Қазақстанның қоғамдық-саяси дамуы және Алаш қозғалысы бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Қазақстанның қоғамдық-саяси дамуы және Алаш қозғалысы '''

Алайда өмір шындығы өз дегенін істеді. Ауыл күрт өзгерді. [[1917 жыл]]ғы көктемнің аяғы мен жазында жаппай туған жерлеріне оралған 150 мың тыл жұмысына қатысушылар өз білген-түйгендері бойынша саяси ортаға белгілі бір әсер-ықпалдарын титізді. Олар қазақ ауылындағы саяси өмірдің оянуына көп ықпал етті. Тыл жұмысшыларының белгілі бір бөлігі елдің орталығында және майдан шебінде шыңдалды, саяси күрестің әйгілі мектебінен өтіп, табанды әрі батыл қимылдар жасады.

Орталық [[Ресей]]де тылдын қара жұмысына қатысқандардың бірі [[Ақмола облысы]]нан шыққан Е. Бекмұхамедов майдан шебіндегі тыл жұмыстарында большевиктермен қалай танысқанын еске алады. «Күнде кешке, - дейді ол, - бізде Кеңес өкіметі, болашақ өмір туралы қызу әңгімелер жүріп жатады, кейбіреулер большевиктер партиясының қатарына кіруге әзірленіп жүрді. Бірқатар қазақ жұмысшылары басшылықтың рұқсатын күтпестен Отанына қайтып жатты».<ref>Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен узінділер // Шоқай М.Түркістанның килы тағдыры А., 1992, 148-6.</ref>. Олардың құрамында [[1920 жыл]]ы коммунистік партияның қатарына өткен осы естелік авторы да болды.

==Бірінші  Бүкіл қазақ съезі==
Тыл жұмысына қатысушылардың бірі 1917 жылы жаздың басында Каменец-Подольск ауданынан Жетісуға қайтқан Жүсіп Бабаев былай деп жазды: «Біз ауылға Уақытша үкіметке деген жек көрушілікті... және өз алдымызға кедейлер мен батрақтарға ұйымдасу қажет деген түсінікті ала келдік. Біз өзімізбен бірге... Кеңес өкіметі үшін болып жатқан орыс пролетариатының күресі туралы хабарды елге жеткіздік».<ref>Қазақ 1917, №256.</ref>.

1917 жылы мамырдың аяғы мен маусымнын басында ғана Омбы арқылы [[Ертіс]]ті жоғары бойлай Шығыс Қазақстанға 300 тыл жұмысына қатысушылар қайтып келе жатты.<ref>Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998, 153-154-6.</ref>. Көпшілігі Ресейдегі революция туралы хабарды ғана емес, ол туралы жазылған кітаптар, тіпті қару да әкеле жатқан еді. Мәселен, 1917 жылы 5 маусымда Омбыда «Нор-Зайсан» кемесіне отырғызу кезінде тыл жұмысынан қайтқан қазақтардан қару тәркіленген. [[Павлодар облысы]]ның Ермак селосы маңында бір кеменің үстінде олардан 100-дей винтовка тартып алынды. Сол кездің баспасөзі хабарлағанындай, тыл жұмысынан қайтқан қазақтар «далаға құрлық арқылы пулемет апара жатқан». 1917 жылы маусымның басында тыл жұмысына қатысушылар Павлодар арқылы «Петроград» кемесімен винтовкалар, қылыштар және оқ-дәрі алып өткен.<ref>ОМӘТМ, 366-к., 2-т., 195-іс, 40-п.</ref>.

Мұндай жағдай өлкенің басқа өңірлерінде де орын алған. 1917 жылы 26 маусымда [[Түркістан]] әскери округі Қазалы, Перовск, [[Түркістан]], Ташкент теміржолы стансаларындағы барлық гарнизондық теміржол комитеттеріне мынадай бұйрық берді: «Жергілікті тұрғын жұмысшыларға (яғни тыл жұмысынан қайтқандарға. - авт.) мұқият қараңдар, атылатын және басқа да суық қарулары болса, алынсын... Жолаушылар пойызын алып жүретін әскери тексерушілер мен әскери күзетшілер майдан жұмысынан қайтып келе жатқан жергілікті адамдардың жүк-багажына ерекше назар аударсын».<ref>Қазақ 1917, 31 шілде, №238.</ref>.

Тыл жұмысына қатысушылардың белгілі бір бөлігінің бұдан арғы қызметі қазақ [[еңбек]]шілерінің арасына большевиктер идеясын жеткізуге арналды, жұмысшы және шаруа депутаттары жергілікті Кеңестерінің белсенді мүшелері және Кеңестерге жақын келетін еңбекшілердің бұқаралық ұйымдарын құрудың бастамашылары болды. Өз ауылы мен қаласына келісімен олар Уақытша үкіметке, оның жергілікті органдарына қарсы пиғылдағы күштердің қатарын толықтырды. 1917 жылы 14 маусымда Уақытша үкіметтің [[Ақмола]] уездік комиссары облыстың орталығы Омбыға тыл жұмысынан қайтқан [[қазақ]]тардың үкіметке қарсы үгіт-насихат жүргізіп, жергілікті қазақтарды Уақытша үкіметке қарсы қойып отырғанын жеткізді, ал Уақытша үкіметтің Астрахан губерниясының комиссары міндетін атқарушы шенеунік өзінің Ішкі істер министрлігіне жіберген жедел хатында [[Бөкей Ордасы]]ның тыл жұмысынан қайтқан қазақтары Уақытша.үкіметтің жергілікті ұйымдарына қарсы сөйлегендерін хабарлады.<ref name="Сонда">Сонда.</ref>.
1917 жылдың көктемі мен жазында қазақ еңбекшілерінің арасында тыл жұмысына қатысушыларды біріктіретін ұйымдар, жұмысшылар мен Кеңестерді қолдайтын [[революция]]шыл-[[демократия]]лық жастар одақтары — «Верный қаласы [[мұсылман]] жұмысшыларының біріккен одағы» («Қара жүмыста істейтіндер одағы»), [[Жаркент]]те «Жұмысшы одағы», Түркістан өлкесіне қарайтын Қазақстанның оңтүстік облыстарында «Мұсылман еңбекшілерінің одағы» құрылды.

