Қазақстанды жаңғыртудың кеңестік үлгісі бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Қазақстанды жаңғыртудың кеңестік үлгісі'''
XX ғасырдың 30-жылдарының ортасына қарай, кең ауқымды индустрияландыру үрдісін жүргізудің нәтижесінде республиканың өнеркәсіптік келбетінде орын алған түбірлі өзгерістерге байланысты өнеркәсіп пен көлік құрылысы бойынша жазылған жұмыстар саны айтарлықтай өсті. [[Қазақстан]] аймақтарының өнеркәсіптің дамуына қосқан занды үлесі болып табылатын республиканың жекелеген кәсіпорындарын зерттеп білу осы проблемаға қатысты тарихнаманың сипатты белгісі болып табылады <ref>Яркое В.Н. Риддерское месторождение. 1934; Обленский и Березкий (без иниц.) Прибалхашстрой. М. — А.-А., 1935; Чимкентский свинцовый завод// Наука и техника. 1935, №20; Завадский Н. Угли Южного Казахстана. А.-А. 1935; Трофимов П. Караганда. А.-А. 1935 и др.; Хрущев Ф.Я. От промысла к индустрии. А.-А.;М., 1935</ref>.

30-жылдардың сонына қарай бұл проблема жөніндегі жұмыстар саны артты, дегенмен ірі монографиялық зерттеулер әлі шыға қоймаған болатын. [[Ғылым]]и жұмыстардын негізгі түрін — құнды деректерге сүйене жазылған мақалалар құрады <ref>Енукидзе Д.Е. Социалистическая индустрия Казахстана. А., 1941; Турксиб. Сб. статей, 1940; Тимофеев Н., Брайнин С. Казахская краевая организация ВКП (б) в борьбе за социалистическую индустриализацию страны и советизацию аула (1926-1929 жж.); Солардікі. Коммунистическая партия (большевиков) Казахстана в борьбе за завершение строительства социалистического общества и проведение в жизнь новой Конституции // Большевик Казахстана. 1938; №12, 6; Двадцатилетие КазССР. А.-А., 1940; 20 лет Казахской ССР (1920-1940), А.-А., 1940; Казахская ССР (Политико-экономический очерк), А.-А., 1940</ref>.

[[Ұлы Отан соғысы]] жылдарында (1941-1945) Қазақстанға қоныс аударған белгілі ғалымдар Д.А. Баевский, С.В. Бахрушин, М.П. Вяткин, Н.М. Дружинин, М.П. Ким, М. Панкратова, А.П. Кучкин, С.В. Юшковтар тарих пен экономиканың өзекті проблемаларын зерттеуде, Қазақстанның тарих ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Олардың тікелей қатысуымен [[1943 жыл]]ы «Көне заманнан бүгінге дейінгі Қазақ КСР тарихы» деп аталатын іргелі [[еңбек]] дүниеге келді. Кәсіби тарихшылар катарының аздығына қарамастан, соғыстың соңына қарай Қазақстандағы [[социализм]]нің экономикалық негізін жасау проблемасы бойынша зерттеулер санынын өсу үрдісі айқын байқалды <ref>Кийкбаев Н.К. История социалистической индустриализации Казахстана в годы первой сталинской пятилетки. А.-А., 1940; Баишев С. Б. Социалистическая индустриа-лизация Казахстана. А.-А., 1949; Краткий очерк истории КП(б) Казахстана. Проект. Труды. А.-А., 1949</ref>.

Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары аталған проблема бойынша зерттеулер саны өсе түсті, бұл ретте тарихшы-ғалымдар мен [[қоғам]]танушылар республиканың индустриялық өзгерістер кезеңіндегі дамуының жалпы зандылықтары мен ұлттық ерекшеліктерін зерттеуге көңіл аударды. Осы кезең әдебиетіндегі жаңа нақты-тарихи материалдар негізінде «Қазақстанның халық шаруашылығы бүкіл [[Кеңес Одағы]] халық шаруашылығының жалпы дамуымен органикалық байланыста, соның негізінде және оның көмегімен дамып, алға жылжи алды» <ref>Кийкбаев Н.К. Көрсет. енбегі, 97-6.; Баишев С.Б. Көрсет. еңбегі, 11-13 6.; Кийкбаев Н.К. Промышленность Казахстана в первой пятилетке. А.-А. 1951; Соныкі. Расцвет социалистической промышленности в Казахстане. А.-А., 1955; Дахшлейгер Г.Ф. Турксиб — первенец социалистической индустриализации. А.-А., 1953; Нейштадт С.А. Социалистические преобразования экономики Казахской ССР в 1917—1937 жж. А.-А., 1956; Алампиев П.М. Ликвидация экономического неравенства народов Советского Востока и социалистическое размещение промышленности (исторический опыт Казахской ССР). М„ 1958</ref>. деген тұжырымға келді.

XX ғасырдың 60—70-жылдарына қарай, ең алдымен А.Н. Нүсіпбековтің, С.Б. Бәйішевтің, С.А. Нейштадттың, Б.Н. Әбішеваның, М.Х. Асылбековтің, Н.Г. Панның, С.Б. Нұрмұхамедовтің, В.К. Савоськоның, Р.Б. Сүлейменовтің, А.Е. Ержановтың және басқалардың [[монография]]лық зерттеулерімен байланысты экономиканы, республика өнеркәсібінің даму тарихын зерттеу проблематикасының ауқымы айтарлықтай кеңейді. Жекелеген фабрикалар мен зауыттардың тарихын зерттеумен бір мезгілде, ғалымдар жұмысшы кадрлардың, оның ішінде ұлттық кадрлардың қалыптасу мәселесіне көңіл аударды.

Бұл ретте академик А.Н. Нүсіпбековтің «Қазақстандағы кеңестік жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуы» (А., 1966) атты іргелі монографиясын және ғалымның басқа да зерттеулерін ерекше атап өтуге болады, бұл еңбектерде XX ғасырдың 20-40-жылдарында республикадағы кәсіби жұмысшыларды дайындау үрдісі отандық тарихнамада алғаш рет егжей-тегжелі сараланды.
Республика жұмысшы табының тарихы «Қазақ КСР тарихы. [[Социализм]] дәуірі» (А., 1963, 1967); «Қазақстан Компартиясы тарихының очерктері» (А., 1963) тәрізді іргелі енбектерде көрініс тапты. Аталмыш проблемаға арналған жұмыстардың ішінде М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмүхамедов, Н.Г. Панның «Қазақстандағы жұмысшы табы индустриялық кадрларының өсуі (1946—1965 жылдар)» <ref>Асылбеков М.Х., Нұрмұхамедов СБ., Пан Н.Г. Көрсет. еңбегі, А.-А., 1976</ref>.деп аталатын ұжымдық монографиясын айтуға болады. Сондай-ақ М.Х. Асылбековтің теміржол көлігі кадрларын, оның ішінде ұлттық кадрларды дайындау үрдісі алғаш рет талданған «Қазақстан теміржолшы кадрларының қалыптасуы мен дамуы (1917-1970)» (А., 1973) деген монографиялық зерттеуін айта кету керек.

