Қаныш Имантайұлы Сәтбаев бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Ғалым
 |Есімі                  = Қаныш Имантайұлы Сәтбаев
 |Шынайы есімі           = Ғабдулғани Имантайұлы 
 |Суреті                 = Satpaev.jpg
 |Сурет ені              = 200px
 |Сурет тақырыбы         = 
 |Туған күні           = 12.04.1899 
 |Туған жері           = [[Баянауыл ауданы]], [[Павлодар облысы]]
 |Қайтыс болған күні     = 31.01.1964 
 |Қайтыс болған жері     = [[Мәскеу|Мәскеу қаласы]] 
 |Азаматтығы             = {{flagicon|USSR}} [[КСРО]]
 |Ғылыми аясы            = [[геология]], [[металлогения]]  
 |Жұмыс орны             = [[Қазақстан ғылым академиясы]]
 |Ғылыми дәрежесі        = геология-минералогия ғылымдарының докторы
 |Ғылыми атағы           = КСРО ҒА академигі
 |Альма-матер            = Томск технология институты 
 |Ғылыми жетекші         = 
 |Атақты шәкірттері      = 
 |Несімен белгілі        = [[Жезқазған]] кен орнын ашуы, Металлогения ғылыми мектебінің негізін қалаушы, Қазақ ҒА негізін қалаушы және оның тұңғыш Президенті
 |Марапаттары            = 
 |Қолтаңбасы             = 
 |Қолтаңба ені           = 
 |Сайты                  = 
 |Уикиқайнар             = 
}}
'''Қаныш Имантайұлы Сәтбаев''', шын есімі – Ғабдулғани<ref>{{cite web | url=http://www.tarbie.kz/35057 | title=Мәңгі сөнбес жарық жұлдыз}}</ref>  ([[12 сәуір]] [[1899 жыл]]ы, [[Баянауыл ауданы]], [[Павлодар облысы]] - [[31 қаңтар]], [[1964 жыл]]ы, [[Мәскеу]]) - геолог-ғалым, минерология ғылымдарының докторы, профессор, академик.

[[Қазақстан ғылым академиясы|Қазақ КСР Ғылым академиясы]]н ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының [[Академик|академиг]]і, Кеңес Одағының және Қазақстанның [[металлогения]] мектебінің негізін қалаушы, қазақтан шыққан тұңғыш академик.

== Өмірбаяны ==
=== Балалық шағы және білім алуы ===
Қаныш Имантайұлы 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында (бұрынғы [[Семей губерниясы]]ның [[Павлодар уезі]]ндегі [[Ақкелін болысы]])  Имантай бидің отбасында дүниеге келді. Нәрестеге -  Ғабдул-Ғани деген есім берілді. Үлкен ұлы Ғабдул-Ғазизді еркелетіп Бөкеш деген сияқты, Ғабдул-Ғаниын да анасы Әлима "Ғаниым, Ғанышым" деп атаған. Бала облыстық мектепке барғанда журналға есімі Қаныш болып жазылып кеткен.

Сауатын ауыл молдасынан ашқан болашақ ғалым, кейін Шорман ауылында орналасқан мектепке қатынай бастайды. Төрт жылдық бағдарламаны үш жылда аяқтайды. 1911 жылдан бастап Павлодардағы 2-сыныпты орыс-қазақ училищесіне аттанады. Аталған білім ордасын мерзімінен бір жыл бұрын бітіріп шығады.

1914 жылы Семей мұғалімдер семинариясына түсіп, оны төрт жылда аяқтап, бастауыш мектептерге орыс тілінен сабақ беруге құқық беретін куәлікке ие болады.

1918 жылдың күзінде Земство басқармасының қаржысымен Алаш қалашағында ашылған, ауылдық қазақ мектептері үшін мұғалім болудан еңбек жолын бастайды. Курс бастығы -  Троицк медресесін тәмамдаған Мәннан Тұрғанбаев, оқу ісінің меңгерушісі Павлодарда және Семейде өзімен сыныптас - Жүсіпбек Аймауытов.

Томск технология институтының математика факультетіне оқуға дайындала бастайды. Оқуға түсу үшін математика мен ағылшын тілінен емтихан тапсыруы керек болатын. Осы мақсатта Томск университетінің математика факультетін бітірген Семейде еңбек ететін Ғарифолла Нығметулиннен қыс бойы математика пәні бойынша қосымша сабақ алады.

1919 жылы қатты ауырып, ауруханаға түседі. Ауруханада емдеген дәрігер С.Н.Разумовский науқасқа бұдан былай Семейде қалуға болмайтындығын айтты.

