Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Өсімдіктер дүниесі==
===Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы===
Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптаса бастауы аумағының негізгі бөлігін су басып жатқан кезден, бор дәуірінің аяғы мен палеоген дәуірінің бас кезінен басталады. Палеогенде бүкіл [[Тұран ойпаты]]н теңіз басып жатқан. Ол Торғай бұғазы арқылы Батыс Сібір теңізімен жалғасқан. Теңіз [[Қазақстан]]ға қараған құрлықты екіге бөлген. Торғай бұғазынан шығыста [[Алтай]], [[Сарыарқа]] аймақтарында, негізінен жалпақ жапырақтылары мен мәңгі жасыл қылқан жапырақты өсімдік түрлері (ангара флорасы) тараған. Ал Торғай бұғазынан батысқа қарай ([[Мұғалжар]], [[Жалпы Сырт]], [[Жем үстірті]]) мәңгі жасыл субтропиктік түрлер (полтава флорасы) дамыған.
<br>Неогенде Торғай бұғазының суы тартылып, құрғағаннан кейін екі жағы қосылған. Осы кезде полтава флорасы шығысқа қарай тарап, Жайсан көліне дейін жеткен. Керісінше, шығыста өскен өсімдіктер батысқа ауысқан. Соның нәтижесінде Қазақстанда торғай флорасы деп аталатын өсімдік түрлері қалыптасқан. Оған платан, грек жаңғағы, емен, шамшат, терек, т.б. жатады.
<br>Теңіздің шегініп, құрлық көлемінің ұлғаюы арта бастаған кезден (палеоген дәуірден) бастап, [[Иран]] арқылы [[Африка]] флорасы кірген. Олардың ішінде эфемерлі өсімдіктер, жоңышқа, қараған бұталары мен ағаштардың кейбір түрлері болған.
<br>Палеоген дәуірінің алғашқы жартысында жазық ойпаңдарды теңіз басып жатқан тұста, оның жағалауындағы қыраттар мен тауларға субтропиктік жалпақ жапырақты ормандар тараған. Палеоген дәуірінің екінші жартысында, теңіз суы тартылып, құрғап, орнына осы күнгі ірілі- ұсақты көлдер пайда болған.
<br>Неоген дәуірінде климат суып, таулы аудандарды мұз басқан кезде жылу сүйгіш өсімдіктер жойылып кетіп, қазіргі орман типтері қалыптасқан, грек жаңғағы, өрік, алма сияқты өсімдіктер сақталып калған. Сібір жақтан ауысып, арктикалық, альпілік өсімдіктер тараған. Қазақстанның осы күнгі өсімдіктер жамылғысы осылай біртіндеп ұзақ кезеңді басынан өткізіп қалыптасқан. Қазіргі өсімдіктердің қалыптасуына жергілікті өсімдіктер мен қоса сырттан келген түрлер де едәуір әсер еткен.

=== Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы===
[[File:IMG 9369-Kaindy.jpg‎|thumb| alt=A.| ''Қайыңдыдағы шыршалар''.]]
Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен тұрады. Басқа көрші елдермен ([[Ресей]], [[Орта Азия]], [[Кавказ]]) салыстырғанда бұл онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі, топырақ пен климат әсер етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі геологиялық тарихы жағынан жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз астынан неоген дәуірінде ғана босаған. [[Үстірт]] пен [[Бетпакдала]]ның босауы одан сәл ғана ертерек. Сол себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық қалыптасып үлгірмеген.

====Таулы аймақ өсімдіктері ====
Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе, Батыс [[Тянь-Шань]]да Орта Азия мен [[Жерорта теңізі]]нің бай флорасы сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған ''грек жаңгағы, платан, бадам, түркістан үйеңкісі, алмұрт'' және т.б. түрлері кездеседі. [[Сырдария| Сырдария-]] [[Қаратау]] флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-Шаньның, Алтайдың, Жетісу Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты ормандар таралған. Оларда ''шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын түрлері'' өседі. Биік таулы белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып келеді. Тау алды мен аласа таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер өседі. Алтайдың таулы даласында ''итмұрын, долана, бөріжидек'' бұталары мол. Жетісу Алатауы мен Тянь-Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге ұқсайды. Оларда эфемерлер мен эфемер тәріздес өсімдіктер (''қияқөлең, қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ'' және т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер теректі, қайыңды, жабайы ағашты, алма, өрікті, доланалы ормандардан тұрады.