«Қара жұмыс істейтіндер одағын» ұйымдастыру мен нығайтуға және оны [[Жетісу]]дың жергілікті халықтары арасында большевиктердің тірегіне айналдыруда А. Розыбакиев, Ж. Бабаев, X. Фариденов және т.б. үлкен рөл атқарды. Верныйлық «Қара жұмыс істейтіндер одағы» Құрылтайға, яғни мұсылман саудагерлер мен кәсіпорын иелерінің қалалық комитетіне қарсы шықты. 1917 жылы маусымның аяғына қарай «[[Одақ]]» құрамындағы қазақ, ұйғыр жне татар жұмысшыларының саны 600-ге жетті. А. Розыбакиевтың айтуынша, «Одаққа» мүшелікке барлық ұста дүкендері, кірпіш зауыттары мен ұсақ кәсіпорын жұмысшыларының басым көпшілігі, қолөнершілер мен қызметшілер кірген. Одақтың бөлімшелері Шелек, Малыбай, Лавар және Верный уезінің басқа да елді мекендерінде ұйымдастырылған.<ref>Сонда; ОМӘТМ, 366-к., 1-т., 195-іс, 41-42-п.</ref>.

«Одақ» өз мүдделерін қорғау және ресми биліктің [[халық]]қа қарсы әрекетін әшкерелеу мақсатымен еңбекшілерді топтастыру идеясын кеңінен насихаттады. Халық арасында Жетісудың барлық қалаларында, тіпті кейбір ауылдар мен қыстақтарда жаздырып алушы оқырмандары бар сатиралық «Садақ» журналы кеңінен пайдаланылды. Журналда жергілікті басшылар мен діни қызметкерлердің жағымсыз істерін сын қаламымен түйреген О. Жандосов қызмет етті.

[[Қазақстан]]да кәсіподақ қозғалысы жылдам epic алды. 1917 жылы наурызда-ақ [[Семей]]де кәсіподақ ұйымдастыру қажет деп тапқан тау-кен жұмысшыларының жиналысы өтті. Жиналыстың шешімімен екі комиссия ұйымдастыру және үгіт-насихат комиссиялары құрылды. Ұйымдастыру комиссиясына кәсіподақ ережесінің жобасын жасау тапсырылды. 1917 жылы сәуірде Оралда «Құрылысшылар мен тау-кен жұмысшыларының кәсіподағы» ұйымдастырылды, ал Гурьевте (қазіргі [[Атырау]]) «барлық мамандық жұмысшыларының кәсіподағы» қызмет етті. 1917 жылы жазға қарай Семейде кәсіподақ ұйымдарының 11 саласы өз қатарына 3000 жұмысшыны біріктірді.<ref>Омский вестник, 1917, 2 тамыз.</ref>.

Елдегі болып жатқан осы оқиғалардың әсерімен Қазақстанның шаруалар бұқарасы да өлкенің саяси өміріне белсенді түрде қатыса бастады. Мұның айқын куәсі 1917 жылы жазда шаруалардың, қазақтар мен қазақ депутаттары Кеңестерінің ұйымдастырылуы болып табылады.

Наурыздың аяғында-ақ (1917 жыл. 30 наурыз) Ташкентте басылып шығатын «Түркістан уалаяты» газеті Сырдария облысы Перовск уезінің қазақ тұрғындары 35 адамнан тұратын қазақ депутаттарының Кеңесін ұйымдастыруға және уездің ішкі өміріндегі «[[оқу]]-ағарту, әкімшілік, шаруашылық,  [[жер]] және [[су]]» мәселелерін шешуді соған беруге қаулы қабылданғанын хабарлады. Кеңестің басшылығына X. Ибрагимов тағайындалған.

1917жылы сәуірде Петербургтен Перовскіге (Ақмешіт) келген Мұстафа Шоқайдың айтуы бойынша, ол кезде Ақмешіттегі (қазіргі [[Қызылорда]]) X. Ибрагимов басшылық еткен қазақ депутаттарының Кеңесі қаладағы жалғыз ғана қоғамдық-саяси ұйым емес еді. Сонымен қатар, - деп жазады Мұстафа Шоқай 1917 жылы бұл оқиға туралы өз естелігінде, - қалада Ералы Қасымов басқаратын «Ақмешіт аудандық [[ұлт]]тық кеңесі» және Серәлі Лапин басқаратын «Акмешіт халық өкілдерінің аудандық кеңесі» де құрылған. 
М. Шоқайдың айтуынша, X. Ибрагимов басқарған кеңес жұмысшы және солдат депутаттарының жергілікті қалалық. Кеңесінің ықпалында болған. Е. Қасымов басқарған «кеңес» қазақ жұртшылығын кедей мен байға бөлместен, жалпы ұлттық мәселелерді алға қойып, оны шешуге талпынған, ал С. Лапин басқарған «Ақмешіт халық өкілдері аудандық кеңесінің» бағдарламасы шым-шытырық және халыққа түсініксіз болған.<ref>Уралец, 1917, 20 тамыз.</ref>.

Түркістан өлкесінің орталығында және Сырдария облысының Ташкент қаласында саяси өмір жандана бастады. Тұтастай еуропалықтардан тұратын және жергілікті (мұсылман) халықтардың өмірімен санаспайтын жұмысшы, солдат депутаттарының ташкенттік Кеңесіне қарама-қарсы өлкеде әрқайсысы өз алдына Түркістанның жергілікті халықтарының мүдделерін қорғайтын екі саяси партия құрылды. Олардың алғашқысы жәдиттердің, яғни ұлттық-демократиялық қозғалыстың күшімен құрылып, «Шура-ислами» («Ислам кеңесі») деп аталды. «Шура-ислами» басшыларының арасында өздерінің саяси белсенділіктерімен М. Карры, У. Хожаев, М. Бехбуди және Түркістанның басқа да белгілі азаматтары көзге түсті.<ref>КР ОММ, 18-к., 1-т., 5-іс, 411—412-п.</ref>. «Шура-исламидің» жұмысына 1917 жылы сәуірде Петроградтан Түркістанға оралған М. Шоқай да араласты. «Шура-исламилықтар» тұтастай алғанда Уақытша үкіметтің саясатын қолдады және Түркістанның демократиялық жолмен дамуын құптады. «Шура-[[ислам]]и» партиясының ұйымдары өлкеде кеңінен ашылды және Сырдария облысының қалаларында ғана емес, Жетісуда да өз топтары болды.

