Ақаба су бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Ақаба су==
'''Ақаба су''' (Сточная вода) — 1) бұрын өндірісте, [[тұрмыс]]та немесе ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай-ақ қандай да бір ластанган аймақ, соның ішінде (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, [[коммуналдық-тұрмыстық]], нөсер, т.б ағындылары) елді мекен арқылы өткен су;

2) адамның тұрмыста және өндірістік іс әрекетінде пайдаланылғаннан кейінгі су. Ақаба судың әрбір текше метрі таза судыц 60 м3ін ластайды. Ақаба су шаруашылық тұрмыстық, өндірістік және атмосфералық болып бөлінеді. Акаба судың шаруашылық-тұрмыстық ластағыш түріне байланысты физиологиялық қоқыстармен және шаруашылық ағындыларымен ластанған түрлері ажыратылады. Өндірістік ақаба су кұрамы ақаба су түзілетін технологиялық процестермен, сондай-ақ материал мен шикізаттың химиялык қасиеттерімен анықталады. Ластанған және нормативті таза (яғни, тазалауды қажет ететін) өндірістік ақаба су болып ажыратылады. [[Атмосфера]]лық ақаба су нөсер (жаңбыр) және қар суы болып бөлінеді.

===Ақаба су тұнбасы===
'''Ақаба су тұнбасы''' (Осадок сточных вод) — ақаба сулардың әуітте, сүзілу алаңында жиналатын, оның түбіне шөгетін әр түрлі тұнбалы заттар мен химиялық элементтердің жиынтығы. Ақаба су тұнбасы арнайы өңдеуден өткеннен кейін егістік жерлерді тыңайту үшін тыңайтқыш ретінде пайдаланылады.

===Ақаба суды биологиялық тазалау===
'''Ақаба суды биологиялық тазалау''' (Биологическая очистка сточных вод) — заттектерді [[минерал]]ды немесе одан да қарапайым [[органикалық]] қосылыстарға дейін ыдырататын микроорганизмдерді өсіру арқылы ақаба суды ластағыш негізгі органикалық заттектерден тазалау.

===Ақаба суды биосүзгімен тазалау=== 
'''Ақаба суды биосүзгімен тазалау'''(Очистка сточных вод на биофильтрах) — ақаба суды активтелген тұнба қабаты немесе ластағыштарды тұтып, ұшырататын арнайы егілген [[су]] өсімдіктері (қалың өскен [[қамыс]]) арқылы өткізіп тазалау.

===Ақаба суды жасанды тазалау=== 
'''Ақаба суды жасанды тазалау'''(Искусственная очистка сточных вод) — арнайы технологиялық құрал-жабдықтар аркылы ақаба судың кез келген түрін тазалау. Ақаба суды жасанды тазалау судың өздігінен табиғи тазалануынан тезірек жүзеге асады.

===Ақаба суды залалсыздандыру=== 
'''Ақаба суды залалсыздандыру'''(Обеззараживание сточных вод) — ақаба судың құрамындағы [[патогендік]] және [[санитариялық]] көрсеткіш [[микроорганизм]]дерді жою үшін өндеу.

===Ақаба суды иіссіздендіру=== 
'''Ақаба суды иіссіздендіру'''(Дезодорация сточных вод)— иісті кетіру және сонымен қатар ақаба су жинақталып қалған кезде, сондайақ оларды биологиялық жолмен тазалау барысында, өндірістік процестер кезінде (жанғыш газдар, т.б. алу), жағымсыз иісі болатын материалдар мен шикізаттардан буланғанда түзілетін газдың зиянды құрамды бөліктерін жою.

===Ақаба суды механикалық тазалау=== 
'''Ақаба суды механикалық тазалау'''(Механическая очистка сточных вод) — тез тұнатын және қалқып шығатын заттектерді техникалық құрылғылармен және әдістермен жою. Көбіне ірі түйірлі және ұсақ түйірлі (малтатас қүмтас) [[сүзгіш]] арқылы іске асырылады.