====Дала мен шөл өсімдіктері ====
[[File:Cistanche salsa; Baikonur 01.jpg|thumb| alt=A.| ''Шөл дала өсімдігі''.]]
[[File:Grand-Reng JPG05.jpg|thumb| alt=A.| ''Дала қызғалдағы''.]]
Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда ([[Сарыесік Атырау]], [[Мойынқұм]], Бетпақдала, т.б.) '' сексеуіл'', өзендер бойында ''жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары'' кездеседі.

====Ормандар мен жасыл өсімдіктер====
Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып саналады. 
<br>Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде, егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы.

==== Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері ====
Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері ''қылқанжапырақты ормандар, ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы өсімдіктері, сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері, субтропиктік өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық өсімдіктері'' болып бөлінеді. Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның қылқан жапырақты орманы (Оңтүстік Алтай), [[Еуропа]], Сібірдің орманды даласы (Солтүстік Қазақстан), [[Еуразия]] даласы ([[Еділ| Еділ-]] [[Жайық]], Мұғалжар-Торғай, Есіл-Нұра, Қарағанды, [[Ұлытау| Ұлытау-]] [[Сарысу]], Жайсан бойы), Азияның шөлді аудандары (Тұран ойпаты, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.

==Жануарлар дүниесі==
{{main|Қазақстан құстары}}
===Жануарлар дүниесінің дамуы===
[[File:Lepus tolai; Baikonur 03.jpg|thumb| alt=A.| ''Байқоңырдағы қоян''.]]
Жануарлар дүниесінің дамуы жағынан Қазақстан палеоарктикалық-зоогеографиялық облысқа кіреді. Ондағы жануарлар дүниесінің пайда болуы мен қалыптасуы өсімдік жамылғысының даму тарихымен ұқсас. Палеоген дәуірінде Қазақстанды тропиктік және субтропиктік жануарлар мекендеген. Олар [[Үндістан]] және Африка жануарларының түрлерімен ұқсас болған. Ал мұз басу дәуірінде жылы климатқа бейім жануарлардың кей түрлері қырылып, біразы жылы жаққа қоныс аударған. Олардың кейбір түрлері Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы таулы аймақта (Жетісу Алатауы, [[Іле Алатауы]], Ұзынқара (Кетпен) жотасы) сақталып қалып, мұз басу дәуірінен кейін қайтадан дамып өскен. ''Қарақұйрық, жолбарыс, қабан, марал, бұғы, аққұтан, қызылқұтан'' сияқты жануарлар түрлері осы топқа жатады.
<br>Мұз басу дәуірінде Қазақстанға материктің солтүстігінен суыққа төзімді жануарлар ауысқан. Олардың кейбір түрлері таулы аудандарда әлі де сақталған. Оларға тундра кекілігі, жапалақ, т.б. жатады. Мұз дәуірінен кейін Қазақстанға [[Орталық Азия]] жануарлары мен құстары өткен. Оларға құр, ''тоқылдақ, самыр- құс, ор қоян'' жатады. Кейін олар дала және шөл зоналарына ауысқан.

===Қазіргі жануарлар дүниесі===
Қазақстанның жануарлар дүниесі казір сүтқоректілердің 178, кұстардың 489, балықтың 104 және омыртқасыздардың 50 мыңнан астам түрлерінен тұрады. Таралуы жағынан олардың мекендері бірнеше зоогеографиялық аудандарға бөлінеді. Оларға дала және орманды дала (Солтүстік Қазақстан, [[Ертіс өзені]] бойы), шөлейт және шөл (Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалары, Жайық бойы, Торғай, Қызылкұм, Балқаш пен Зайсан көлінің жағасы, Бетпақдала, Сарысу, [[Сырдария]] жағалауы, Үстірт), таулы аудандар (Алтай, [[Сауыр]], [[Тарбағатай]], Жетісу Алатауы, Тянь-Шань, Қаратау, Ұлытау, Қалба, Сарыарқа) жатады.

==== Дала жануарлары  ====
[[File:Snow Leopard in Hemis National Park.jpg|thumb| alt=A.| ''Ақ барыс''.]]
Дала жануарлары табиғаттың ерекшеліктеріне икемделіп, түсі де дала бояуына қарай өзгере дамыған. Ондай қасиеттер тышқандар мен сарышұнақтардың көптеген түрлеріне тән. Даланы ''тышқан, алақоржын, қасқыр, түлкі, борсыққой'' мекендейді. Киік жиі ұшырасады. Дала құстарынан ''дуадақ, тырна, торғайдың'' әр түрі (''қараторғай, бозторғай, шымшық'') кездеседі.