Өзбек зерттеушісі С. Ағзамходжаев атап көрсеткеніндей, «Шура-исламидің» құрылуы Түркістан (Қазақстаннын оңтүстік облыстары да кіреді. — К.Н.) өміріндегі аса маңызды саяси оқиға болды, бұл партия қалыптаса келе «Түркістанда ресейлік үлгідегі қосөкіметтілікті қолдамады. Сөйтіп Түркістанның саяси аренасында үш өкімет орнықты» <ref>Григорьев В.К. Противостояние. А., 1989, 73-74-6.</ref>. : Кеңестер, Уақытша үкіметтің билік органдары және өзін жергілікті (мұсылман) халқының сайланып қойылған үкіметі деп атаған «Шура-ислами» партиясы.

Екінші бір партия — өзін «Шура-улема» («Діни кауым кенесі») деп атап, Серәлі Лапиннің жетекшілігімен 1917 жылы маусымда «Шура-исламидің» құрамынан шыққан мұсылмандардың топтасуымен құралды. Бұл әлсіз әрі мүшелерінің саны аз ұйым іс жүзінде [[Оңтүстік Қазақстан]] тұрғындарының өміріне айтарлықтай ықпалын тигізе алған жоқ.

Егер салыстырмалы түрде Түркістанда «үш өкімет» құрылды десек,онда Қазақстанның; өз жағдайында да «көп өкіметтілік» орнықты деп айтуға болады. Мұнда«үш өкіметтің» жоғарыда аталған тармақтарына қосымша [[Батыс]], [[Солтүстік Қазақстан]] мен [[Жетісу]] аумағында орналасқан Орал, Орынбор және Жетісу қазақ станицалары тұрғындарының үкіметін, сондай-ақ облыстық қазақ комитеттерін және Ә. Бөкейханов пен оның серіктері ұйымдастырған, жалпы халықтық «Алаш» партиясын қосуға болады.

Осының бәрі өлке саяси өмірінің күрделі екендігін және оның [[қоғам]]дық-саяси өмірін басқаруға Уақытша үкімет пен жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестері органдарымен қатар үмітті болған көптеген ұйымдардың барын куәландырады. Олардың қатарына әдетте 1917 жылы көктем мен жаздың басында өткен облыстық және уездік съездерде сайланған шаруа депутаттарының Кеңестері де кіреді. [[Орал]], [[Ақмола]], [[Ақтөбе]], [[Павлодар]], [[Семей]] облыстары шаруа және қазақ депутаттарының облыстық Кеңестері, [[Өскемен]] шаруа және қазақ депутаттарынын уездік съезі және басқа да Кеңестер осылайша құрылған болатын. Алғашында олардың Уақытша үкіметке деген сенімі соншалықты күшті болды, осы кезеңде өткен барлық шаруа съездері Уақытша үкіметті қолдау, «соғысты жеңіспен аяқтағанға дейін» жүргізу туралы шешім қабылдады.

Саясатқа жастар да тартылды: өз қатарына оқушы жастар мен ауыл мүғалімдерін біріктірген қазақ жастарының ұйымдары мен үйірмелері жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кетті. Іс жүзінде [[Ақпан]] төңкерісінен сон іле-шала Қазақстанның қалалары мен ірі елді мекендерінде түрліше аталатын 20-дан астам ұйымдар пайда болды. Олардың қатарына Омбыдағы «[[Демократия]]лық жастар кеңесі», Ақмоладағы «Жас қазақ», Спасск зауытындағы «Жас жүрек», Петропавлдағы «Талап», Семейдегі «Жанар», Әулиеата уезінің Мерке ауылындағы «Қазақ жастарының [[революция]]лық одағы» ұйымдары жатады.

Алғашында жастар ұйымдарының көпшілігі алдына мәдени-ағартушылық міндеттер қойды. Уақыт өте келе қоғамдық-саяси қозғалыстардың өрістеу барысында олар саяси, әлеуметтік және таптық мәні бар мәселелер қоюға және шешімін табуға біртіндеп жақындап келе жатты. Мәселен, ақмолалық «Жас қазақ» ұйымы бұрынғы болыстардың билікке жіберілмеуін талап етті, қазақ халқын белсенділік танытуға шақырды, өз іс-қимылын большевиктермен байланыстыруды ұсынды. Осы ұйымның басшысы Сәкен Сейфуллиннің атап көрсеткеніндей, оның ережесінде мына тұжырым нақты айтылды: «Жас қазақ» ұйымы төңкерісшіл партияны Ресейдегі ең сенімді партия деп есептейді және онымен тізе қоса отырып әрекет жасайды».<ref>КР ОММ, 695-к., 1-т., 288-іс, 61, 98, 99-п.</ref>.

«Жас қазақ» ұйымының басшылық құрамын С. Сейфуллиннен басқа кейін коммунистік партияның мүшелері болған және Кеңес өкіметін орнатуға белсене қатысқан А. Асылбеков, Б. Серікбаев, Е. Бекмұхамедов, Ж. Нұркин және басқалар толықтырды. «Жас қазақ» ұйымын құру кезінде оның қатарында 50-дей адам болды, кейін ол сан біртіндеп өсе берді.

