http://kk.encyclopedia.kz/index.php?title=%D0%91%D3%99%D0%BA%D1%96_%D0%B1%D0%B8&feed=atom&action=historyБәкі би - Түзету тарихы2024-03-29T07:23:53ZМына уикидегі бұл беттің түзету тарихыMediaWiki 1.23.15http://kk.encyclopedia.kz/index.php?title=%D0%91%D3%99%D0%BA%D1%96_%D0%B1%D0%B8&diff=62112&oldid=prevModerator: 1 түзету2017-04-20T18:16:23Z<p>1 түзету</p>
<table class='diff diff-contentalign-left'>
<tr style='vertical-align: top;'>
<td colspan='1' style="background-color: white; color:black; text-align: center;">← Ескі түзетулер</td>
<td colspan='1' style="background-color: white; color:black; text-align: center;">18:16, 2017 ж. сәуірдің 20 кезіндегі түзету</td>
</tr><tr><td colspan='2' style='text-align: center;'><div class="mw-diff-empty">(айырмашылығы жоқ)</div>
</td></tr></table>Moderatorhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php?title=%D0%91%D3%99%D0%BA%D1%96_%D0%B1%D0%B8&diff=62111&oldid=prevArystanbekBot: /* Дереккөздер */clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB2014-06-14T04:00:54Z<p><span dir="auto"><span class="autocomment">Дереккөздер: </span>clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using <a href="/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D0%AD%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B:AWB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Қазақ Энциклопедиясы:AWB (мұндай бет жоқ)">AWB</a></span></p>
<p><b>Жаңа бет</b></p><div>==Бәкі Басарұлыдың өмірбаяны==<br />
'''Бәкі Басарұлы'' (1807, [[Павлодар облысы]] [[Май ауданы]] [[Кеңтүбек ауылы]] - 1861) - би, шешен. Әкесі – [[Басар би]], атасы – [[Тілеке батыр]]. Бәкі би ауыл молдасынан хат танып, 1819 жылы [[Омбы]]дағы бұратаналар мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, ел билеу жұмысына араласады. [[Бәсентиін]] руының төбе биі [[Қазанғап Сатыбалдыұлы]] өне бойы өзінің алғыр әрі шешен інісі Бәкіні жастай жанына ертіп жүреді. Бәкі би қазақша әрі орысша [[жүйрік]], жан-жақты білімі бар, зиялы адам болған. 1824 - 26 жылдары [[айдабол]] руының [[төбе би]]і [[Шоң Едігеұлы]], бәсентиіннен [[Қазанғап]] пен Бәкі би, қаржастың төбе биі [[Шорман Күшікұлы]], қуандық және қанжығалы руларының жетекші билері бас қосып, [[Қарқаралы]] округінен дербес [[дуан]] ашып, дуан орталығын [[Баянауыл]]дан салу, аға сұлтанды ақсүйек емес, қарадан сайлау жөнінде ортақ пікірге келеді. Бәкі би әрдайым [[адамгершілік]]ті, береке-бірлікті, [[татулық]]ты жоғары ұстаған.<br />
<br />
==Бәкі Басарұлы туралы аңыздар==<br />
===Бәкі Басарұлы туралы аңыз===<br />
... Шопай деген кедей [[Ертіс]]тің Қаратоғайдағы бір айрығы - Өзденбайдын жағасына қос тігіп, [[қармақ]], таспамен [[балық]] аулап, үй-ішін асырап жүреді екен. Бір [[күн]]і қасында сегіз-тоғыз жасар баласы бар Шопайға Матвеев бастаған Қиыктың (қазіргі Лебяжье) атты қарашекпені кездесіп:<br />