==== Орманды дала жануарлары  ====
Орманды даланың сүтқоректілері қатарына ''қоян, ақкіс, елік'' кіреді. ''Қасқыр'' мен ''түлкі'' мұнда да жиі кездеседі. Құстардан ''құр, шіл'' кең тараған, қайыңды ормандарды ''бөктергі, ителгі'' сияқты жыртқыш кұстар мекендейді. Ашық алаңдарда ''қарғаның'' түрлері, ''былдырық'' бар. Орман ішінде ''жылан'' аз кездеседі, ''кесірткенің'' біраз түрлері ұшырасады.

==== Шөл даланың жануарлары ====
Шөл даланың жануарлары ыстыққа, шөлге шыдамды болуға бейімделген. Олардың біразы күндіз терең қазылған інде жатып, түнде жемін аулауға шығады. Күндіз жүретін аңдар тым ерте және кешкі мезгілде ғана далада болады. Күндіз көлеңкеде, бұта түбінде жатады. Шөл хайуандары жүйрік келеді, алыс жерлерден су ішіп қайтады, құстары да қонбай, алысқа самғап ұша алады. Көбі шөлге шыдамды келеді. Олар (''суыр, құм тышқандары, торғайдың кей тцрлері'') ылғалы мол өсімдіктермен қоректенеді, соны қанағат тұтады. Көктемде, жаздың басында жерде ылғал бар кезде өмір сүріп, жазғы ыстықта ұйықтайтын да жануарлар бар. ''Сарышұнақ'' осылай тіршілік етеді. Олар маусым айынан бастап жазғы ұйқыға кетеді. ''Дала тасбақасы'' ұйқыны одан да ертерек бастайды.
<br>Шөлдің де түрлері көп. Олар құмды, ұсақ тасты, тақырлы-сорлы болып келеді. Жануарлар да сол жерлердің табиғи ерекшеліктеріне қарай бейімделе дамыған. Құмды шөл далаларда әр түрлі бұталы өсімдіктердің, сексеуілдің, ақ гүлді қарағанның өсуіне байланысты, соларды қорек ететін хайуандар мекендейді. ''Ала жертесер, сарышұнақтың, құм тышқандарының''  кей түрлері, ''кірпі, құм қояны'', кұстардан ''сексеуіл жорға торғайы'' кездеседі. ''Жылан, кесіртке'' сиякты жорғалаушылар шөлді далаларда көп. Құстар сексеуіл бұтақтарына ұя салады, олардың ішінде ''дала бүркіті, бөктергі, аққұйрық сауысқан'' бар.
<br>Даланың аңдары бір зонадан бір зонаға ауысып, кейде сол жерлерді мекендеп қалады. Жайық өзені бойы мен Каспий маңы ойпатында Еуропадан ауысқан ''орман сусары, тоғай барысы'', Үстіртте оңтүстік және батыс облыстарға тән ''үстірт қойы (үстірт муфлоны), сілеусін'' және т.б. жануар түрлері ұшырасады.

====Таулы аймақ жануарлары ====
[[File:Adult deer tick.jpg‎|thumb| alt=A.| ''Кене''.]]
Қазақстанның таулы аймақтарының да өзіне тән жануарлары бар. Мұндай аймақтар қатарына Алтай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань және Сарыарқаның аласа таулары жатады. Оларды мекендейтін жануарлар типі де біркелкі емес. Негізінен, оларда солтүстіктен және оңтүстіктен, Жерорта теңізінен, Қытайдан ауып келген аңдар көбірек кездеседі. Таулы аудандардың жалпақ жапырақты, қылқан жапырақты ағаштарынан қорек алатын, грек жаңғағын шағатын, ''пісте, бадам'' жемістерін жейтін аңдар (''тиін, орман тышқаны, саңырау құр, қарабауыр шіл, үкі, қаршыға, тоқылдақтың'' кей түрлері, т.б.) мол. Бұлардан басқа Алтайда қоңыр аю, тундра құры, may ұлары кездеседі. Жерорта теңізінен ауысып, Алтайға жетпей, Тянь-Шань, Тарбағатай (Барқытбел) шекарасынан өтпей қалған құстар қатарына ''гималай ұларын, байғызды'' атауға болады. Жетісу Алатауы, [[Күнгей Алатауы]] бойын ''бұғы, сілеусін, шиқылдақ торғай, шақылдақ тышқан, шымшық'', Батыс Тянь-Шаньды ''ұзын құйрық тышқан, жайра, көк қарға, суықторғай, шыбыншы торғай, ақтамақ бұлбұл'' мекендейді. Бұлардан басқа Орталық Тянь-Шаньда ''алтай суыры, имектұмсық балықшы, қызыл мойын бұлбұл'' ұшырасады. Іле Алатауының төменгі шөлмен ұласып жатқан зонасынан бастап, суармалы егістігі бойында, одан жоғарғы альпі шалғынында, мәңгі қар жататын тау басында өсіп-өнген жануарлар түрінің де өзіндік ерекшеліктері бар. ''Алма, өрік, долана, шетен'' және т.б. бұталы жемістер алқабында кеміргіштер мен кұстардың ірі түрлері қоныстанған. Шыршалы орманда ''бұғы, сілеусін, елік, '' альпі шалғынында ''таутеке, барыс, арқар'' кездеседі. Құстардың да әр түрі ұшырасады.