Т. Рысқұлов құрған «Қазақ жастарының революциялық одағының» құрамына қазақ және [[қырғыз]] жастары кірді, олар барлығы — 30-дай адамды (К. Сарымолдаев, И. Әсімов, Т. Тоқбаев, С. [[Сыдық Абыланов|Абыланов]] т.б.) құрады. Одақ әулиеаталық большевиктер С.К. Хмелевский, Н.И. Чернышев, С.А. Федоров-Заводскийлермен тығыз байланыс орнатты. Олардың ықпалымен «Қазақ жастарының революциялық одағы» уездегі қазақтар мен қырғыздар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Осы жастар ұйымы қатарынан Тұрар Рысқұлов және Қабылбек Сарымолдаев тәрізді кеңестік Қазақстан мен Түркістанның ірі қоғам қайраткерлері өсіп шықты.

Саяси жағдайлардың шиеленісе түсуіне орай кейбір жастар ұйымдары большевиктер басқаратын кеңестерге қосылып кетті, ал басқалары мәні жағынан ұлттық-демократиялық «[[Алаш]]» партиясының жастар филиалдарына айналды.

[[Монархия]] күйрегеннен кейінгі кезеңде «Алаш» көсемдері қазақ халқының болашақ мұраттары — еркіндік пен бірігу идеяларын кеңінен насихаттай бастады. Сонымен бірге халықты өз мемлекетін орнатуға шақырды. «Қазақ» газеті арқылы олар қазақтар үшін қабылдауға тұрарлық мемлекеттік басқару принциптерін түсіндірді. 1917 жылы 11 маусымда «Алаш» көсемдері А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ж. Жәнібеков, М. Дулатов, С. Қадырбаев, Е. Ғұмаров, И. Әлімбеков, Н. Бегіметовтер қол қойған «Шорай ислам» атты мақала жарық көрді. Олар мұнда [[Мәскеу]]дегі бүкіл мұсылмандар съезінде алға қойылған міндеттерді жүзеге асыруға байланысты бірқатар мәселелер көтерді.<ref>Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. А., 1987, 72-6.</ref>.

1917 жылы шілденін басында елдің орталығында саяси жағдай күрт өзгерді. Петроградта 4-5 шілдеде большевиктер ұйымдастырған еңбекшілер, солдаттар мен матростардың үкімет билігіне қарсы шеруін Уақытша үкімет қару қолдану арқылы қуып таратты. Уақытша үкімет елді төніп келе жатқан Азамат соғысы мен оның алдағы уақытта Ресейдің солшыл радикалдық саяси күштерінің басшылары — питерлік большевиктерді талкандайтынымен деп ашықтан-ашық қорқыта бастады. 7 шілдеде В.И. Ленинді тұтқындау туралы бұйрық шықты, большевиктерді майданда да, тылда да қудалау басталды. 1917 жылы 11 шілдеде Уақытша үкіметке шексіз өкілеттілік берілетіні, оны заңды түрде бекіту үшін қосөкіметтілік жойылатыны туралы мәлімдеме жасалды.

Осындай қиын-қыстау сәтте қазақ ұлттық-демократиялық қозғалысының көсемдері жағдайдын және саяси күштердін тез өзгеруін есепке ала отырып, жалпы қазақ съезін өткізуді жылдамдату туралы шешім қабылдады. Бұл негізінен кадеттер басқарып отырған Уақытша үкіметтің шын мәнінде Қазақстанда патшалық самодержавиенің саясатын жалғастырып отырғандығымен, ұлттық мәселені шеше алмағанымен және аграрлық мәселені шешуге құлықсыз екендігімен түсіндірілді. Өз жолын өзі анықтау немесе басқа да езілген ұлттардың тағдыры сияқты қазақ халқына келгенде, Уақытша үкімет оны шешуді тіпті ойластырған да жоқ. Қазақстан мен Түркістанның [[автономия]] алуына Ресейдегі «екінші үкімет» — Петроград Кеңесі де қарсы шықты. Мұстафа Шоқайдың айтуынша, 1917 жылы сәуірде ол Петербургтен отанына қайтар алдында жұмысшы және солдат депутаттары петербургтік Кеңесінің басшысы, Уақытша үкіметтін іс-қимылын бақылап отырған Н.С. Чхеидзеге қоштасып кету үшін кіріп шығады. «Әңгіме барысында, — деп еске алады М. Шоқай, - Н.С. Чхеидзенің «Сіз Түркістанда жұмысты неден бастайсыз?» деген сұрағына мен «Түркістанның автономия алуына күш саламын» деп жауап бердім. Менің жауабымнан сескеніп қалған Чхеидзе былай деді: «Құдай үшін, жолдас Шоқаевич, өз жерлестеріңіздің арасына автономия туралы әңгіме таратпаңыз. Біріншіден, қазір ол туралы айтуға ерте. Екіншіден, Түркістан тәрізді немесе басқа осы тәрізді автономия беру іс жүзінде одан (Ресейден. — К.Н.) тәуелсіздік алу және бөліну дегенді білдіреді».<ref>Асфендияров С.Ж. Совет мусульманских рабочих депутатов // Наша газета. Ташкент, 1917, 5 қыркүйек.</ref>.

Осындай себептерден келіп, ұлттық-демократиялық [[интеллигенция]] көсемі Ә. Бөкейханов «Қазақ» газетінде өзінің кадеттер партиясынан шығатынын және қазақтың жалпы ұлттық партиясын құрғысы келетінін ашықтан-ашық мәлімдеді. Осы мәселеде ол үш жайтты нақты атап көрсетті: «Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беру керек деп отыр. Біздің жағдайымызда жерді жеке меншікке беру, біраздан кейін, бұл Башқұртстанда болғаны сияқты, жеріміз көрші мұжықтың қолына өтеді де, қазақтар жерсіз қалып, қайыршылыққа ұшырайды. Кадеттер партиясы ұлттық автономияға қарсы шығып отыр. Біз Алаш туын жоғары көтеріп, ұлттық автономия құруға ұмтыламыз... Кадеттер партиясы шіркеуді мемлекеттен белуге қарсы, ал мен шіркеудің мемлекеттен бөлінуін қолдаймын. Осы ұстаным бойынша келіспеушілік... айқын байқалды. Сол себепті мен кадеттер партиясынан шығып, «Алаш» партиясын ұйымдастыру қажет деген шешімге келдім».<ref name="Сонда"/>.

