Алгебра бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|[[Әл-Хорезми]]-дің ''Әл-Китаб әл-мұхтасар фи хисаб әл-джәбр уә-л-мұқабалә'' атты кітабынан алынған парақ]]
'''Алгебра'''<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар : «ЭКО»ҒӨФ. 2007 жыл.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0</ref> ({{lang-ar|''<big>الجبر</big>''}} әл-джәбр) — [[математика]]ның алгебралық теңдеулерді шешу жөніндегі есептерге байланысты дамыған негізгі бөлімдерінің бірі. Алгебра атау және жеке ғылым саласы ретінде [[Әл-Хорезми|Мұхаммед әл-Хорезмидің]] (9 ғасыр) 1-, 2-дәрежелі теңдеулерге келтірілетін есептердің жалпы шешімі көрсетілген “Әл-джәбр уә-л-муқабәлә” атты еңбегінен бастау алады. Ал, [[Омар Хайям|Омар һайям]] ([[1038]]/[[1048]] — [[1123]]/[[1124]]) 3-дәрежелі теңдеулерді зерттеуді жүйелеп, өзінің “Алгебрасын” жазған. Орта ғасырлық Шығыс ғұламалары гректер мен үнділіктер математикасын түрлендіріп, қайта өңдеп [[Еуропа]]ға табыс еткен. Амалдарды белгілейтін таңбалар енгізу нәтижесінде Алгебра одан әрі дамыды. 
== XVII ғасыр ==
17 ғасыр ортасында қазіргі Алгебрада қолданылатын таңбалар, әріптер толық орнықты, ал 18 ғасырдың басында Алгебра математиканың жеке бөлімі ретінде қалыптасты. 17-18 ғасырларда теңдеулердің жалпы теориясы (көпмүшелер Алгебрасы) шапшаң қарқынмен дамыды. Оған сол кездегі аса ірі ғалымдар — француз ғалымы [[Рене Декарт|Р.Декарт]] Декарт, ағылшын ғалымы [[Исаак Ньютон|И.Ньютон]], француз ғалымдары [[Жан Лерон Д’Аламбер|Ж.Даламбер]] ([[1717]] — [[1783]]) мен [[Жозеф Луи Лагранж|Ж.Лагранж]] ([[1736]] — [[1813]]) үлкен үлес қосты. Неміс математигі [[Карл Фридрих Гаусс|К.Гаусс]] ([[1777]] — [[1855]]) кез келген n дәрежелі алгебралық теңдеудің нақты не жорымал n түбірі (шешуі) болатындығын анықтаған ([[1799]]). 
== XIX ғасыр ==
19 ғасырдың басында норвег математигі Н.Абель ([[1802]] — [[1829]]) және француз математигі Э.Галуа ([[1811]] — [[1832]]) дәрежесі 4-тен жоғары болатын теңдеулердің шешуін алгебр. амалдар көмегімен теңдеудің коэффициенті арқылы өрнектеуге болмайтындығын дәлелдеген. Теңдеулердің радикалда шешілуінің шарттары туралы мәселенің түбегейлі шешімін [[Эварист Галуа|Э.Галуа]] берді. Норвег математигі С.Ли ([[1842]] — [[1899]]) зерттеулері үзіліссіз топтар теориясына жол ашты. Ағылшын ғалымы У.Гамильтон ([[1805]] — [[1865]]) мен неміс математигі [[Герман Гюнтер Грассман|Г.Грассман]] ([[1809]] — [[1877]]) еңбектерінен [[гиперкомплекс жүйелер теориясы]] ([[алгебралар теориясы]]) бастау алды. 
== XX ғасыр ==
20 ғасырда Алгебраның өрістер теориясы, сақиналар теориясы мен топтардың жалпы теориясы, топологиялық алгебра мен құрылымдар теориясы, [[1940]] — [[1950]] жылдары жартытоптар мен квазитоптар теориясы, әмбебап Алгебралар теориясы, категориялар теориясы сияқты жаңа бөлімдері пайда болды. Қазақстанда [[1950]] жылдан бастап алгебр. сандар теориясының кейбір мәселелері Б.М. Оразбаевтың басшылығымен ҚазПИ-де зерттелді. [[1967]] жылдан Қазақстан ғылым академиясының Математика және механика институтында, ҚазМУ-де, ҚарМУ-де, ҚазПИ-де модельдер теориясының кейбір мәселелері зерттелуде. [[1980]] жылдан бастап Алгебраның топтар теориясы (В.С. Молдағалиев), Алгебралық геометрия ([[Мұстафин Ғабиден|Ғ. Мұстафин]]), Ли Алгебрасы (А.С. [[Жұмаділдаев Асқар Серқұлұлы|Жұмаділдаев]]), К-теория (М.М. Телемтаев) және Алгебраның алгоритмдік мәселелері (У.У. Өмірбаев) салаларынан зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Алгебра негізінен: сызықты Алгебра, көпмүшеліктер Алгебрасы, векторлық Алгебра, тензорлық Алгебра, өрістер теориясы, сақиналар теориясы, топтар теориясы, құрылымдар теориясы т.б. салалардан тұрады. Алгебра физикада, кибернетикада, матем. экономикада т.б. кеңінен қолданылады.<ref name=source1>Қазақ ұлттық энциклопедиясы</ref>

==Жалпылама==
Алгебра – математиканың әр түрлі шамаларға орындалатынамалдарды және амалдармен байланысты теңдеулерді шешудің жалпы әдістерін зерттейтін сала.  Біздің заманымыздан бұрынғы (Б.З.Б) 2  мыңыншы жылдарға дейін кезеңде Ежелгі Мысырда (Египетте) бір белгісі бар 1 – дәрежелі теңдеулерге және ax2=b  түріндегі теңдеулерге түрлендірілетін есептер қарастырылды. Сол кезеңде Ежелгі Вавилонда екі белгізі бар 2 – дәрежелі және биквадрат теңдеулер, екі белгізі бар теңдеулер жүйелері, тіптен 3 – дәрежелі қарапайым теңдеулер шешілген. Егер теңдеулер шешу кезінде a санына 2 – дәрежелі түбір табу керек болса, Вавилондық математиктер жуықтап түбір табу тәсілі бойынша x – тің түбірін былайша тапқан: a-ны x-қа бөліп (яғни, a/x), x-пен a/x шамаларының арифметикалық ортасын анықтаған. Осы шама әлгі түбірдің жуық мәні болып есептеледі. Қазіргі кездегі шыртты белгілер бойынша бұл былай өрнектеледі:
Түбір асты (а)=1/2(a/x).

==Дереккөздер==
Математика әлемі

== Сыртқы сілтемелер ==
*[http://www.flip.kz/catalog?subsection=287 Книги по алгебре] {{ru icon}}
*[http://libra.ucoz.kz/index/algebra/0-9 Алгебра] {{ru icon}}
*[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/matematika/ALGEBRA.html Алгебра] {{ru icon}}
*[http://en.wikipedia.org/wiki/Algebra Algebra] {{en icon}}
*[http://ru.wikipedia.org/wiki/Алгебра Алгебра] {{ru icon}}
== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Математика]]
[[Санат:Алгебра]]