====Көлді аймақ, тоғайлы және бұталы жер жануарлары ====
[[File:Сова.jpg|thumb| alt=A.| ''Үкі''.]]
Қазақстанның көлді аймақтарын, тоғайлы, бұталы жерлерін мекендейтін жануарлар түрі де әр алуан. Оларда құстар ұя салады. Тоғай ішінде бүркіт тұқымдас ''қарақұс, бөктергі, ұзын құлақты жапалақ, сұр шымшық'' кездеседі. Қырларда ''дала мысығы'', Сырдария бойының тоғайларында ''шиебөрі, тоғай бұғысы'' жүреді. Өзенді алқаптар мен бұталы жерлерде ''қабан, елік, ақкіс'' мекендейді. Өзен-көлдер бойы құсқа бай, теңіздер мен су қоймаларында балық түрлері де мол. Аралда балықтың 40, Каспийде 50 түрі және ''итбалық'' мекендейді.

====Омыртқасыз жәндіктер ====
Қазақстан далаларында омыртқасыз жәндіктер де көп кездеседі. Олардың ішінде зияндылары да аз емес. Шегіртке егін мен шабындық шөптерді жейді. ''Қарақұрт, бүйі, шаян, жылан, кененің'' түрлері адам өміріне қауіп туғызады. ''Көбелек құрттары'' ағаштар мен жеміс-жидекті сорады. Ағашты, сулы жерлер мен қалаларда ''маса'' ұрық таратады.

===Қазақстанның жануарлар дүниесін қорғау ===
[[File:Каркаралинский заповедник.JPG‎|thumb| alt=A.| ''Қарқаралы Ұлттық паркі''.]]
Қазақстанның жануарлар дүниесін қорғау, олардың адам өміріне, халық шаруашылығына келтіретін зиянына қарсы күресу - мемлекеттік шара болып табылады. Жануарлардың сирек және құрып кетуге таяу аз түрі «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізіліп, ерекше қорғауға омыртқалылардың 125 түрі, омыртқасыздардың 96 түрі алынған. Олардың ішінде сүткоректілерден (''қарақұйрық, арқар, қабылан, қар барысы, тянъ-шанъ қоңыр аюы, шағыл мысығы, күзен ''және т.б), кұстардан (''қоқиқаз, бура және қызғылт бірқазан, қара және ақләйлек, тоқылдақ аққу, дала бүркіті, дуадақ, қырғауыл, ұлар'' және т.б.), жорғалаушылар, қосмекенділер мен балықтың бірнеше түрлері бар. Елімізде бұрын көп болған кұлан, қарақұйрық, ақбөкен сияқты аңдардың санын қалпына келтіру, сырттан әкелінген жануарларды жерсіндіру бағытында да жұмыстар жүргізілуде. Өзен бойларында ''ондатр'', Алтай тауларында ''қара күзен'' мен ''балғын'', Каспий жағалауында ит тәріздес жанат өсіру қолға алынған. Өзендер мен көлдерге балықтың жаңа тұқымдары жіберілуде.
<br>Қазақстан табиғатының байлығы мен жануарларын қорғау максатында Ұлттық парктер (Баянауыл, Іле Алатауы, Қарқаралы, [[Алтынемел]], [[Ордабасы]]) мен қорықтар (Ақсу-Жабағылы, Наурызым, Алматы, [[Барсакелмес]], Үстірт, [[Қорғалжын]], [[Батыс Алтай]], [[Алакөл]]) ұйымдастырылған.<ref>Қазақстанньң физикалық  географиясы,  Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref><ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан құстары тізімі]]


{{wikify}}

[[Санат:География]]


{{Geo-stub}}