1917 жылы Ақпан революциясының жеңісінен кейінгі елдегі революциялық процестің қарқынды дамуы барысында Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан либерал-демократиялық қозкарастағы қазақ интеллигенциясы өкілдері ұлттық партия құру мәселесі бойынша өз жоспарларын жүзеге асыруға кірісті. Олар қазақ халқын тап пен жікке бөлмей бүкіл ұлттың мүддесін көздеді, буржуазиялық-демократиялық бостандық атауын пайдалануға күш салды.

Бұл жерде олар ресейлік [[буржуазия]]лық басты партия — кадеттерге идеялық жағынан жақын екендіктерін жасырған жоқ, билікке келуінің алғашқы айларында Уақытша үкімет сөз жүзінде қолдау көрсетіп тұрған еді.

Алайда бұдан арғы оқиғалар көрсеткеніндей, Уақытша үкімет Қазақстанда патшалық самодержавиенің саясатын жүргізуді жалғастыра берді. Империалист мазмұнға жақын тұрған ол ұлттық мәселені шынайы демократиялық жолмен шеше алмайтын және аграрлық мәселені шешуге тіпті талпынбағанын да жоғарыда атап өттік. Басқа да езілген халықтар тәрізді қазақтардың болашақ саяси даму жолын өзі айқындауы немесе автономия мәселесін тіпті сөз еткісі де келмеді. Бұл Ә. Бөкейхановтың кадеттер партиясынан шығатыны туралы «Қазақ» газетінде ашықтан-ашық мәлімдеуіне себеп болды.<ref>Хроника событий Октябрьской революции в Узбекистане. Ташкент, 1957, 138-6.</ref>.

Осындай жағдайда қазақ либерал-демократиялық интеллигенция өкілдері жағдайдың және саяси күштердің жедел өзгеруін есепке ала отырып, жалпы қазақ съезін өткізуді тездету туралы шешім қабылдады.

==Бірінші Бүкіл қазақ съезінің шешімдері==
Қазақстанның барлық облысынан дерлік өкілдер қатысқан 1 Бүкіл қазақ съезі 1917 жылы 21-26 шілдеде [[Орынбор]] қаласында өтті. Күнтәртібінде 14 мәселе қаралды: мемлекеттік басқару жүйесі, автономия, жер мәселесі, милиция ұйымдастыру, земство, халыққа білім беру, сот, дін мәселелері, әйелдер құқы, Құрылтай жиналысын шақыру және оның қазақ облыстарындағы сайлауына дайындық, бүкілресейлік мұсылмандар съезі, саяси партия құру, Жетісу облысындағы оқиға, қазақтардын Киевте өтетін Бүкілресейлік Федеративтік кеңеске және халыққа білім беру мәселесі бойынша Петроградта ұйымдастырылатын комиссияның жұмысына қатысуы. Делегаттар басты назарды ұлттық автономия, жер, Құрылтай жиналысы сайлауына дайындық, ұлттық саяси партия құру мәселелеріне аударды. М. Құл-Мұхаммедтің пікірі бойынша съезде екі ұстаным басымдылыққа ие болды. Біріншісі А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың «тәуелсіз автономия құру» идеясы. Екіншісі Ә. Бөкейханов пен Ж. Ақбаевтың «аймақтық-ұлттық автономия құру туралы» ұсынысы.<ref>Деникин А.И. Очерки русской смуты // Вопросы истории, 1991, №1, 151-6.</ref>.

Съездің басталуынан бір ай бұрын-ақ «Қазақ» газетінде осы аталған мәселелер, алғашқы кезекте автономия мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар айтылған мақалалар топтамасы жарияланған болатын. Газеттің 24 маусымындағы санында: «Егер автономия қажет екені жете түсінікті болса, онда қазақтар үшін оның қандай нысаны — мемлекеттік әлде федеративтік автономия, қайсысы қолайлы болады? Егер біз аймақтық автономияға тоқтайтын болсақ, онда оның базисі не болмақ - жер аумағы ма, әлде мәдени немесе ұлттық ерекшелігі ме? Қазақтар тәуелсіздікті талап ете ала ма немесе оған басқа халықтармен одақтасып барып қол жеткізе ме?»

А. Байтұрсынов пен М. Дулатов «тәуелсіз автономиялық мемлекет құру» қажеттігін айтты. Ә. Бөкейханов «Ресей Федеративтік демократиялық парламенттік [[республика]]сында» қазақ ұлттық-аумақтық автономиясын құруды ойластырды. Көпшілік осы көзқарасты қолдады. «Қазақ өлкесі, - делінді съездің қарарында, — аумақтық-ұлттық автономия алуға тиіс».<ref>Суханов Н.Н. Записки о революции, т. 2. М., 1991, 361-6.</ref>.

Съезд жұмысында жер мәселесі басты назарда болды. Бұл мәселе бойынша мына тұрғыдағы қаулы қабылданды: қазақ қоғамынан жерді тартып алу тоқтатылады; тәркіленген барлық жер, сондай-ақ қоныс аударушыларға бөліп берілмеген жерлер қазақ халқының игілігіне қайтарылады: қазақ даласына қоныстандыру үрдісіне тыйым салынады және т.б.<ref>КР ОММ, 23-к., 1-т., 1-іс, 70-п.</ref>.

Съезд Құрылтай жиналысының болашақ депутаттарына аграрлық мәселе бойынша елдегі әр түрлі саяси партиялармен бірлесе отырып қандай да бір келісімге келу мүмкіндігін қарастыруды ұсынды.