Жоғарыда аталған жұмыстардың жарық көруі зерттеу аясы мәселесінің тарихнамасын елеулі түрде байытты. Оларда республика жұмысшыларының құрамында болған сандық және сапалық өзгерістер көрсетілген. Бұл ретте өнеркәсіпте, құрылыста және көлік қатынасы саласында жұмыс істейтін нақты индустрия жұмысшыларына ерекше назар аударылды. Республика жұмысшы табының жекелеген отрядтарының қалыптасуы мен дамуы, оның мәдени техникалық деңгейі тақырыбын зерттеу дағдылы іске айналды. Социалистік жарысты ұйымдастыру, жұмысшылардың еңбекке деген құлшынысына арналған көріністер сол жылдар зерттеулерінен көрнекті орын алды <ref>Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917 — 1970 жж.) А.-А., 1973; Романов Ю.И. Осуществление ленинских идей электрификации в Казахстане. А.-А., 1977; Абишева Б.И. Рост культурно-технического уровня рабочих угольной промышленности (1946—1963 жж.). А.-А., 1965; Сармурзин А. Г. Партийное руководство движением за коммунистический труд в Казахстане (1958-1963 жж.). А.-А., 1964; Курманбаев А.Р. Ленинские традиции развития социалистического соревнования в Казахстане. А.-А., 1972; Жанайдаров У.А. Социалистическое соревнование в условиях хозяйственной реформы. А.-А., 1971: Ишмухамедов А. Рабочий класс и научно-техническая интеллигенция. А.-А., 1977, Вострое В.В., Кауанова Х.А. Материальная культура казахского народа на современном этапе. А.-А., 1972; Кожамкулов Т. Подготовка квалифицированных рабочих кадров в Казахстане. А.-А., 1972; Михайлов Ф.П. Совхозное строительство в Казахстане (1946-1970 жж.) А.-А., 1973 және басқалар</ref>.

Авторлар ұжымының «Лениндік идея туы астында (Қазақстандағы пролетарлық революция мен социализмның жеңісі жолындағы күреске партиялықбасшылықтың тәжірибесінен)». (А., 1973); «[[Капитализм]]ге соқпай социализмге апарар жол (1917-1937 жылдары [[Орта Азия]] мен Қазақстанда жүргізілген социализм кұрылысы мәселесі бойынша КОКП-ның тарихи тәжірибесі)» (М., 1974) деп аталған еңбектері Қазақстандағы социалистік құрылыс проблемасыныңтарихнамасында үлкен рөл атқарды. Оларда 1926—1937 жылдары республикада жүргізілген социалистік құрылысқа басшылық жөнінде айтарлықтай нақты-тарихи материал қамтылған. 1987—1988 жылдары академик М.Х. Асылбековтің жетекшілігімен жарық көрген авторлар ұжымының «Кеңестік Қазақстан жұмысшы табының тарихы» деп аталатын 2 томдық еңбегінде бай фактілік материалдар негізінде Қазақстандағы өнеркәсіп құрылысы мен жұмысшы кадрлардың қалыптасу үрдісі кешенді түрде зерттелінді. С.К. Жақыпбековтің «Жеңіл индустрия тарихы» (А., 1984) монографиясында Қазақстандағы жеңіл өнеркәсіптің даму тарихы қарастырылды.

Алайда, айта кету керек, аталған проблема бойынша тарихи білімнің қордалану үрдісі Компартияның идеялық-саяси басшылығымен тікелей байланысты болды, сондықтан Қазақстан өнеркәсібі дамуының тарихы, ұлттық жұмысшы табының қалыптасуы айқын белгіленген партиялық нұсқаулар тұрғысынан қарастырылды. [[Тарих]]намалық еңбектерде «зерттеушілердің негізгі міндеті партияның өсіп келе жатқан басшылық және бағыттаушылық рөлін көрсетуде, КОКП-ның лениндік ұлтсаясатын бұрмалаушы буржуазиялық жалған сыншыларға соққы беруде» <ref>Дахшлейгер Г.Ф. Историография Советского Казахстана. А.-А., 1969; Турсунбаев А. Б. Актуальные проблемы историографии истории партийного руководства социалистическим преобразованием сельского хозяйства Казахстана. — Мына кіт.: Великий Октябрь - главное событие XX в. А.-А., 1981; Тулепбаев Б.А., Козыбаев М.К., Дахшлейгер Г.Ф. Некоторые итоги и актуальные проблемы изучения истории Казахстана. — Мына кіт:. Вопросы историографии Казахстана. А.-А., 1983 және басқалар</ref>.екендігі атап айтылды.

Сол кездегі зерттеулердің тұғырнамалық көзқарастары мен бағыттарын неғұрлым толық бейнелейтін тарихи-партиялық жұмыстар аталмыш проблема бойынша кеңестік кезеңдегі жүмыстардың негізгі шоғырын құрағандығы кездейсоқ емес. Деректемелік негіздің кеңеюі проблеманы зерттеудің дерекнамалық жағын байытты, алайда үстем идеологияның қатаң шектеуі оқиғалар мен құбылыстарға объективті талдау жасауға мүмкіндік бермеді.

Жоғарыда аталған үрдіс, большевиктік тұғырнама бойынша «республиканың аграрлық саласын социалистік қайта құрудың» бірден-бір мүмкін сара жолы деп саналған ұжымдастыру тарихына қатысты жұмыстарда да барынша айқын көрініс тапты. Бұл проблеманың тарихнамасында 30-жылдардан бастап, шамамен 80-жылдардың сонына дейін «ауыл мен селоны социалистік қайта құру» тұжырымдамасын он бағалаған бірынғай тұғырнама үстемдік етті.

