Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Диқан (егінші)"

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет

ш (clean up, replaced: жэне → және using AWB)
 
ш (1 түзету)
 
(айырмашылығы жоқ)

19:29, 2017 ж. сәуірдің 22 кезіндегі нұсқасы

ДИҚАН - егін салып, күтіп-баптауды кәсіп еткен ша- руа, егінші. Дәстүрлі ортада егіншілік жақсы өрістеген өңірлерде үлкен жерге егін салып, астық өндірген, түрмыс-тіршілігін осы егінмен байланыстырған адам- дарды Д. деп атайды. Ал Д. сөзін Л.Будагов дэь - ауыл, қыстақ және хан үй-жай деген сөздердің бірігуінен шыққан дейді. ДЕРТ КӨШІРУ Егіншілік қазақ даласындағы ежелгі тайпалардың мал өсірушілігімен катар дамыған қосалқы кәсіп болды. Мал өсіру мен егін егу бірін-бірі толықтырып, өзара байланы- ста дамыды. Д.-дар өндірген өнімін малға айырбас жаса- са, өз кезегінде малшылар егін науқанында Д.-ды мықты атпен, түйелермен қамтамасыз етіп, егістік басу, ору, жи- нау сияқты жүмыстарға қолүшын берген. XIX ғ. екінші жартысынан бастап қазақ жерінің Ресей империясының меншігі деп жариялануына байланысты жайылым жердің күрт тарылуы кедей, малы аз адамдардың жарты- лай отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысуға мэжбүр етті. Байырғы ортада ондай адамдарды жатац деп атады. Егін салудың қыр-сыры игеріліп, егіншілік кең қанат жая бастаған кезде осы кәсіппен айналыса- тын адамдардың саны да арта түсті. Егінге су қазылған арық арқылы жеткізілді. XVI ғ.-да Сауран өңірінде егінді кәріздеп суару тәсілі қолданылды. Егінді қолдан суару

. ... . л

"V№ ск*" л. Егістік суарушы. Н.Г. Хлудов. 1913 ж. ҚР MOM цорынан (КП 3635J мақсатында жасалған арналар мен арықтарға иелік ететін адамды мұрап деп атайды (толығырақ қ. Мүрап).

. V'fe- ' •»/'::-'V -- і I • • ,, • I ■ • ^ ' V

  • '*" J '*!

Зерттеуші С.З. Токарев «Қазақ дщаншылары егіншілік- ті әдеттен тыс тылсым күгитің әсері, Тәңірдің ісінен деп санаган», - деп жазған. Қазақ Д.-дары аспан шырақтарына сиынып, егіннің мол өнім беруін тілеген, яғни Д.-дар жердегі өсімдік атаулының көбеюін, өнім беруін аспан жүлдыздарының өзгерістерімен тығыз бай- ланыста қараған. Д.-дар соқа, тесе, күрек, тырмауыш, орац сияқты егіншілік қүралдарын оздері жасап, егін салуға қарапайым кұрал-саймандарды ғана пайдаланған. Erie даласына жер жыртуға көктемде, жер жүмсарған уақытта кіріскен, өгіз ңемесе атты соқаға жегіп, жер жыр- тып, тырмауышпен тырмалап, мойнына дэн салынған дорба асып алып, дэнді қолмен сепкен. Күзде орак орып, түсім алған соң тақыр-таза жерге қырман жасап, астық төгіп, өгізбен бастырып, түктелген бндайдың қауызын желге үшырып тазалаған. Мол түсім алған Д.-дар дэнді ат диірменге тарттырып, бастыратын болған (толығырақ қ. Егініиілік; Дэн бастыру).  Қазақ халқының диқаншылыққа катысты ғүрыптары мен дэстүрлері басқа да егіншілік кэсібі жақсы дамыған түркі халықтарының мэдениетімен тығыз байланыс-та болғандығын кореміз. Мүндай егіншілікке қатысты ғү- рыптар еліміздің оңтүстік өңірлерінде кеңінен сақталған. Қазақтың егіншілікке қатысты ғүрыптары, сондай-ақ оған қатысты мерекелер діни наным-сенімдермен тығыз байланысты. Ертеде кей өңірдің Д.-дары бастырған астығының төрттен бір бөлігін әлеуметтік жағдайы на- шар отбасыларға зекет ретінде таратып отырған, мүны кейде үшыр (гүшыр) деп те атаған (толығырақ қ. Үшір / Ғүшыр). Егін науқаны көпшілік қауыммен бірігіп, қауымдасып жүргізілетін іс болғандықтан, ауқымды ша- ралар мен ауыр жүмыстарды бүкіл ауыл болып бас қосып, бірігіп атқарған. Мүндай шаралар үме жолымен жасалған. Егін салу кезінде қарулы жігіттер мен егін сырын білетін адамдар үмеге шақырылады, олар жабыла жүмылып көмек береді. Отағасы мал сойып, қолбағыс тигізгендерге тамақ береді, ал көмекке келгендер істеген жүмысына ақы алмайды (толығырақ қ. Егіншілік; Асар; Үмё). Жаңбыр жаумай қүрғақшылық болған жылдары Д.-дар табиғаттың тылсым күшіне бас ұрып, егіншіліктің желеп-жебеушісі, диқандардың пірі Дикан бабаға сиынып, дүға оқып, тасаттық беріп, жауын-шашын тілейді.<ref>Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2</ref>

Дереккөздер

<references/>

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:||}}}} {{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:|[[Санат:Еш медиа файлы жоқ мақалалар/{{{1}}}]]|}}}}


{{#ifeq:|Үлгі

| Бұл үлгі мақалаларды автоматты түрде Үлгі:C қосады. {{#ifeq:Диқан (егінші)|Документация||}}{{#if::Санат:Үлгілер:Аяқталмаған мақалалар|}} |{{#if:||{{#if::Санат:Үлгілер:Аяқталмаған мақалалар|}}}} }}