Съезд Құрылтай жиналысына дайындық туралы мәселені талқылады, оның депутаттығын қабылданған кандидаттардың тізімі 81 адамнан тұрды.Оған Қазақстанның барлық өңірлерінен, сондай-ақ Бұхара, Хиуа және Ферғанадағы қазақ қауымдастықтарынан өкілдер енді. Олардың ішінде «Қазақ» газетінің басшылары, ұлттық-демократиялық қозғалыс көсемдері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, жекелеген өнірлердің өкілдері - Ә. Ермеков, Ж. Ақбаев, X. Ғаббасов (Семей), Ж. Досмұхамедов пен X. Досмұхамедов (Батыс Қазақстан), М. Шоқай, С.Ж. Асфендияров, А. Кенесарин (Түркістан өлкесі), М. Дулатов, А. Бірімжанов, С. Қадырбаев (Торғай), М. Тынышбаев, И. Жайнақов, С. Аманжолов (Жетісу), Б. Құлманов пен У. Танашев (Бөкей Ордасы), Н. Төреқұлов, Ғ. Оразаев, К. Қожықов (Ферғана) және т.б. болды. Кандидаттар тізіміне сондай-ақ С. Сейфуллин мен М. Жұмабаев, солармен бірге екі орыс азаматы — ғалым Г. Потанин мен саяси қайраткер В. Чайкин енгізілді. Құрылтай жиналысының депутаттығына ұсынылған кандидаттар Қазақстанның барлық өңірлерін ғана емес, қандай саяси көзқараста болғанына қарамастан, қазақ қоғамының барлық әлеуметтік топтарын қамтыды, ал орыс халқының екі өкілі Бүкілқазақ съезі делегаттарының сеніміне бұған дейін-ақ ие болған еді – егер олар Мемлекеттік Думаның депутаттығына сайлана қалса, орыс халқының мүддесін ғана емес, өлкенің байырғы тұрғындары - қазақтардын да мүддесін қорғайтындарына сенді.

Съезд шешімдерінің қабылдануына «Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан қазақ интеллигенциясы ерекше ықпал етгі. Озық ойлы, парасатты қазақ зиялыларының белсенділік танытуымен бұрынғы отаршыл биліктің кезіндегі клерикалды соттардың жойылуы, олардың орнына заңдық құрылымдардың енгізілуі тиіс болды; әйелдер ерлермен тең дәрежедегі құқыққа ие деп шешілді; қалыңмалға тыйым салынды, ислам дінінің қоғамдағы қызметі анықталды. Білім беру тегін және азаматтық билікке бағынуы тиіс болды. Бұл мәселеде бастауыш білім алу міндетті, оқыту алғашқы екі жылда ана тілінде жүргізілуге тиіс делінді.<ref>Приишимье, 1917, 1 қыркүйек.</ref>.

Сонымен бірге съезд дін мәселесін қарап, Ақмола, Семей, Жетісу және Каспий жағалауы (Маңғыстау уезі) облыстарының қырғыздары (қазақтары) уақытша Орынбор муфтиатына қосылады деп шешті.

1917 жылдың жаз айындағы оқиғалар елдегі саяси жағдайды тым құр делендіріп, қоғам өмірінде қарама-қарсы үрдістер туғызды. Бір жағынан оңшыл күштер көшбасшылық жасай бастады: олар күш алып, Кеңестер екінші орынға ығыстырыла бастаған еді. Центристер оңшылдарды қолдауға көшті, большевиктердің жағдайы едәуір нашарлады, олардың көсемі сатқындық жасады деп айыпталды. Кадеттер партиясы Ақмола облыстық комитетінің газетінде И. Топалевтің «За оградой истории» атты мақаласы жарық көрді. Онда болған оқиғаға мынадай анықтама берілген: «Иә, ленинизм күйреді орыстың саяси өмірінен алынып тасталды, тарих сахнасынан аластатылды».<ref>Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағат. 1-к-, 12-іс, 12, 13-п.</ref>. Орал қазақ әскері басшылығының шұғыл түрде өткізілген съезінде: «Солдат, жұмысшы және қазақ депутаттары Кеңесіне Орал қазақ әскерінен сайланған өкілдер кері шақырылсын» деген шешімге келген.<ref>Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. А., 1961. 43-6.</ref>. Бұл кеңестер жүйесі құрылымын бұзуға жасалған кезекті қадам болды.

Петроградтағы 1917 жылғы жазғы оқиғалар, барлық биліктің уақытша үкіметтің қолына өткеннен кейінгі кезеңде елде үкіметке деген бұрынғы сенім жоғала бастады, тіпті оған деген өшпенділік өрши түсті. Мәселен, уездің әр түрлі ұйымдарынан 116 делегат қатысқан Ақтөбе азаматтық комитетінің жалпы жиналысы мынадай қаулы шығарды: «Ақтөбе уезінде жоғарғы бақылау билігі шаруа, қазақ, солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі деп есептелінсін».<ref>Воля народа. Семипалатинск, 1917, 8 қыркүйек.</ref>.

Аталған жағдай қалалық думаның сайлауында да байқалды. Сайлау қорытындылары елдің орталық үкіметінің және оның жергілікті органдарының құрамында алдыңғы орында тұратын кадеттерге өте ауыр тиді, бұл әсерлерге де күткендей нәтижелер бермеді. Петропавлда кадеттер бір орынға қолдарын әрен жеткізгенде, социал-демократтар 12 орынды еркін иеленді, оның алтауы — большевиктер, қалған алтысы — меньшевик-интернационалистер еді. Семейде кадеттер 4 орынды ғана женіп алса, РСДЖП ұйымы 12 орынға ие болды. Ақтөбеде кадеттерге 2-ақ орын тиді. Мұндай көрсеткіш өлкенің басқа жерлерінде де байқалды.<ref>Приишимье, 1917, 7 қыркүйек.</ref>.

Тарихи құжаттарды талдау көрсетіп бергеніндей, 1917 жылы шілде айынды Уақытша үкімет пен оның одақтастарының жеңісі әлсіз және сенімсіз болды, ал жұмысшы, шаруа мен солдат депутаттары Кеңестерінің біріккен күштерінің жеңілісі уақытша шегініс саналды. Оған бірінші кезекте Қазақстанның біркатар өңірлерінде Кеңестер (негізінен пролетарлық) рөлінің өскендігі және халықтың әр түрлі топтары арасында большевиктер қызметінің жандана түскені айқын дәлел.

