Атырау бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = [[File:Ural River Atyrau.JPG|300px|Атырау]]
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 =Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = [[Серік Жамбылұлы Шапкенов|Серік Шапкенов]]<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/atyirau-kalasyina-jana-akm-keld-271122/ Атырау қаласына жаңа әкім келді]</ref>
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Гурьев.
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 3500
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 217 312<ref name="stat.kz">[http://www.stat.kz/publishing/2013/Демография/август/2_2013_Б-14-07-К.rar Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны 1 шілде 2013 ж.]</ref>
  |санақ жылы             = 2013
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/akimaty/akimat-atyrau
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның батысында, [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі [[1640]] жылы қаланған.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымында басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң, 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы Гурьев округінің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.<ref>[http://kaz.akimat-atyrau.kz/ Атырау қаласының ресми сайты ]</ref>

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6<sup>0</sup>С-ден бастап -12<sup>0</sup>С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24<sup>0</sup>С-ден бастап +26<sup>0</sup>С-ге дейін. Ең төменгі температура -38<sup>0</sup>С, ең жоғары температура +45<sup>0</sup>С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 2 кенттiк әкімшілiк (Балықшы, Жұмыскер), 7 ауылдық аймақ (Ақсай, Атырау, Геолог, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 28 елдi-мекен бар. 
Қалаға бағынышты [[Балықшы кенті]] мен [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] , бұрынғы Балықшы ауданы [[1990 жж.]] ортасында қалаға қосылғасын.

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.<br />
2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class="wikitable"      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014<ref>http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm</ref>
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:<ref>2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.</ref>

{| class="wikitable"
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}

== Экономикасы ==

[[2007]] ж. [[қаңтардың 1]]-інде тіркелген заңды тұлғалар саны 5195-ке жетті, оның 4875-і шағын, 275-і орта, 45-і ірі заңды тұлғалар.

[[2006]] ж. 3319,5 мың тонна [[мұнай]] өнімі өңделді, одан 493,7 мың тонна моторлық отын ([[бензин]]); 1122,2 мың тонна газойл; 1389,9 мың тонна отындық [[мазут]]; 123,6 мың тонна мұнайлы [[кокс]] алынды. Электр қуатын өндіру 1442,9 млн кВт/сағ; жылу қуаты — 1624,4 мың кКал құрады.

Негізгі тамақ өнімдерінен: 18 тонна [[шұжық]]; 5784 тонна [[қалбырланған балық]]; 323 тонна өңделген [[сұйық сүт]] пен [[кілегей]]; 7370 тонна жаңа піскен [[нан]] өндірілді.

Атырау қаласының әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің артуына «[[Қазмұнайгаз]]» ӨФ-ы, «Атырау мұнай өңдеу зауыты», «[[Қазтрансойл]]», «[[Атыраубалық]]», «[[Заман групп]]», ЖШС-рі, «Атырау жарық», «Облтрансгаз», «Атыраусушар», «Атырау су арнасы», т.б. мекемелер ауқымды үлестерін қосуда.

== Мәдениеті ==
[[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|500px|нобай|оңға|[[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]] атындағы филармония]]
Мұнда мұнай өнеркәсібінің жобалау институты, [[Атырау университеті|университет]], [[Атырау облыстық драма театры|драма театры]], филармония, орта арнаулы оқу орындары, жалпы білім беретін, музыкалық, спорт мектептері, мұнай айыру зауытының мәдениет үйі, [[кітапхана]]лар,  [[кинотеатр]]лар, мәдениет және демалыс паркі,  [[қонақ үй]]лер, бала бақшалары, медициналық мекемелер жұмыс істейді.

== Білім жүйесі ==
* Жалпы білім беретін [[мектеп]] саны — 68;
* [[Мектепке дейінгі мекеме]] саны — 25;
* [[Жоғарғы оқу орны]]— 3;
* Орта арнаулы оқу орны — 11.

=== Жоғары оқу орындары ===
* [[Атырау мұнай және газ институты]]
* [[Атырау университеті]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
=== Колледждері ===
*[[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі
*Атырау бизнес және құқық колледжі
*Атырау медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі
*Атырау индустриалды колледжі
*Атырау сервис колледжі
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)
*Қазақстан-Канада мұнай колледжі (APEC )
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж
*Мұнай және газ технологиялық колледжі

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
# [[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]
# [[Прикаспийская коммуна]]
# Апталық [[Ақ Жайық (газет)|«Ақ Жайық» газеті]]
# Апталық «Мегаполис Атырау» газеті
# Апталық «Тұран» газеті

=== Телеарналары ===
*[[Қазақстан-Атырау (телеарна)|Қазақстан-Атырау]]
*НТК
*Хабар
*КТК
*Евразия

=== Радио ===
*Қазақстан-Атырау (5 ТВК) — 77,95 FM
*Қазақ радиосы — 101,0 FM
*Облыстық радио — 102,0 FM
*«Шалқар» — 102,8 FM
*«[[Тандем радиосы|Тандем]]» — 103,6 FM
*«NS» — 104,4 FM
*«Русское радио» — 105,2 FM
*«Tengri FM» − 105,7 FM
*«Ретро FM Қазақстан» — 106,8 FM
*«Авто-радио» — 107,7 FM

==Архитектурасы==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары «[[Ембімұнай]]» кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

===Қаланың назар аударарлық орындары===
[[File:Manjali mosque atyrau.JPG|thumb|300px|Иманғали мешіті]]
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Бейбарыс сұлтан]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

===Ірі қонақ үйлері===
*[[Атырау (қонақ үй)|«Атырау»]] қонақ үйі
*[[Виктория Палас (қонақ үй)|«Виктория Палас»]] қонақ үйі
*«Алматы» қонақ үйі
*[[River Palace Hotel (қонақ үй)|«River Palace Hotel»]] қонақ үйі
*[[Диар (қонақ үй)|«Диар»]]  қонақ үйі
*[[Раш (қонақ үй)|«Раш»]] қонақ үйі
*[[Гурьев (қонақ үй)|«Гурьев»]] қонақ үйі
*[[Ренессанс (қонақ үй)|«Ренессанс»]]  қонақ үйі
[[File:Isatay & Makhambet from Atyrau city.jpg|thumb|250px|Атырау қаласындағы [[Исатай]] мен [[Махамбет]] алаңы]]
=== Атырау қаласының суреттері ===
<gallery>
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
</gallery>

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] -Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  -кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]-Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  -Яндекс компаниясының бас директоры

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ институты]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты]
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы]
* [http://www.atr.kz Облыстық "Атырау" газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Қазақстан облыстарының орталықтары]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]