Айта кету керек, XX ғасырдың 20-жылдарының басындағы аграрлық секторды түбірлі өзгерістерге дайындаудың бастапқы кезеңінде әдебиеттерде республиканың ауыл шаруашылығын дамыту стратегиясын анықтауға сәйкес екі көзкарас орын алды. Радикалдық бағытты жақаушылар «[[1925 жыл]]ға дейін қазан төнкерісінің ауылмен ісі... болмады», «Қазан дауылы ауылға соқпай, оны жанап өтті» деген оймен, көшпелі ауылды қысқа мерзім ішінде отырықшыландыру қажет деп санады. Осы себептен байларды түбірімен жоюды, көздеген мақсатқа жетудің алғышарты ретінде қарастырды. Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылык ауылды социалистік қайта құруға кедергі келтіреді деген тұжырымдамаға сүйене отырып, радикалды бағытты жақтаушылар тек өндіріс құралдарын (малды) қайта болу ғана кедейлердің орташаға айналуына мүмкіндік туғызады, ал отырықшылыққа көшу — өркениет жолы деп есептеді <ref>Голощекин Ф.И. Казахстан на путях социалистического переустройства. М., 1931, 191-6.; Курамысов И. За ленинскую национальную политику в Казахстане. А.-А., 1932, 55-6</ref>.

Қазақ ауылын өркендетудің дәстүрлі баламалы жолын жақтаушылар объективті талдауларды негізге ала отырып, материалдық-техникалық базаның болмауы және өндіргіш күштердің жеткіліксіз дамуы жағдайында байырғы тұрғындарды шұғыл отырықшыландыруға және экстенсивті мал шаруашылығын шектеуге жол беруге болмайды деп санады. Олар қазақ шаруаларының әлеуметтік жіктелісінің әралуандығын жоққа шығармай, байшылдыққа экономикалық әдістермен шек қоюдың мүмкіндіктерін қарастырды. С. Сәдуақасовтың сөзімен айтқанда, «қазіргі кезде ел тіпті де сілкіністерді тілеп отырған жоқ, керісінше, жасампаздық жұмыстарды күтеді және оны жаңа экспроприациялар емес, енбек пен ғылым ғана құтқарады» <ref>Тогжанов Г. О казахском ауле. К.-Орда, 1927; Состояние сельского хозяйства Казахской АССР, пути его реорганизации и перспективы переселения. По материалам обследования Каз. ССР экспедицией Всесоюзного переселенческого комитета ПИК СССР за 1928 г. М., 1930; Родневич Б. От колониального вырождения к социалистическому процессу. М., 1931; Ваню М. Опыт теоретической характеристики социально-экономической структуры аула. // Красный Казахстан. 1926. №1; Рыскулов Т. О казахском колониальном ауле; Лекеров А. О работе Г. Тогжанова «Казахский колониальный аул» //Большевик Казахстана. 1935. №4</ref>. деген сындарлы тұжырым айтылды. Алайда бұл тұжырымға бірден тойтарыс берілді және оны жақтаушылар буржуазиялық ұлтшылдарға жатқызылды.
Іс жүзінде 50-жылдардың орта тұсына дейін аграрлық тақырып ұжымдастыру науқанының қорытындыларына және деревня мен ауылды социалистік қайта құрудағы Компартияның жетекшілік рөліне негізінен он баға берді. Қазақстандық тарихнама да бүкілодақтық тұғырнамалық көзқарасқа арқа сүйеді. Зерттеушілік жұмыстар республикадағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыруды жүзеге асыру, ұжымшар қозғалысын дамыту жөніндегі жаңа материалдармен толыққан көптеген диссертациялар және монографиялар санының өсуімен сипатталды <ref>Отчет 111 Всеказахской областной партконференции РКП (б). Оренбург. 1923, с. 142; Швецов С.П. Природа и быт Казахстана // Казахское хозяйство в его естественно-исторических и бытовых условиях. Материалы к выработке норм земельного устройства в Каз. АССР. JI., 1926; Полочанский Е.А. На новый аул-кыстау. М., 1926; Соколовский В.Г. Казахский аул. Ташкент, 1926; Челинцев А.И. Перспективы развития сельского хозяйства Казахстана // Народное хозяйство Казахстана. 1928. №3-5; Сириус М.Г. К вопросу о более рациональном направлении сельского хозяйства в Северном Казахстане. //Сонда, №6—7 және басқалар</ref>.

Сонымен қатар кейбір зерттеулерде (А.Б. Тұрсынбаев, А.П. Кучкин және басқалар) жаппай ұжымдастыру барысында кездескен жекелеген жағымсыз салдарлар туралы мәселе де ішінара қозғалды, бірақ бұл шаралардың қажеттігі туралы негізгі қорытындыны теріске шығармады <ref>Семеншина Е.В. Борьба большевиков Казахстана за коллективизацию сельского хозяйства (1929-1914 жж.). М., 1950; Тулебаев Т. Роль политических отделов МТС в борьбе за организационно-хозяйственное укрепление колхозов Казахстана в 1933—1934 жж. А.-А., 1950; Абубакирова Ш. Борьба большевиков Казахстана за вовлечение женщин-казашек в колхозное строительство. М., 1950: КучкинА.П. Советизация казахского аула (1926-1929 жж.). М„ 1951</ref>. Бұл тұғырнама ұзақ жылдар бойы басым идея болып қала берді.

60—80-жылдар әдебиеті ұжымдастыру проблемасына жаңаша көзқараспен сипатталады. Ұжымдастырудың бірқатар жақтары сынға алынып, оны жүргізу барысындағы келеңсіз құбылыстар ашылды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі өндірістен социалистік жолға түсу мәселесі бойынша негізгі қағидалар қайта қаралған жоқ <ref>Турсунбаев А.Б. Победа колхозного строя в Казахстане. А.-А., 1957</ref>. Осы ретте 30-жылдардағы ашаршылықтың қайғылы қасіреттері, қазақ ауылының дәстүрлі өмір сүру қалпын бұзудың ауыр салдарлары, адамгершіліктен тыс жүргізілген шаруақожалықтарын ұжымдастыру әдістеріне тұрғындардың қарсылық білдіруі, бүкіл республиканы дерліктей қамтыған көтерілістер мен бас көтерулерде зерттеушілердің назарынан тысқары қалды. Шаруалардың наразылық қозғалыстары бұрынғыша «бай-құлақтардың қарсылығы, бандиттік-басмашылық әрекеттер» т.б. ретінде бағаланды.
Өзгеріс тек 80-жылдардын соңында ғана байқалды. XX ғасырдыцң 80-жылдарының сонындағы тарихи білімдерді идеологиясыздандыру Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихын зерттеу саласында қарқынды зерттеушілік ізденістер кеңістігіне шығуға мүмкіндік берді. Бұл ретте теориялық тұғырнамалық бағыттардың тұтас бір объективті қатары қалыптасты, жаңа ғылыми-танымдық және әдіснамалық аппарат игерілді.