Еңбекшілер мүддесін қорғауда [[Екібастұз]] көмір кені мен Батыс Қазақстанның мұнай өндіретін өңірлеріндегі жұмысшы депутаттарының Кеңестері мен кәсіподақ ұйымдары үлкен белсенділік көрсетті. Мәселен, жұмысшы депутаттарының Кеңестері мен кәсіподақ ұйымдары бұрынғы қосөкіметтің тұсында жұмыстан босатылған кейбір әкімшілік өкілдерін жұмысқа қайта алу жөніндегі Орал-Каспий мұнай қоғамдастығы басшылығының талабын қабылдамай тастады. 1917 жылы 26 шілдеде Орал-[[Каспий]] мұнай қауымдастығы басшылығына кәсіподақ жолдаған хатта жұмысшы-мұнайшылар кәсіпшілік әкімшілігіне ғана емес, сондай-ақ осы қоғамдық құрылысқа да қарсы шығатындықтарын ашық айтты.<ref>Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 34, 239-6.</ref>.

Ташкент округтік сотының прокуроры 1917 жылы 7 тамызда Ташкент сот палатасының прокурорына жолдаған рапортында Сырдария облыстық Кеңестері қоғамдық-саяси өмірде алдыңғы орынға шығып отыр, еңбекшілер арасында зор беделге ие деп атап көрсетті. Олар «жергілікті [[өмір]]дің барлық жақтарына үлкен қызығушылық танытады, жергілікті әкімшілікті
басқаруға, қала шаруашылығының барлық саласына араласады, өткір қойылып отырған азық-түлік мәселесінің босаңсуына қарсы белсенді шаралар қолданады, ереуілдік қозғалыстарды реттеп отырады».<ref>Свободная речь, 1917, 22 қазан.</ref>.

С.Ж. Асфендияров «Мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесі» атты мақаласында жазғанындай, Түркістанның жергілікті халқының, бірінші кезекте мұсылман жұмысшылардың саяси белсенділігінің өскендігі кеңес құру қажеттілігін түсінуге алып келді. «Бұл ой ең алдымен тыл жұмыстарында болған, барынша саналы және соғыс кезінде барынша қиындық көрген жұмысшыларда оянды, - деп атап көрсетті С.Ж. Асфендияров. - Бұл жұмысшылар мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесі деп аталатын 16 адамнан тұратын ұйымдастыру бюросын құрып, мамырдың ортасынан бастап-ақ (1917 жыл. — авт.) қызмет істей бастады. Бюро қызметі өлкелік солдат және жұмысшы депутаттары тарапынан қолдау тапты.<ref>Нурпеисов К. Становление Советов в Казахстане. А., 1987, 79-80-6.</ref>. 1917 жылы 15 шілдеде қазақ жұмысшылары да кеңінен қатысқан Ташкент мұсылмандары өкілдерінің жалпы жиналысы мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесін және оның атқару комитетін құрды. Атқару комитетінің басшысы болып С.Ж. Асфендияров сайланды. Ол былай деп ашық айтты: «Біз Түркістан мұсылмандарының ішінде жұмысшы қозғалысының пионері бола отырып, орыстың демократиялық ұйымдарымен тізе қосып жұмыс істейміз, біз өзіміздің қиын міндетімізге болашақта халқымызды бостандыққа шығарамыз және оны бүкіл дүниежүзілік еңбек армиясының саналы күрескерлерінің қатарына қосамыз деген терең сеніммен кірісеміз».<ref>КР ОММ, 23-к., 1-т., 1-іс, 79-п.</ref>.

Мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесін құрғаннан кейін Ташкентте Түркістан өлкесінің барлық уездерінде қазақ депутаттары Кеңестерін ұйымдастыру процесі басталды. 1917 жылы 2-5 тамызда Ташкентте қазақ депутаттары Кеңестерінің бірінші өлкелік (Түркістандық) съезі өтті, оған Жетісу, [[Сырдария]], Ферғана және [[Самарқан]] облыстарынан жіберілген өкілдер қатысты. Және олар басты міндетіміз жергілікті еңбекші халықтың мүддесін қорғау деп жариялады.<ref>Сонда. 77-п.</ref>.

1917 жылы тамыздың басына қарай елде аса шиеленіскен саяси жағдай қалыптасты: егер осыған дейін Уақытша үкіметтін айналасына топтасқан күштер мен кеңестердің төңірегіне топтасқан күштер нақты билік үшін күрессе, енді әскери диктатура орнатуға мүмкіндік туды. Уақытша үкімет билігі, әскери диктатура немесе Кеңестер билігі — 12-15 тамызда Мәскеуде өткен мемлекеттік жиналыстағы жарыс сөздің мазмұны, міне, осы сипатта болды. Осы сахнаның арғы жағында генерал Л. Корниловтың қастандығы ұйымдастырылып жатты.

Ірі капиталистер мен шенеуніктерден тұратын мемлекеттік кеңеске қатысушылар оңшылдардың жетекшісіне айналған генерал Л. Корниловты қолдады. Генерал Л. Корнилов осыдан кейін билік басына қарай ашықтан-ашық ұмтылды, өзіне сенімді әскерді Петроградқа жорыққа аттандырды. Оның әріптестерінің айтуынша, генерал Корнилов Кеңестердін әсер меньшевиктік басшылығына іріткі сала отырып, Керенскийдін билігін шектеуге, елдегі ыдыраушылықты болдырмауға күш салды.<ref>Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры. А., 1992, 140-141-6.; Нурпеисов К. Көрсет. еңбегі, 87-6.</ref>.

Бұқара халық елде мықты биліктің болуын талап еткен генералдың әрекетін кезекті қанды қырғын ретінде багалады. Корниловшыл әскери күштердің революция орталығына қарай қозғалғаны белгілі болған кезде, еңбекші халық ақпан жеңістерін қорғап қалуға аттанды. Корниловқа жалпы ресейлік көшбасшы болуға ұмтылған А. Керенскийдің өзі де қарсы шықты.<ref>Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры. А., 1992, 168-6.</ref>. Нәтижесінде бүлікті жүзеге асыртпаған 25-29 тамыз оқиғасы елдегі жағдайды түбірінен өзгертті, саяси сахнаға Кеңестер қайта шықты, олар революцияны жақтаушылардың топтасу орталықтарына айналды. Кеңестер реңолюцияға қарсы күштерді талқандау үшін әскери құрылымдар жасақтады. Осы әскери құрылымдар негізінде әскери-революциялық комитеттер - ӘРК құрылды.