===Ақаба суды мұқият тазалау=== 
'''Ақаба суды мұқият тазалау'''(Глубокая очистка сточных вод) — бірін бірі толықтыратын механикалық, биологиялық, химиялық тазалау, [[электродиализ]], кейде [[дистилляция]] жолымен іске асырылатын шаралар арқылы ақаба суды ластағыштардан толық тазалау.

===Ақаба суды пайдалану=== 
'''Ақаба суды пайдалану'''(Утилизация сточных вод) — тұрмыстық, нөсер немесе өндірістік ақаба су құрамындағы пайдалы құрамды бөліктерді пайдалану немесе бұл суды тазартқан соң егістікті немесе ормандағы екпе ағаштарды суаруға, т.б қолдану.

===Ақаба суды табиғи тазалау=== 
'''Ақаба суды табиғи тазалау'''(Естественная очистка сточных вод) — судың өздігінен тазаруы барысында немесе суармалау танабының, сүзу танабының, топырақ асты суармалау үлескілерінің, [[аэробты]] және [[анаэробты]] биологиялық тоғандар мен тотықтырғыш каналдардың көмегімен ластағыштарды ыдырату.

===Ақаба суды тазалау=== 
'''Ақаба суды тазалау'''(Очистка сточных вод) — ақаба судағы адам денсаулығына және табиғатқа қолайсыз әсер ететін организмдерді, салынды және еріген заттектерді жою.

===Ақаба суды тазалау әдістері=== 
'''Ақаба суды тазалау әдістері'''(Способы очистки сточных вод) — табиғатты және қоршаған ортаны ластанудан қорғаудың маңызды шараларының бірі. Ақаба суды механикалық (тұндыру, сүзу, [[флотация]]), физикалық-химиялык (ірілендіру, бейтараптау, [[хлормен өндеу]], т.б.) және биологиялық (суармалау танап тарында, биологиялық бассейнде, биосүзгіште) әдістермен тазалайды.

===Ақаба суды тазалау дәрежесі=== 
'''Ақаба суды тазалау дәрежесі'''(Степень очистки сточных вод) — қара [[Тазалау дәрежесі]].

===Ақаба суды тұндыру=== 
'''Ақаба суды тұндыру'''(Осветление сточных вод) — [[өнеркәсіп]]тік және тұрмыстық ақаба суды механикалық қоспалардан тұндыру, сүзу, коагуляциялау және т.б. әдістер арқылы тазалау.

===Ақаба суды физикалық-химиялық тазалау=== 
'''Ақаба суды физикалық-химиялық тазалау'''(Физикохимическая очистка сточных вод) — ағындыларды ластағыштардан физикалық-химиялық әдістермен тазалау. Бұған реагенттік не электролиттік ірілендіру, қышқылдармен және сілтілермен бейтараптау, шайғындау, су буымен айдау, сорбция, суды ультрадыбыспен өндеу, электрхимиялық тотықтыру және т.б. жатады.

===Ақаба суды химиялық тазалау=== 
'''Ақаба суды химиялық тазалау'''(Химическая очистка сточных вод) — ластағыштарды химиялық агенттер аркылы және заттектердің физикалық-химиялық қасиеттерін пайдаланып жою. Ақаба суды химиялық тазалауға қалқып жүрген және коллоидты заттектерден, [[фосфор]]дан ірілендіру арқылы тазарту, еріген органикалық заттектерден [[абсорбция]] арқылы тазалау және тірі организмдерді жою — суды зарарсыздандыру, яғни хлорлау жатады.

===Ақаба судың тұнбасы=== 
'''Ақаба судың тұнбасы'''(Осадок сточных вод) — құрамында [[минерал]] және органикалық қатты заттектері бар ақаба суды тазалау кезінде тұнатын заттектер. Ақаба судың түнбасы жергілікті ауыл шаруашылық және орман дақылдарының тыңайтқышы ретін де, қейде биогаз алуға пайдаланылады. Ортақ ағатын канализация кезінде акаба судың тұнбасының құрамында кебіне улы заттектер (ауыр металдар, т.б.) болады. Мұндай  ақаба судың тұнбасын ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретінде қолдануға келмейді.