80-жылдардың соңында қазақстандық тарихнамада алғаш рет Ш .Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және [[этнология]] институтының ғалымдары күштеп ұжымдастыру, байларды тәркілеу, саяси қуғын-сүргін, 1931-1933 жылдардағы жаппай аштық, шабындықты-көшпелі шаруашылық кешенін және бүкіл дәстүрлі агроқұрылымды күйрету жағдайларымен байланысты трагедиялық оқиғаларды кешенді түрде зерттеуге кірісті <ref>Скотин А.П. Конфискация байских полуфеодальных хозяйств — важнейший этап на пути социалистического строительства в Казахстане // Годы великих свершении. А.-А., 1960; Селуиская В. Борьба КПСС за социалистическое преобразование сельского хозяйвтйа (қазан 1917-1934 жж.). М., 1961; Социалистическое преобразование в сельском хозяйстве европейских стран народной демократии М., 1963; Дахшлейгер Г.Ф. К характеристике социально-экономических отношений // Вопросы истории социалистического и коммунистического строительства в Казахстане. А.-А., 1961; Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. А., 1985; Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономическое преобразование в ауле и деревне Казахстана. А.-А., 1965; Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. М., 1984 және басқалар</ref>. 1988 жылы алғаш рет академик М.К. Қозыбаевтың бастамасымен «Қазақстанда және Орта Азия республикаларында ауыл шаруашылығын ұжымдастыру: тәжірибе және проблемалар» атты Бүкілодақтық ғылыми конференция ұйымдастырылып, онда 20-30-жылдар басындағы трагедияның себептері мен салдарлары талқыланды <ref>Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и Казахстана: опыт и проблемы. А.-А., 1990; Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия // История и современность. А.-А., 1991; Абылхожин Ж.Б. Традиционная структура Казахстана: социально-экономические аспекты функционирования и трансформации (1920—1930 жж.). А.-А., 1991; Козыбаев М.К., Алдажуманов К.С., Абылхожин Ж.Б. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. А.-А., 1992</ref>.

Академик М.Қ. Қозыбаев жетекшілік етіп, құрамына ғалымдар К. Нұрпейісов, Ғ.С. Сапарғалиев, Ж.Б. Әбілғожин, М.К. Қойгелдиев, К.С. Алдажұманов, Т.О. Омарбеков, М.Б. Тәтімов, В.К. Григорьев, Ю.И. Романов, М.Ж. Хасанаев және басқалар енген К.Р Жоғарғы Кеңесі арнаулы комиссиясының ([[1991 жыл]]) жұмысы нәтижесінде бұрын құпия жатқан құжаттар ашылып, 30-жылдардағы аштық пен саяси қуғын-сүргіннің қаралы ақиқатын зерделеуге қол жеткізілді. Осымен бір уақытта, 90-жылдардың басынан, Қазақстанға көшіріліп әкелінген халықтардың тарихы да зерттеле бастады. 90-жылдардың бас кезінде алғаш рет мемлекеттік деңгейде қуғын-сүргінге ұшырағандарға және ұжымдастыру мен жаппай террор кезеңінде зардап шеккендерге қатысты зерттеулер жүргізу және әділетті қалпына келтіру проблемалары күн тәртібіне қойылды. 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасының қазірде қолданыстағы «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» [[Заң]]ы қабылданды.

Жалпыға мәлім болғандай, КСРО-ның әр түрлі аймақтарына еріксіз көшірілген миллиондаған арнайы қоныс аударушылар проблемасы секілді, кеңестік кезеңдегі саяси қуғын-сүргін, ұжымдастыру науқаны тұсындағы халықтардың жаппай қырылуы туралы да мүлде айтылмай келді. И.В. Сталин қайтыс болғаннан кейін және Л. П. Берия саяси аренадан кеткен соң 50-жылдардың ортасында басталған жаппай саяси қуғын-сүргін кұрбандарын ақтау үрдісі аяғына дейін жеткізілмеді. Оның үстіне, қуғын-сүргін құрбандарын ақтау барысында сан мыңдаған қарапайым адамдарды, сондай-ақ белгілі [[мемлекет]] пен қоғам қайраткерлерін, ғылым мен мәдениеттің аса көрнекті өкілдерін жаппай қудалауға негіз болған нақты себептер мен жағдайлар атап айтылмады және ашып көрсетілмеді. Мұның бәрі «Олар И. Сталиннің жеке басына табынудың кұрбаны болды» деген желеу сөзбен бүркемеленді. Сөйтіп ол кезде «30-жылдардағы саяси қуғын-сүргін» ұғымының өзіне де баға берілмеді, тоталитаризмнің реакциялық мәні ашылмады, ал режимнің репрессиялық саясатына қарсылық білдіру, 20-30-жылдар соңында жаппай ұжымдастырылған аудандарда бұқаралық көрініс алған шаруалар бүліншілігі мен көтерілістері туралы тіпті сөз де болған жоқ. Сонымен қатар ішкі оппозицияға және БК(б)П мен Кеңес үкіметінің жоғарғы эшелонындағы әр алуан жіктерге қатысушылар троцкийшілдер, оңшыл оппортунистер және басқа «партияға қарсы топтар» деп аталатындарға жатқызылып, соған сәйкес олар ешқандай да ақтауға жатпады. Большевиктік емес партиялар мен қозғалыстардың бұрынғы мүшелерінің істері де дәл осындай күйде қалды. Сол қатарға Алаш ұлт-азаттық қозғалысы мен «Алашорда» автономиясына қатысушылар, «IV Бүкіл украиндық Рада», «Милли Фирка», «Иттихат ва-Таракки» және [[1917 жыл]]ғы төңкеріс пен [[Азамат соғысы]] кезеңінде Ресейдің ұлттық шет аймақтарында қызмет еткен көптеген басқа да саяси топтар мен құрылымдар да жатқызылды.

Оның үстіне, 60-жылдардың ортасынан бастап, Н.С. Хрущев КОКП ОК-нің бірінші хатшысы және КСРО Министрлер Кеңесінің торағасы қызметтерінен алынғаннан кейін, 30-50-жылдардағы саяси қуғын-сүргін туралы айтылғандар баспасоз бен оқулықтардың беттерінен біржола көрінбей кетті. Сонымен, демократиялық үрдістер КСРО-ның барлық
аймактарын камтыган 80-жылдардын соңына дейін саяси қуғын-сүргін тарихының проблемалары, 20—30-жылдардағы ашаршылық, тұргындардың аштықтан жаппай қырылуы, тұтас халықтар мен этникалық топтардың еріксіз қоныс аударуы және кеңестік кезеңдегі басқа да қайғылы проблемалар туралы ешқандай ғылыми жұмыстар жүргізілмеді.