=== Атқарған қызметі ===
* 1920 - 1941 жылдары - [[Баянауыл]]да халық судьясы, «Атбастүстімет» тресі геология бөлімінің, Қарсақтай мыс комбинаты геологиялық барлау бөлімінің бастығы, комбинаттың бас геологы қызметтерін атқарған.
* 1941-1952 жылдары  КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің құрамындағы Геология ғылымдары институтының директоры, КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесі Төралқасы төрағасының орынбасары, төрағасы, [[Қазақстан Ғылым академиясы]]ның президенті болған.
* 1952 жылы - әміршілдік жүйенің тарапынан қысымға ұшырап, қызметінен төмендетіліп, Қазақ КСР Геология институтының директоры болып тағайындалған.
* 1955 жылы - Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болып қайта сайланып, өмірінің соңына дейін осы қызметті атқарған.
* 1947 жылы - Англияға сапар жасаған кеңес парламентарийінің ішіндегі қазақ ғалымына Ұлыбританияның экс премьер-министрі У.Черчилль қалжыңдап «Барлық қазақтар сіз сияқты сұңғақ, батыр тұлғалы ма?» деп сұрапты. Сонда академик Қ.Сәтбаев «О, жоқ, Черчилль мырза, қазақтардың ішіндегі ең кішісі мен, менің халқым менен де биік» деп жауап беріпті.

=== Ғылым жолында ===

Сәтбаевтың геологиядан басқа ғылымдарда, мәдениет саласында, тарихта қалдырған еңбектері мол. Ш.Уәлиханов жазып алған «Едіге» жырының мәтініндегі қазақ оқырмандарына түсініксіз араб, татар сөздерінен тазартып, қазақ тілінің жаңа орфографиясының негізінде қайтадан дайындаған. Ғұлама ғалым Ұлытау өңіріндегі басты-басты тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштерді зерттеді. Жезқазған – Ұлытау өңірінен көптеген этнографиялық мұраларды жинап, «Жезқазған ауданындағы көне заман ескерткіштері» атты еңбегін жазған.Онда Ұлытау өңірі ежелгі металлургия орталығы болуымен қатар қазақ этносының саяси орталығы екендігі де толық дәлелденген. Қазақ орта мектебінің төменгі және жоғары сынып оқушыларына арналған «Алгебра» оқулығын дайындаған. 1931 жылы басылған А.Затаевичтің «500 қазақ әндері мен күйлері» жинағына Сәтбаев қазақ халқының музыкалық мұрасының інжу-маржаны болып есептелетін 25 әнді өзі орындап, орыс тілінде ғылыми түсініктеме беріп енгізген.

Геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі сайрап жатыр. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталуға тақанғанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара зерттеп, олардың кендерінің [[стратиграфия]]сы, [[тектоника]]сы, құрылысы, [[металлогения]]сы, [[неохимия]]сы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізді.

Көптеген тәжірибелі мамандар қатыстырыла отырып, Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен бірнеше жылдар бойы жүргізілген тынымсыз еңбектің нәтижесінде [[Сарыарқа]]ның металлогендік және болжам карталары жасалды. Оны өндіріске ендіру арқылы Сарыарқа аймағында қара, түсті және сирек металдардың біраз жаңа кендері ашылды. Біраз кендерге бүтіндей жаңа өндірістік баға берілді.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”,  2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> Ол Қарағандыда металлургиялық завод салуда, Қостанай, Алтай темір және марганец, [[Қаратау]]дың фосфорит кендерін және осылар секілді көптеген ірі нысандарды игеруге, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуына, біраз ғылыми зерттеу институттарының ашылуына тікелей араласып, зор еңбек сіңірді, Қазақстан ғалымдарының зор армиясының ақылшысы, тәрбиешісі болды. Ол геология ғылымына қатысты әлемдік, одақтық, қазақстандық түрлі дәрежедегі толып жатқан комиссиялардың, комитеттердің мүшесі, басшыларының бірі; бірнеше мәрте КСРО және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестерінің депутаты; СОКП съездерінің делегаты, КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитеттің президиумының мүшесі. Ол төрт рет [[Ленин ордені]]мен, Екінші дәрежелі Ұлы [[Ұлы Отан соғысы ордені|Отан соғысы орденімен]] марапатталып, КСРО Мемлекеттік және [[Лениндік сыйлық]]тардың иегері болған. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қазақстан қалаларының көшелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген. Сондай-ақ, Алатаудың бір шыңы мен мұздағы, Қаратаудағы ванадий кенінің рудасынан табылған бір минерал ([[сатбаевит]]) оның атымен аталады. Оған арналған бірнеше мұражайлар бар.