Корниловшыларға қарсы Ақтөбе, Перовск, Павлодар, Түркістан, Семей, Черняев (Шымкент), Әулиеата кеңестері көтерілді. Бүлікті Гурьев, Орал, Өскемен, Қостанай әскери Кеңестері де өз білгендерінше айыптады.

1917 жылы 30 тамызда Петропавл жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің жалпы жиналысында «генерал Корниловтың сатқындығы туралы» мәселені талқылап, мынадай шешім қабылдады: «Корнилов және оның айналасындағылар сияқты Отан және революция сатқындарына қарсы күресте еш аянбастан шешуші шаралар қолдану керек, ол үшін Кеңес
бұқара халықты отан қорғаушылар мен еңбекшілердің айналасына тығыз топтасуды ұсынады».<ref>Свободная степь, 1917, 30 қараша; Известия АН КазССР. Серия истории, археологии и этнографии, 1961, вып. 2(16), 9-6.</ref>.Петропавл кеңесі құрамында 12 адамы (үш большевик, төрт солшыл әсер, екі әсер және үш меньшевик-интернационалист) бар ӘРК құрды.

Тура сол күні (30 тамызда) Актөбелік жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттарының Кеңесі корниловшылармен күресу үшін революциялық қарулы жасақ ұйымдастыруға, сондай-ақ Кеңес мүшелерін қаруландыруға, оған керекті қаруларды қазақтардан, әскери тұтқындардан алуға, теміржол деп осында найзалар жасатуға шешім қабылдады.<ref>Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 40, 9-10-6.</ref>.

Қазақстанның басқа да Кеңестері Корниловтың жорығын қатаң айыптады. 1917 жылы 31 тамыз күні Павлодарда Корнилов бүлігі бойынша Кеңес пен қаланың қоғамдық ұйымдарының біріккен мәжілісі өтіп, онда бірауыздан мынадай қаулы қабылданды: «...жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесі мен Павлодардың қоғамдық ұйымдарының біріккен мәжілісі генерал Корнилов <ref>Южный Урал, 1917, 30 қараша, 2 желтоқсан; Народное дело. Оренбург, 1918, 31 шілде; Свободная речь. Семипалатинск, 1918, 31 қаңтар. (Бұл мәліметтер т.г.д. В.К. Григорьевтін айтуымен берілді, автор сол үшін ғалымға алғысын білдіреді.)</ref>. Отаны мен революция ісін сатқан опасыз деп айыптайды». Қаулы бұдан соң барлық революциялық және демократияшыл күштерді «мұндай қауіпті сәтте жұмысшы және солдат депутаттарының айналасына топтасуға» шақырды.<ref>Сибирская речь, 1917, 11 қазан. Свободная степь, 1917, 12 қараша.</ref>.

[[Бұқара]] халықтың едәуір бөлігі солшылдар жағына шықты, олардың арасында большевиктердің ықпалы өсті, генерал Корниловтың бүлігі талқандалғаннан кейін, 1917 жылы тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында Қазақстанда жергілікті Кеңестер біртіндеп большевиктік сипат ала бастады. Мәселен, Кеңестердің Атбасар, Өскемен, Петропавл уездік съездері өз шешімдерінде Уақытша үкіметке сенімсіздік білдірді, аннексиясыз және контрибуциясыз келісімге келуді, бүкіл жерді дереу төлемсіз тәркілеп, оны шаруалардың пайдалануына беруді талап етті».<ref>Северо-Казахстанская область в 1917-1957 жж. А., 1957, 19-6.</ref>.

«Корнилов бүлігі халықтың ашу-ызасын туғызды, - деп жазды сол күндері Семейдің «Халық еркі» газеті, - бұл не жағдай екенін түсіндіруді сұраған хаттар үздіксіз келіп жатыр, халық санасына қозғау салған көптеген басқа мәселелер де жауап күтеді».<ref>Свободная речь, 1917, 19 желтоқсан.</ref>.

Елдегі саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың ішіндегі басымдық танытқаны большевиктер болды, олар Уақытша үкіметтің барлық күнәсін айыптады және жұмысшылар мен шаруаларды оған қарсы күресуге, қарулы [[көтеріліс]] жасау жолымен пролетариат [[диктатура]]сын орнатуға шақырды. Большевиктердің қарулы көтеріліске бағыт алу жоспары 1917 жылы 26 шілде мен 3 тамыз аралығында Петроградта өткен VI съезде анықталды.

Корниловшыларды талқандау оңшыл күштердің ықпалын түбірінен азайтып, әлсіретіп, солшылдарды, ең алдымен большевиктерді едәуір күшейтті. Буржуазия мен Керенский диктатурасының саяси билік өрісі едәуір тарылды. Олардың билік ету мүмкіндіктері мүлде жойыла қоймағанмен, бірақ соншалық сенімді емес еді. Баспасөзде большевиктердің ықпалды рөлі, олардың қатарына басқа солшыл партиялардың өтіп жатқаны туралы ашық айтылды. Орынбор әсерлер комитетінің газетіне оның көсемдерінің бірі А. Ермолаев «С-р большевизммен жақындасуға құқылы ма?» атты мақала жариялады. Автор осылай деп сұрақ қойып, оған өзі былай деп жауап береді. «Большевизмнің қаулап өсуі біздің социалистік партияны күннен-күнге күйретіп барады. Соңғы кезде Ленин көтерген ұран мен оның тактикасына толығымен бас иген меньшевиктерді айтпағанның өзінде, орыс революциясының тізгінін ұстаған социалист-революционерлердің өзі де большевиктерге жағына сөйлейтін болды.<ref>Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998, 155-6.</ref>.
Осының бәрі елдің және Қазақстанның саяси өмірінде жаңа әрі үлкен саяси бетбұрыстың пісіп-жетіліп келе жатқанын көрсетті.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3

==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]