Өзгеріс тек 80-жылдардың соңында, қоғамдық күштердің талап етуімен мерзімді баспасөз беттерінде саяси қуғын-сүргін кұрбандары туралы жарияланымдар қайтадан көріне бастаған кезде кылаң берді, тек сонда ғана ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен тұрғындардың аштықтан жаппай қырылуының шынайы тарихын қалпына келтіру туралы мәселе алғаш рет қойылды.
80-жылдардың соңында академик Б.А. Төлепбаевтың, ол кезде ҚР Ұлттық ғылым академиясының мүше-корреспонденті К. Нұрпейісовтің дарихшы-ғалымдар М.К. Қойгелдиевтің, В.К. Григорьевтің, әдебиеттанушы Т. Кәкішевтің және басқалардың бастамасымен, XX ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресіндегі Алаш қозғалысы және Алашорданың алатын орны мен рөлі туралы мәселе алғаш рет талқыланды. Көп ұзамай Ш. Кұдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, [[Ж. Аймауытов]] және басқа да көптеген ұлттық мәдениеттің аса көрнекті өкілдері, Алаш қозғалысының көсемдері мен мүшелері ақталды. Олардың шығармашылық мұралары көп жылдар өткеннен кейін қайтадан халықтың рухани игілігіне айналып, қоғамдық пікірде үлкен дүмпу тудырды. Алаш азаматтарын саяси тұрғыдан ақтауға (олардың қылмыстық-азаматтық істері, қылмыс құрамы жоқ болуына байланысты, 60-жылдардын бас кезінде-ақ тоқтатылған болатын) республиканың мемлекет және қоғам қөайраткерлері, сондай-ақ сол кезде Қазақстан Компартиясы ОК комиссиясының құрамына енген ғалымдар Ө. Жәнібеков, Ә. Кекілбаев, Ж.М. Әбділдин, Р.Б. Сүлейменов, Ә.Т. Қайдаров, Р.Ғ. Сыздықова, С.А. Қасқабасов, С.С. Қирабаев және басқалар көп күш салды.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі арнаулы комиссиясының (1991 жылы қарашада құрылған) қызметі арқасында бұрын мұрағаттарда құпия жатқан құжаттар көтерілді, олардың ішінде ОГПУ-НКВД мұрағаттары, БК(б)П ОК және Қазақстан К(б)П ОК-нің «Ерекше папкаларда» сақталған материалдары да бар. 20—30-жылдары кеңестік азаматтарды аса ауқымды түрде саяси қуғындау мен ізіне түсу әрекеттерін жүргізуге негіз болған партиялық және мемлекеттік органдардың заңды бұрмалаушылық актілері мен қаулыларына баға берілді. Қазіргі кезде бұл жұмыстардың нәтижелері көпшілікке белгілі болып отыр. Комиссия жұмысының қорытындыларын Жоғарғы Кеңес қуаттады, комиссия қорытындысы [[1992 жыл]]дың 21 және 22 желтоқсанында республикалық баспасөз беттерінде жарияланды.

Кейінірек, комиссия жұмысының материалдары негізінде «1931-1933 жылдары Қазақстанда болған күштеп ұжымдастыру мен [[ашаршылық]]» (А., 1998) деп аталатын құжатты жинақ жарық көрді.
Қазақ тілінде К.Н. Нұрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (А., 1995), М. Қойгелдиевтің «[[Алаш қозғалысы]]» (А., 1995), Т. Омарбековтің «20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті» (А., 1999) атты терең мазмұнды монографиялары, орыс тілінде Ж. Әбілғожиннің «Очерки социально-экономической истории Қазақстана» (А., 1999) және басқа көптеген сындарлы ғылыми еңбектер шықты.
Осымен бір уақытта 90-жылдардың басынан, Қазақстанға қоныс аударылған халықтардың тарихы қоса зерттелді. [[Корейлер]]дің депортациясы туралы Г.В. Кан мен Г.В. Кимнің кітаптары бүгінде зерттеушілер мен көпшілік қауымға кеңінен таныс. Күштеп қоныс аударылғандар туралы басқа да зерттеушілердің кітаптары мен жарияланымдары жарық көрді (,қараңыз: «Депортированные в Қазақстан народы: история и судьбы», А., 1998; «Депортация народов и проблемы прав человека», А., 1997; және басқалар).

Кеңестік қуғын-сүргін мен қатаң [[идеология]]лық қысым кезеңі тұлғаларының тарихи келбетіне баға беру тарихнамадағы жаңалық саналды. Мұның алғашқы сүрлеуі әйгілі тарихшы Е.Б. Бекмахановтың [[қазақ]] халқының ұлт-азатгық қозғалысы мәселесіне қатысты ғылыми тұғырнамасын саралаған С.Ф. Мәжитовтің зерттеуі арқылы салынды.
Сөйтіп 90-жылдардың басында 30-жылдары қуғын-сүргінге ұшырағандарға, сондай-ақ ұжымдастыру мен жаппай террор кезеңінде зардап шеккендерге қатысты әділеттілікті қалпына келтіру және тақырыпты тыңғылықты зерттеу мәселесі алғаш рет мемлекеттік денгейде күн тәртібіне қойылды <ref>Мажитов С.Ф. Жизнь, деятельность и исторические взгляды Е.Б. Бекмаханова: Автореф. ... канд. ист. н.: 07. 00. 02. — Алматы, 1992. — 24-6.; Мажитов С.Ф. Историк Ермухан Бекмаханов. — Астана: Фолиант. 2005. — 264-6</ref>.

Қазақстан аумағындағы Н КВД лагерьлері Бас басқармасының қызметі мен тарихын зерделеуге байланысты жұмыстар зерттелінетін проблеманың құрамды бөлігі етіп алынды. Лагерьлер тарихы Д. Шаймұханов пень С. Шаймұханованың «КАРЛАГ» (Қарағанды, 1999), А.Р. Кукушкинаның «АЛЖИР» (Қарағанды, 2000), С. Дильмановтың «Қазақстан аумағындағы НКВД - КСРО ПМ-нің енбекпен түзеу лагерьлері» (А., 2002) монографияларының зерттеу нысанына айналды. Ғалымдар ұжымы (А. Росляков, Г. Молдаханова, А. Оразбаев, С. Орынбаев, Ж. Байсалбаева және басқалар) «Қазақстан қауіпсіздік органдарының тарихы» (А., 2003) атты көлемді монография шығарып, 20-50-жылдардағы саяси қуғын-сүргін жағдайын ауқымды түрде құжаттық негізде зерделеді.
Айта кету керек, саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу, оның құрбандарын ақтау мәселесінде қазақстандық «[[Әділет]]» тарихи-ағарту қоғамы үлкен жұмыс жүргізуде. «Әділет» қоғамы өзінің алғаш құрылған сәтінен бастап ғылыми семинарлар мен конференциялар өткізуге, деректік жинақтар мен кітаптар шығаруға ұйытқы болды.