=== Еңбектері ===
Ғалымның негізгі ғылыми еңбектері кентасты кендер геологиясы мен [[Қазақстан]]ның минералды ресурстарына арналған. [[Жезқазған]] кенін зерттеу және [[Орталық Қазақстан]]ның (Сарыарқаның) металлогендік және болжам картасын жасауда көп еңбек сіңірген. Ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізген. [[1926]]-[[1929]] жылдары кені мардымсыз өңір болып саналған Жезқазғанды ірі мыс кентасты аудан қатарына көтеруде Сәтбаевтың еңбегі өте зор болды. Бұрынғы геологиялық деректерге терең талдау жасап, бұл кен ауданының кең көлемдегі геологиялық-барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі нысан екенін дәлелдеген. Минералдық шикізаттарға бай Сарыарқа, Кенді [[Алтай]] және басқа да аймақтарды ерекше назар аударып зерттеген. [[1927]]-[[1928]] жылдары – [[Жезқазған]], Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір алабы және Қаратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектер жариялаған. [[1929]] жылы Атасу темір-марганец кендерін игерудің негізінде Қарағанды облысында қара металлургия өнеркәсібін дамыту туралы мәселе көтерген. [[Жезқазған]] – Ұлытау ауданында мыстан басқа темір, [[марганец]], көмір, қорғасын кендерін ашып, барлау нәтижесінде маңызды геологиялық қорытындылар жасаған. Ұлы Отан соғысы жылдарында танк бронын құюға қажет марганец тапшылығы туған кезде Сәтбаевтың жетекшілік етуімен өте қысқа мерзімде Жезді [[марганец]] кені барланып, іске қосылған.

Академиктің қолдауымен [[Алматы]]да [[Орта Азия]] геофизика тресі ұйымдастырылып, Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі құрылған. [[Қазақстан]] Ғылым академиясын ұйымдастырып, ондағы бөлімдерді, оған қарайтын институттарды, зертханаларды, секторларды, базаларды дұрыс жоспарлаған. Ғылыми кадрлар дайындау ісіне үлкен жауапкершілікпен қараған. Ғылыми зерттеулердің өзекті мәселелерін халық шаруашылығының мүддесіне бағыттап, шаруашылық және мәдени құрылыстың басты мәселелерін шешуге белсене қатысқан. [[Жезқазған]] кен-[[металлургия]] комбинатын, Қарағанды мен [[Балқаш]] металлургия зауыттарын, Ертіс-Қарағанды арнасын салу, Маңғыстау, Мұғалжар, Торғай өңірлерінің табиғи байлықтарын анықтау жөнінде зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, республикамыздың ірі минералдық шикізат қорларын – Кенді [[Алтай]]ды, Қаратау фосфоритін Қостанай мен [[Жезқазған]] – Ұлытау өңірлеріндегі темір, марганец, т.б. көптеген кен орындарын игеру Сәтбаев есімімен тығыз байланысты.
Қаныш Сәтбаев аштықтан иесіз қалған ауыл балаларына өз көмегін көрсеткен.

== Қаныш Сәтбаев атында ==
* Қазақстан Ғылым академиясының Геология ғылымдары институты, 
* Сәтбаев қаласы 
* Сәтбаев ғаламшары, 
* Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті 
* Сәтбаевтың мұздығы 
* Қаратаудағы ваннадий кен орнынан табылған «Сәтбаевит» минералы, 
* «Академик Сәтбаев» гладиолиус гүлі
* Сәтбаев көшесі (Алматы)
* Сәтбаев көшесі (Астана)

== Библиография ==
* Медеу Сәрсеке. ЖЗЛ. Сәтпаев. Мәскеу, Молодая гвардия, 2003 жыл, ISBN 5-235-02625-X
* "Қаныш" энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясының" редакциясы, 2011 жыл.

== Дереккөздер ==
<references />
{{commons category|Kanysh Satpayev}}

[[Санат:12 сәуірде туғандар]]
[[Санат:Баянауыл ауданында туғандар]]
[[Санат:31 қаңтарда қайтыс болғандар]]
[[Санат:Мәскеуде қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақстан геологтары]]
[[Санат:КСРО геологтары]]
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]
[[Санат:КСРО ғалымдары]]
[[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері]]
[[Санат:КСРО Ғылым Академиясының академиктері]]
[[Санат:Геология-минералогия ғылымдарының докторлары]]
[[Санат:Лениндік сыйлықтың иегерлері]]
[[Санат:Сталиндік сыйлықтың иегерлері]]
[[Санат:Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткерлері]]
[[Санат:КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Ленин орденінің иегерлері]]
[[Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]]