:- Сен неге бұл судан балық аулайсың? [[Су]] да, судың балығы да - біздікі, - деп әкіреңдеп тиіседі.<br />
[[Атамекен]] қонысымыз болған сон күнкөрістің қамымен аулап едім... дегеніне қарамастан, Шопайды сабап-сабап, [[арқан]]мен бір [[терек]]ке байлап тастапты. Тіккен қосын бұзып, таспа, қармақтарын балталаған.<br />
<br />
Бұл екі арада Шопайдың баласы жүгірген бойы [[ауыл]] [[адам]]дарына айтып, олар Бәкіге естіртіп үлгірсе керек. Бәкең жанында [[кісі]]лері бар, атпен шауып келсе, [[қайық]]қа мінген алты [[орыс]] қарашекпен жағадан алыстап кетіп барады екен. "Ай, Матвеев-ай, қолыма түспей кеттің-ау! Сен алтауынды айдатпасам, Бәкі атым құрысын!" - деп ызадан, [[намыс]]тан өзегі өртене жаздап, [[серт]] берген екен. Көп ұзамай әуелі дуанға, кейін [[корпусқа]] шағым жасап, істерін қаратып, әлгі алтауын [[жер]] аудартып жіберген екен.<br />
<br />
Ал [[байғұс]] Шопайды байлаған [[жас]] Терек кейін бойлап өсіп, Қаратоғайдың бір босағасындай қиядан [[көз]]ге шалынатын үлкен терек болады. [[Мал]] қоралайтын іңір арасында төбеге шығып, жан-жақка қарап тұрғанда, әкелеріміз: "Анау, Қаратоғайдын щетіне қарай [[оқшауырақ]] тұрған, көзге қомақты көрінетін терек", - деп осы әңгімені айтушы еді.<br />
<br />
Жуықта [[жол]] түсіп Кеңтүбекке (Бәкінің ауылы) барғанымызда, Қаратоғайға зер сала қарап едік, "Шопай байланған теректің" жапырағы жайқала көгеріп, [[әділет]] туындай желбіреп әлі тұр екен.<br />
<br />
===Бәкі Басарұлы туралы аңыз===<br />
...Козлов Николай [[әскери]] офицердің баласы, көшіп келген "переселенец" [[жер]] [[ауып]], тоғай-суды меншіктенеді. Тоғайдан [[рұқсат]]сыз бір тал алса, не жеріне [[мал]] тұяғы түссе айып төлетіп, "жуасты жүндей түткен" - деседі.<br />
<br />
Бір күні Козлов жиектегі отыз үйлі кедей ауылға келеді. Бұл ішер асқа, киер киімге жарымай, жадағай-жадау отырған жарлы-жақыбайлардың ауылы болатұғын. Козловтың көзі бұл ауылға көптен түсіп, қалайда колға түсіріп, кіріптар [[ғып]] ұстаудың [[амал]]ын іздеуде еді. Бұл [[жол]]ы сол сапармен арнайы [[сауда-саттық]] жасай келіп, әкелген [[дүние-бұйым]]дарын ауылдың бір шетінен көрсете бастайды. Ауылдағы "қолы кысқаларға" не қат-зәру екенін жақсы білетін әккі [[күнкөріс]]ке қажет [[ұн]], [[шай]], [[мата]]дан бастап, бұрын көрмеген таңсық бұйымдарға шейін ([[кәмпит]], [[айна]], [[иісмай]] секілді [[зат]]тар) мол ғып әкелген.<br />
<br />
[[Ақша]]лары бомаса да кедейлер алғысы кеп, [[бұйым]]дарды қайта-қайта қолға ұстап, әсіресе, [[қыз]]дар, [[жас әйел]]дер жағы ұнатқан дүниелерін ала алмай шарасыздықтан жыларман болып тұрғанда ұрымтал кезді пайдаланып, жырынды Козлов "[[кеңпейілділік]]" танытты:<br />