«Әділет» тарапынан [[Алматы]]да және бірқатар облыстарда 20-40-жылдары атылғандардың тізімі - «Книга скорби - Азалы кітап» жарық көрді. Қазіргі кезде мұндай кітаптар [[Алматы қаласы]], Алматы және Жамбыл облыстары (3-басылым, 1996, 1999, 2004), Манғыстау облысы (1998), Актөбе облысы (1997) бойынша қайта басылып шықты, бұларда барлық қуғын- сүргінге ұшырағандар, оның ішінде атылғандар туралы деректі мәліметтер берілген. «Тағзым кітабы» («Книга скорби»), Карағанды (2001), Шығыс Қазақстан облыстары (2002) және басқа аймақтар тізімдері бойынша да жарық көрді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен [[1997 жыл]]дың «Жалпы ұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» деп аталуы саяси қуғын-сүргін тарихының проблемаларын зерттеуге үлкен серпін берді. Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу елімізде тарихшы-ғалымдар мен ұлт зиялылары тарапынан қызу қолдау тапты. Т. Омарбеков пен К. Алдажұмановтың зерттеулерінде 20-30-жылдардағы күшпен ұжымдастыруға қарсы шаруалар көтерілістері мен қозғалыстар ауқымы алғаш рет көрсетілді. Қазақстанның барлық облыстары бойынша қуғын-сүргінге ұшырағандардың мәліметтер қорын жасауға қатысты жұмыстар жүргізілді. Зерттеуші С.Ә. Жәкішева бұл мәліметтерді ТМД елдерінің «Қайта оралған есімдер» атты бірыңғай электронды құжаттар қорына енгізді ([[Мәскеу қаласы]]).

Кеңестік кезеңде қазақстандық тарихнама өзінің бүкіл қызметі барысы бойында «мәдени революцияны — социалистік [[революция]]ның құрамды бөлігі, социалистік құрылыстың маңызды зандылығы ретінде» қарастырды. Қазақстандағы мәдени жаңғырудың тарихи шынайы болмысын зерттеу де, базистік процесс ұстанымына - социалистік қоғам құрылысына бағындырылды. Кеңестік кезеңдегі мәдени құрылыстың басты тұғырнамалық мақсаты КСРО ҒА академигі М.П. Кимнің, Қазақстанның нақты жағдайы да енгізілген, жалпыға ортақ принциптері негізінде анықталды. Академик Р.Б. Сүлейменов Қазақстанды кеңестік мәдени жаңғыртудың ақиқатын капиталистік емес даму бағдарындағы мәдени революцияның лениндік идеяларын жүзеге асыру ретінде бағалап: «Республикадағы мәдени революцияның тарихи тәжірибесі көрсеткеніндей, социализм заңдылықтарының бірі ретіндегі мәдени революцияға тән негізгі сипаттардың бәрі оған да тиісті», - деген тұжырымға келеді.

Капиталистік емес даму жағдайы қазақстандық тарихнама үшін негізгі бағыт саналды, оның аясында артта қалған халықтардың теңсіздікті жою проблемасы тәрізді мәдени өзгерістердің көптеген нақты тарихи міндеттерін жүзеге асыру мәселелері айқындалды. Осы орайда мектеп пен жоғары білім берудің бірыңғай жүйесін құру, егде адамдардың сауатсыздығын жою, ғылыми-зерттеу мекемелерінің желісін қалыптастыру, партиялық және шаруашылық буындардың кадрларын оқыту мен тәрбиелеу, атеистік насихат және білім беру мен мәдениет саласының басқа да проблемалары мәдениет саласындағы капиталистік емес дамудың нәтижесі ретінде пайымдалды.

Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мәдениетінің тарихы туралы ғылыми түсініктің қалыптасу үрдісін мына кезеңдерде бөліп көрсетуге болады: 1-кезең — 1917-1950 жылдар ортасы: мәдениет тарихын зерттеудің және деректемелердің қалыптасуының алғашқы кезеңі. Бүл жылдары аталған кезеңнің мәдениет тарихы жайлы осы заманғы ғылым талабына сай келетін тарихи еңбектер болған жоқ. Іс жүзінде мәдениет тарихының кәсіби кадрлары да болмады. [[Мәдениет]] тарихының проблемалары саяси және мемлекеттік органдар басшылары мен сол жылдар оқиғаларына қатысушылардың сөздері мен мерзімдік басылымдар беттерінде көрініс тапты. 2-кезең –[[1950 жыл]]дардың екінші жартысынан [[1980 жыл]]дардың ортасына дейін. Бұл жылдары тарихи-мәдени зерттеулердің ғылыми инфрақұрылымы, сонымен бірге кеңестік кезеңнің мәдениет тарихы бойынша ірі монографиялық еңбектер жазған мәдениет тарихының кәсіби кадрлары қалыптасты. Сонымен қатар мәдениет тарихы бойынша деректер мен құжаттық материалдардың тақырыптық бағдарлармалары жарық көрді. [[1980 жыл]]дардың екінші жартысынан мәдениет тарихнамасының дамуында жаңа кезең қалыптасты. Бұл түбегейлі қоғамдық-саяси өзгерістердің басталуымен және ұзақ жылдар бойы тыйым салынған есімдердің, сонымен бірге «ұлттың мәдени іргетасы» <ref>История Казахстана: белые пятна. Сб. статей. А-А., 1991; История Казахстана. Очерки. А.-А., 1993—1994 жж.; Козыбаев М.К. История и современность. А.-А., 1991; Соныкі. «Актандактар акикаты». А.-А., 1922; Нурпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., 1995; Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане. А., 1992; Козыбаев М., Алдажуманов К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. А., 1997; Депортированные в Казахстан народы: история и судьбы. А., 1928; Книга скорби — Азалы кітап. А., 1997; Козыбаев М.К. Казахстан на рубежевеков: размышления и поиски в 2-х кн. А., 2000; Материалы «Круглых столов» и семинаров. А., «Адилет», 1996; Койгелдиев М., Омарбеков Т.О. Тарих таглымы не дейді? А. 1993; Мухатова О. Қазақстандағы XX ғ. 29—90 жж. Аграрлык өзгерістер тарихнамасы. А. 1999</ref>. атанған Алаш қайраткерлері рухани мұраларының тарихымызбен қайта қауышуымен байланысты жүзеге асты.