===Ақаба судың түрлері===  
'''Ақаба судың түрлері:'''
1) суы ағып жатқан арықатызбен тоғанды байлағанда қалған сарқынды су. Акаба суын арық арқылы ағызып, аумағы шағын егістіктерді суарады. Егер бұл суды дер кезінде пайдаланбаса, жерге сіңіп, буланып зая кетеді немесе борсып шалшыққа айналады. Бұл атау Қазақстанның суармалы егіншілікпен айналысатын Қызылорда, Онтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстарында қолданылады;

2) тұрмыстық қоқыстар мен өндірістік қалдықтармен ластанып, елді мекендер аумағынан арнайы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар. Ол тұрмыстық (аурухана, асхана, монша, жеке пәтерлерден және т.б. шығарылған сулар), өндірістік (кен казбаларын өндіру кезінде жер астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған және т.б. сулар) және атмосфералық (жаңбыр және қар мен мұздан еріген, т.б. сулар) болып бөлінеді. Бұл атауға Алматы қалалық конгломератынан шыққан ақаба су жиналатын Сорбұлақ бөгені толық мысал болады.

===Ақаба суларды еселеу=== 
'''Ақаба суларды еселеу'''(Разбавление сточных вод) — ақаба суларын шала тазарту арқылы оның химиялық құрамын шектелген мөлшерге жеткізіп, өзенге құю немесе егістікті суаруға пайдалану үшін және оны әр түрлі мөлшерде таза сумен араластыру. Мысалы, мал қорадан шығатын ақаба сулармен өсімдіктерді суаруға пайдалану үшін оларды таза сумен 1:5, 1:7 қатынасында аралыстырады.

===Ақаба сумен суармалау=== 
'''Ақаба сумен суармалау'''(Орошение сточными водами) — ақаба суларда болатын тыңайтқыш заттарды пайдалана отырып суармалау тәсілі. [[Агромелиорация]]лық, [[санитария]]лық талаптарға сай және арнайы өндеуден өткізілген коммуналдық, өндірістік (кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық кәсіпшіліктерінен), аралас және мал шаруашылығы ақаба суларын қолдана отырып арнайы жабдықталған аумақтарда — суармалау алаңдарында жүргізіледі. Мал шаруашылығы шикізаттарын өндеу кәсіпорындарының, инфекциялық ауруханалар мен санаторийлердің, қасапханалар мен ветеринариялық емханалардың ақаба суларын пайдалануға тыйым салынған. Ақаба сулармен суармаланатын аландарда белгілі бір техникалық, жемдік астық, жемдік дақылдар, ағаш бүталар өсіріледі. Алаңның 40—60%ында витаминді ұнтақтар, сүрлем, пішен дайындауға арналған жайылымдық және тұқымдық көпжылдык шөптер өсіріледі. Жер асты суларын ластамау үшін ақаба суларды тазарту шаралары жүргізіледі. Суармалау аумағынан тысқа ақаба суларын ағызуға қатаң тыйым салынған. Суармалау желісі жабық типте жасалады және талаптар мен ережелердің қатаң сақталуы қамтамасыз етілуі тиіс, қажет болған жағдайда вегетациядан тыс суару камтамасыз етіледі. Санитариялық тұрғыдан алғанда ең тиімдісі ақаба сулармен топырақшілік суармалау болып табылады. Ірі қаралардың бір жерге шоғырлануы мен садыраны шаюда гидравликалык жүйені қолдану мүмкіндігі мол (толық зарарсыздандыру жағдайында) болатындықтан, көбінесе ақаба сумен суармалауға мал шаруашылығы кешендері мен фермаларының ағындылары пайдаланылады. Зарарсыздандырылған мал шаруашылық ағындыларымен суару режімін жобалағанда олардың тыңайтқыштық бағалылығы есепке алынады және таза сумен дайындалған сұйық садыраның мөлшерлері белгіленеді.
<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы.
– Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ғылым]]
[[Санат:Су шаруашылығы]]