:- Жарайды әрқайсың үш сомның дүниесін алыңдар. Кейін боқырауда үш сомның орнына (нарық бойынша) бір [[бұзау]] бересіңдер, - дейді. Дүние- бұйымға аңсары ауып, алды-артын ойлауға мұршасы болмай тұрған қазақтарга "кейін берерсіндер" деген [[сөз]] [[әсер]] етті. Кедейліктің шырмауынан шыға алмай, дүниеге ділгір болып отырған [[халық]] көзжұмбайлыққа салды, жапатармағай әр [[үй]] үш сомның дүниесін ала бастады. Бас-аяғы [[ет пісірім уақыт]]тың шамасында кірбең жүздерге [[қан]] жүгіріп, қамкөңіл [[тіршілік]]те отырған ауылға жан біткендей болды. Козловка да [[риза]] болып: "Мекалай - орыс та болса кең қолтық екен" - десті.<br />
<br />
[[Қуаныш]] ұзағынан болмады. Қарашаның қара суығындай болып ауылға бір күні Козлов келіп, [[бұзау]]ларын сұрады. Бұзау жоқ, күнкөріске ұсталынып кеткен. "Жарайды, уақасы жоқ, келер жылы қүнаншығар алармын", - деп [[жайбарақат]] Козлов кетті. Оның ойы тегіннен [[тегін]] [[жыл бойы]] асыратып, отыз бұзауды қүнаншығар қылып, ірілетіп алу.<br />
<br />
[[Мерзім]]ді уақытта Козлов келсе, қүнаншығарлар жок. Бұзау болмаган үйде күнаншығар болушы ма еді. "Келесі жылы дөнен өгіз аламын" деп бұл жолы көзін ал айтып кетті.<br />
<br />
Айтқан уақытында Козлов жанына Қиықтың қаруланған бес-алты қазақ - орысын ертіп келді. Дөнен өгіздердің жоқ екенін көрген Козлов ойланбастан әр үйдің бір-бір [[сиыр]]ын жинап ала бастады. Ауыл адамдары алты [[шақырым]] жердегі Қаратоғайдагы Бәкіге [[хабар]] айтып, [[шапқыншы]] жібереді. Бәкі жанына оншақты [[адам]] ертіп жетіп келсе, сиырларды жинап болып қалған екен.<br />
:- Әр үйден [[алашақ]] үш сомынды ал, алмасаң сиырың да жок, үш сомың да жоқ. Жалғыз сиырдан айрылып, [[жұрт]] аштан қырыла алмайды! - деп Бәкен [[шешім]] айтса, Козлов көнбейді. Көндіре алмаған соң, басқа амалы таусылған қазақтар Козловтын тобын сойылдап-сойылдап, [[Ертіс]] асырып тастайды.<br />
<br />
Бұл істің арты үлкен дау болып, үш-төрт жылға созылып,ақыры Бәкеннің [[пайда]]сына шешіледі. Бірақ көп ұзамай бұрыннан осындай істерде [[жеңiстiк]] бермей жүрген Бәкіге әбден өшіккен [[саудагер]] "карашекпендер" аңдып жүріп, ақыры [[қонақ]]та отырғанда [[у]] беріп өлтіреді (Бәкінін [[атқосшысы]] болған, руы Тілмембет Сәмді ақсақалдың әңгімесінен).<br />
<br />
Арғымағы орға жығылып, ақсұңқары қолдан ұшқан [[ел]] де у ішкендей болды. Үш күн азатұтып, аяулысын, [[арқа]] сүйер ардақтысың арулап, [[Жер-ана]]нын қойнына берді. Қаралы, Кеңтүбек [[қан]] жылап, Жәмила айтқан жоқтауға қосылды:<br />
<br />
::Аңдыған дұшпан көп еді,<br />
::Дұшпанға қылығы көп еді.<br />
::Жалғызын алмай аузына,<br />
::"Қайран бір елім" деп еді...<br />
<br />
Жарлы-жақыбайдың қорғаны болған, [[топырақ|топырағың]] торқа болдыр Бәкі би де дүниеден осылай өткен екен.<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
[[Қазақ энциклопедиясы]]<br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
<br />
[[Санат:Тұлғалар]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>ArystanbekBot