Кеңес өкіметінің алғашқы екі онжылдығында қоғамның мәдениет туралы түсінігі сол жылдардағы газет-журналдардың беттерінен айқын көрінеді. Оларда дәстүрлі қазақ мәдениетінің өкілдері мен «жаңа пролетарлық социалистік мәдениет» қайраткерлерінің арасында өткен өткір пікірталастар жарияланды. Мәдениет пен білім саласының белгілі қайраткерлері, партиялық және мемлекеттік органдардың басшы қызметкерлері өздерінің мәдениет проблемасына көзқарастары мен оны дамыту жолдары, қоғам өмірінің мәдени жағын жедел ілгері бастыру жөніндегі пікірлерін ортаға салды. Ұлттық тарихи-мәдени мұраның тағдыры, жаңа жағдайдағы Қазақстанның Қазан революциясына дейінгі зиялы қауымының орны мен рөлі, қазақ интеллигенциясының автономиялық құқығы мен мәдени бастауға ұмтылысы - ұлттың осы және басқа да көкейтесті мәселелері сол жылдар мерзімді басылымдарынан айқын көрініс тапты <ref>Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. М., 1994. 193-6</ref>.

[[1920 жыл]]дардағы тарихи-мәдени жылнамадан Қазақстанды зерттеу қоғамы мен [[1921 жыл]]ы ұйымдастырылып, А. Байтұрсынов басшылық еткен Ағарту халық комиссариаты Академиялық орталығының қызметі елеулі орын алады. Олар өз қатарына қазақтардың тарихын, тұрмысы мен мәдениетін зерттеген санаулы ғана ынталы адамдарды топтастырды. [[Экспедиция]] қорытындылары бойынша жасалған баяндамалар, хабарламалар Қазақстанның тарихына ғана арналып қалған жок. Онда авторлар халыққа [[білім]] беруді, кәсіби [[өнер]]ді, ғылым мен [[денсаулық]] сақтауды дамыту жолдары туралы да мәселелерді көтерді. Қазақ тілінде оқулықтар мен құралдар шығару Түркістан республикасы Халық ағарту комиссариаты [[Мемлекет]]тік ғылыми кеңесінің жанындағы Ғылыми комиссияның 1921-1922 жылдардағы ең басты міндеттерінің бірі саналды <ref>Енбекши казак, 1925, 17 қараша; Садвакасов С. Казахский театр. Қызыл-Орда, 1927; Қызыл Қазақстан, 1927; Джандосов У. Буржуазная и пролетарская культура// Советская степь. 1928, 14 тамыз және басқалар</ref>.

[[1930 жыл]]дар басында халыққа білім берудің, қазақ [[театр]]ының, [[халық]] [[музыка]]сының тарихы зерделенген алғашқы кітаптар мен кітапшалар пайда болды <ref>Халел Досмухамедұлы. Таңдамалы. Избранное (на каз. и рус. языках). Алматы, 1998. 366-369-6</ref>. Бұл жарияланымдардың авторлары іс жүзінде бұрынғыша партия-мемлекет органдарының қызметкерлері мен мәдениет қайраткерлерінің арасынан шықты. Олар халықты жаппай сауаттандыру бағдарламаларын жүзеге асыруға, білім беру саласының кадрларын даярлау ісіне белсене атсалысты. Қазақстанның театр өнері мен оның қалыптасуының алғашқы қадамдары I. Жансүгіров пен Ғ. Тоғжановтың [[1933 жыл]]ы жарық көрген «Қазақ ұлттық театры» кітабына арқау болды. 1930 жылдардың ортасында және екінші жартысында Қазақстанның мәдени өмірін зерттеу мен насихаттау мәдени-ағарту және идеологиялық қызмет органдары арқылы жүзеге асырылды,<ref>Береза Г. Всеобщее начальное обучение в Казахстане. А.-А., 1930; Альжанов Ш. Проблема подготовки кадров в наших вузах. // Просвещение национальностей. 1933, №3; Джандосов У. Советская наука и национальность // Фронт науки и техники, 1932, № 1; Кабулов И. За решительное развертывание культурного строительства / Большевик Казахстана, 1933, № 8—9: Нурмаков Н. Всеобуч в автономиях РСФСР //Революция и национальности, 1934, №5 және басқалар</ref>. ал олардың басшыларының көпшілігі көп ұзамай 1937-1938 жылдардағы қуғын сүргіннің құрбанына айналды. 1933-1937 жылдары Қазақстанның Ағарту халық комиссариатын басқарған Т. Жүргеновтің мақалалары мен сөздері, оның ішінде мәдени құрылысқа қатысушылардың I съезінде жасаған баяндамасының негізінде жазылған «Қазақстандағы мәдени төңкеріс» (1935) кітабы сол жылдардағы мәдениет пен білім беру тарихының маңызды құжаттық дерек көзі болып табылады.

1930 жылдары тарихи-зерттеу мекемелері мен кәсіби тарихшылар кадрларын даярлаудың ұйымдық құрылымдары қалыптасты. КСРО ҒА қазақ бөлімшесінің тарихи-археологиялық секторы (1932), [[марксизм-ленинизм]] институтының қазақ бөлімшесі (1931), 1-коммунистік университет (аспирантурасы бар) өз жұмыстарын бастады. Ғылыми-зерттеу жұмыстары, сондай-ақ Қазақ пединститутында (1928) және Қазақ мемлекеттік университетінде (1934) қолға алынды.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мәдениетінің дамуы 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде өз жалғасын тапты. [[1943 жыл]]ы басылған «Көне заманнан бүгінге дейінгі Қазақ КСР тарихы...» кітабында, сондай-ақ [[1949 жыл]]ы шыққан «Қазақ КСР тарихы» (2-том) жинағынын «Кеңестік Қазақстандағы мәдени төңкеріс» тарауында кеңестік жылдардағы Қазақстанның білім беру мен ғылым, әдебиет пен өнер және баспасөз саласындағы тарихи жолдары мен жетістіктеріне алғаш рет жалпы түрде жағымды баға берілді.
Ұлы Отан соғысы кезеңінде мерзімдік басылымдар беттерінде партия және кеңес кызметкерлерінің, ғылым мен мәдениеттің қазақстандық және Қазақстанға эвакуациямен келген қайраткерлерінің көптеген енбектері жарық көрді. Оқиғаларды көзімен көрген мәдениет қайраткерлері өз еңбектерінде Қазақстанның соғыс жылдарындағы мәдени өмірінің картинасын жаңғыртты <ref>Жургенев Т. Культурное строительство в Казахстане за 15 лет // Советское кра- еведение, 1935, №10; Его же. Культурное строительство в Казахстане // Народное хозяйство Казахстана. 1937, №1-2; Нурпеисов С. О массовой политической и культурной работе в ауле и селе. А.-А., 1935 және басқалар</ref>. Қазақстан К(б)П ОК жанынан Ұлы Отан соғысы тарихына қатысты материалдарды жинау үшін [[1942 жыл]]ы кұрылған Комиссия соғыс жылдарының өзінде-ақ жиналған материалдарды жариялай бастады <ref>Бузурбаев Г. Интеллигенция Казахстана в дни Отечественной войны // Большевик Казахстана, 1941, №10; Скворцов Н. В дни Отечественной войны. А.-А., 1942; Кучкин А. Сыны казахстанского народа на фронтах Великой Отечественной войны // Большевик Казахстана, 1943, №9; Сатпаев К.И. Казахский филиал АН в годы Великой Отечественной войны // Вестник АН СССР, 1945, №1-2 және басқалар</ref>., оларда сондай-ақ соғыс күндеріндегі зиялы қауым қызметінің жекелеген қырлары да көрініс тапты.

