мектебі» деп аталып келді. Ондағы 30 бала Орданың шаруашылық қаржысы есебінен білім алуда.''
  
 
+
Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]], [[Түркі тілдері|түркі]] тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, [[1844]] жылы [[университет]]тің ғылыми кеңесі Жәңгірді «Қазан университетінің құрметті мүшесі» етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында «Северная пчела», «Отечественные записки», «Современник» басылымдары, Шинкелдің «Архитектура XIX ст.», Гогольдің «Мертвые души» кітаптары болған.
Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]], [[Түркі тілдері|түркі]] тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді «Қазан университетінің құрметті мүшесі» етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында «Северная пчела», «Отечественные записки», «Современник» басылымдары, Шинкелдің «Архитектура XIX ст.», Гогольдің «Мертвые души» кітаптары болған.
+
  
 
Жәңгір хан бойында жақсылығы мен жамандығы жарыса өріліп, атқарған ісінен орайына қарай осының екеуі де көрініс беріп тұратын күрделі тұлға. Жақсысын көріп, асқақтатып, аспанға шығармай, жаманын көріп, жатқа санап, жарға итермей, адамгершілікті биік парасаттылықпен тарихи бағасын берер кез енді келді деп білеміз. Қалайда Жәңгір ханның халқымыздың тарихында өзіндік орны бар екені ешқандай дау тудырмаса керек.
 
Жәңгір хан бойында жақсылығы мен жамандығы жарыса өріліп, атқарған ісінен орайына қарай осының екеуі де көрініс беріп тұратын күрделі тұлға. Жақсысын көріп, асқақтатып, аспанға шығармай, жаманын көріп, жатқа санап, жарға итермей, адамгершілікті биік парасаттылықпен тарихи бағасын берер кез енді келді деп білеміз. Қалайда Жәңгір ханның халқымыздың тарихында өзіндік орны бар екені ешқандай дау тудырмаса керек.
  
 
Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін Бөкей ордасындағы хан өкіметі жойылып, басқару жүйесі қайта құрылды.<ref name="Source 1">[[Қазақ Энциклопедиясы]]</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
 
Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін Бөкей ордасындағы хан өкіметі жойылып, басқару жүйесі қайта құрылды.<ref name="Source 1">[[Қазақ Энциклопедиясы]]</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
ISBN 9965-607-02-8 </ref>
+
ISBN 9965-607-02-8</ref>
  
==Пайдаланған әдебиет==
+
==Дереккөздер==
 
<references/>
 
<references/>
 
   
 
   
[[Санат: Тұлғалар]]
+
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат: 1801 жылы туғандар]]
+
[[Санат:1845 жылы қайтыс болғандар]]
+
[[Санат: Қазақ хандары]]
+
[[Санат: Әулие Анна ордені]]
+
 
{{Kazakh Khans}}
 
{{Kazakh Khans}}
{{Bio-stub}}
+
 
 
{{wikify}}
 
{{wikify}}
 +
 +
[[Санат:Бөкей әулеті]]
 +
[[Санат:1801 жылы туғандар]]
 +
[[Санат:1845 жылы қайтыс болғандар]]
 +
[[Санат:Қазақ хандары]]
 +
[[Санат:Әулие Анна ордені]]
 +
 +
 +
{{Bio-stub}}

17:19, 2017 ж. сәуірдің 14 кезіндегі нұсқасы

Үлгі:Мағына Үлгі:Мемлекеттік қайраткер

Бөкейұлы Жәңгір хан (18011845) — Кіші жүздің Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілқайырдың шөбересі, Нұралының немересі. Оның шын аты Жиһангер.

Өмірбаяны

Әкесі Бөкей Еділ мен Жайық арасындағы елін әуелі сұлтандық дәрежеде басқарады да, кейін орыстың қазақ хандықтарын бөлшектеп, әлсірете беру саясатына орай 1812 жылы хан атағын алады. Бірақ ол хандықтың қызығын көп көре алмай, 1815 жылы қайтыс болады. Хан тағы мұрагерлік жолмен Бөкейдің артында қалған үш баласының үлкені сыртта Астрахань губернотары Андреевскийдің үйінде оқып жүруіне байланысты, ол ер жетіп, оң солын жете танығанша билікті Бөкейдің інісі Шығай сұлтан қолға алады.

Еуропалық білім алып, орысша тәрбиеленіп, хандықты әкімшілік жағынан басқару тәсілдерін үйреніп келген жас жігіт 1823 жылдан бастап билік тізгінін өз қолына алғаннан кейін, патша өкіметінің саясатын бұлжытпай орындап, Батыс Қазақстанда жүзеге асырушы қуыршақ ханның бірі болады.

Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік — шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 — 1845 жылдары Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі Әулие Анна орденінің кавалері атанып, генерал — майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.

Жәңгір 1824 жылдың күзінде Орынбор муфтиі Мұхамеджан Хусейновтың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.

1826 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы Николай I-нің таққа отыру рәсіміне шақырылады. Мәскеу қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған Николай патшаның өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.

1827 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1829 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.

Жәңгір билік еткен кезде Еділ, Жайық өзендері мен Каспий теңізінің жағалауындағы жерлерді қазақ шаруаларының пайдалануына тиым салынады. Олардың бұл өңірлерге мал жаюға, балық аулауға қақылары болмайды. Бұған салықтың көбеюі мен бөлісінде шаруалар үлесінің кемуі келіп қосылды да, осының бәрі жиылып келіп, Бөкей ордасында Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісінің тууына әкеп соғады.

Жәңгір хан өзі билік құрып тұрған кезде елді отырықшылыққа көшіру, мектеп ашып балаларды оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол ашқан мектептен білім алған алғашқылардың бірі белгілі қазақ этнографы, Орыс география қоғамының қызметкер мүшесі Мұхаммед Салық Бабажанов бұл ретте былай деп жазады: …ханның ықпалымен және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілігін сезіне бастады. Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да, өзінің ынтасы мен ордалықтарға оқу білімнің пайдасы жөнінде түсіндірмек болған ынтасын да аямады. Өзінің сарайында мектеп ашып, 60 адам ислам діні, орыс жазуы және тіл жөнінде дәріс алды. Бұл мектеп сарай маңында осы күнге дейін «Жәңгір мектебі» деп аталып келді. Ондағы 30 бала Орданың шаруашылық қаржысы есебінен білім алуда.

Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді «Қазан университетінің құрметті мүшесі» етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында «Северная пчела», «Отечественные записки», «Современник» басылымдары, Шинкелдің «Архитектура XIX ст.», Гогольдің «Мертвые души» кітаптары болған.

Жәңгір хан бойында жақсылығы мен жамандығы жарыса өріліп, атқарған ісінен орайына қарай осының екеуі де көрініс беріп тұратын күрделі тұлға. Жақсысын көріп, асқақтатып, аспанға шығармай, жаманын көріп, жатқа санап, жарға итермей, адамгершілікті биік парасаттылықпен тарихи бағасын берер кез енді келді деп білеміз. Қалайда Жәңгір ханның халқымыздың тарихында өзіндік орны бар екені ешқандай дау тудырмаса керек.

Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін Бөкей ордасындағы хан өкіметі жойылып, басқару жүйесі қайта құрылды.<ref name="Source 1">Қазақ Энциклопедиясы</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8</ref>

Дереккөздер

<references/>

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:|[[Санат:Еш медиа файлы жоқ мақалалар/{{{1}}}]]|}}}} Үлгі:Kazakh Khans

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:||}}}}Үлгі:Bio-stub