Ақарық магистральды каналы бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Ақарық магистральды каналы'''  — ортағасырлық су жүргізу торабының орны. [[Ақжар шатқалы]]нда. Негізгі арнасы ортағасырлық Оқсыз (Оксус) қалашығынан оңтүстік- шығысқа қарай 7 км жерде, Сырдария өзені жағалауында сақталған. 1974—76 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедицияның ирригациялық отряды (жетек. В.Грошев) зерттеген. Мұнда өзен сағасынан жоғары карай, бір-бірінен түрлі қашықтықта 9 негізгі телімдер сақталған. Каналдың жалпы ұзындығы 30 км-ге жуық. Топографиялық жағынан бас телімдерді үш топқа бөлуге болады. Бірінші топтағы каналдар жалының биіктігі 0,7 м, арнасының ені 5 м. Бұл топқа жататын канал сақталған (ұзындығы 1,5 км). Екінші топқа 3 канал кіреді. Үйінділерінің биіктігі 2,5 м, табанының ені 9 м, ұзындығы 2 км-дей. Үшінші топ 4 каналдан тұрады. Топографиялық жағынан жайыла жатқаны болмаса олар екінші топтағы каналдарға ұқсас болып келеді. Каналдың негізгі арналары батысқа қарай созыла жатыр және 5 км-ден кейін Оксус қаласына жақындай түседі. Осы телімнен негізгі арнадан әрбір 20—30 м сайын, арнаның екі жағынан су үлестіргіштер тартылады, олар өз кезегінде тағы да екінші дәрежелі су үлестіргіштерге, жүйекті арықтарға бөленеді. Олардың орташа ұзындығы 3 км, 1,5 км, 0,5 км, ені 5 м,
м, 1. Оксус маңына таяу канал шетінің үйінділері 2—3 м. Арнасының ені 9—10 м. Үйінділердің кейбір жерлерінде қолдан үйілген төбешіктер орны (биіктігі 8—10 м) сақталған. Мұндай төбешіктер су үлестіргіштер жанына орналасқан. Бұған қарағанда олар су арнасыа бақылау жасау үшін үйілсе керек. Оксус қаласы төңірегіндегі 1— 1,5 км жердегі егістік алқабынан ені 2—2,5 м жүйекті арықтар, ені 0,5—0,6 м, терендігі 0,2—0,25 м суландыру жүйесінің іздері сақталған. Ауданы 20x25 м, 20x35 м, т.б. егін алқаптары өте көп. Үйінділердің сырт жағында белгілі бір жүйе бойынша түсірілген ауданы 15x7 м, 7x12 м жер телімдері бар. Оларды биіктігі 0,3—0,5, ені 0,6— 0,7 м үйінділер қоршап тұр. Оксустан шыққан канал батысқа қарай тартылады, 8 км-ден соң [[Ақтөбе қалашығы]]на, одан 1 км- ден кейін ортағасырлық [[Сумагартөбе қалашығы]]на жетеді де, тармақталып кетеді. Одан жергілікті су бөгені толтырылып отырылған. Қазіргі уақытта ол диаметрі 70 м, терендігі 1,5 м ой- пат. Сумағартөбе калашығы төңірегінде канал арнасының ені 5—7 м, шетіндегі үйінділерінің биіктігі 1,5—2 м. Негізгі арнадан тартылған су үлестіргіштердің саны да аз. Олар 0,5—1 км-ге дейін қысқарады. Канал Сумағартөбеден 10—12 км кашықтықта жаткан Шүлембай мен Шұрық қалашықтарына қарай тартылады. Олардан кейін канал Сырдария сағаларының біріне жалғасады.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
 «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref>
==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Каналдар]]


{{Stub}}