Сол жылдары бірқатар мазмұнды ғылыми-танымдық зерттеулер жарық көрді, соғыс жылдарындағы мәдениет тарихына қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинаудың бастамасы жасалды, тақырыптың кәсіби тарихнамалық және деректанушылық негізі қаланды. Алайда ғылыми мақалалардың осы заман түсінігіндегі талаптарына барлық жұмыстар бірдей жауап бере алған жоқ және авторлардың қолында кең ауқымды деректемелер де болмады. Баяндап отырған оқиғаның аяқталмауына және соғыс кезіндегі қиындықтарға байланысты, бұл жұмыстарда қорытынды тұжырымдар айтылған жоқ және де құжаттық материалдар қорын молайту, мәдениет тарихын зерттеу міндеттері мен проблемаларын тарихи тұрғыдан зерделеу үшін белгілі бір уақыт кезеңі қажет еді.

Соғыстан кейінгі екі онжылдық бойы Қазақстан тарихнамасында мәдениет тарихы монографиялық зерттеулердің тақырыбына әлі де толық айнала қойған жоқ болатын. Бұл кезеңде «Кеңестік Қазақстан мәдениеті» мақалалар жинағы жарық көріп (1957), онда авторлар С. Бәйішев, К. Жармағамбетов, А. Закарин 40 жыл ішіндегі ғылым, әдебиет және мектепте білім беру ісінің дамуын сипаттады. Ғ. Сапарғалиевтің кітапшасында <ref>Казахстан в первый год Отечественной войны против немецко-фашистских захватчиков. А.-А., 1943; Письма с фронта. А.-А., 194</ref>. мектепте білім беру ісіндегі мемлекеттің рөлі жөнінде айтылды. Жалпы алғанда, бұл авторлардың еңбектерінде Қазақстанның мәдениет тарихын зерттеудің мазмұнды да пәндік негізі салынды. Алайда бұл ілгері басулар сапалықтан гөрі сандық сипат алды.

[[1950 жыл]]дардың екінші жартысында Кеңестік Қазақстанның мәдениет тарихнамасындағы жаңа кезеңі басталды. Сол жылдардағы отандық тарих тұғырнамасы мәдениет тарихын «қоғамның оқу-ағарту, ғылым, өнер және рухани өмірдің басқа да салаларындағы жетістіктерінің жиынтығы» ретінде зерделеуге жағдай жасады және оны «өз мазмұны бойынша қоғам дамуының әрбір кезеңінде өзгеріп отырады» деген тұжырымға келді60. Мәдениет тарихын зерттеу методологиясы «Ұлы Қазан төңкерісінің жеңістері өмірге әкелген КСРО-дағы мәдени төңкеріс — ел тұрғындарының басым бөлігінің мәдени артта қалушылығынан жалпыға бірдей жоғары сауаттылыққа және жаңа, кеңестік зиялы қауымды қалыптастыруға жеткізгенін» және «ол мәдениеттің жаңа, жоғары түрі — социалистік мәдениетті орнықтырудан көрініс тапқанын» дәлелдеуге бағытталды <ref>Сапаргалиев Г. Советское государство в борьбе за развитие социалистической культуры в Казахстане. А.-А., 1957</ref>.

Отандық тарихнамадағы білім беру жүйесінің тарихы мәдени төңкеріс пен мәдениет құрылысын жүзеге асырудың маңызды құрамды бөлігі ретінде қарастырылды. Бұл проблемаларды зерттеуге арналған монографияларда мектеп ісі, жоғары оқу орындары жүйесі, сауатсыздықты жою мәселелері талқыланды.

1960—1980 жылдары мәдениет тарихшыларының теориялық ой-пікірлері, идеялық талаптар мен шектеулердің жаңартылғанына қарамастан, Сталинді сынаумен ғана шектелген бұрынғы кезеңдердің тұғырнамалық ұстанымдарына, жеткіліксіз деректемелік негіздерге және «кемелденген социализм теориясына» арқа сүйеді. Бұл жылдар, зерттеулер методологиялық аясының тар шенберлігіне қарамастан, біршама жемісті болды. «КСРО-дағы және одақтас республикалардағы мәдениет төңкерісінің тарихы» бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл ізденістер мәдениет тарихын зерттеудегі басты тақырып етіп алынды. Бүкілодақтық ауқымда және Қазақстанда да 1950 жылдардың екінші жартысы мен [[1960 жыл]]дардың ортасында бірнеше монографиялар, кітапшалар мен мақалалар жарық көрді <ref>Сулейменов Р.Б., Бисенов Х.И. Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов: История строительства советской культуры Казахстана. 1917—1965. Алма-Ата, 1967; Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане: Исторический опыт развития социалистической культуры народов, миновавших стадию капитализма. А.-А., 1972</ref>.

[[1961 жыл]]ы академик С. Бәйішевтің «Қазақстандағы социализм жеңісі: мәселенің теориясы мен тарихы жөніндегі очерктер» кітабы шығып, оның арнайы тарауы мәдени төңкеріс тарихына арналды.

Мәдениет дамуының тарихы «Қазақстан Компартиясы тарихының очерктері» (1963), «Қазақ КСР тарихы. Социализм дәуірі» (1963, 1967) кітаптарында, «Қазақ КСР тарихының» 4 және 5-томдарында, сондай-ақ үш томдық «Кеңестік Қазақстанның мемлекет және құқық тарихында», көптомдық КСРО тарихында (7-т., М., 1967) зерделенді.
Айта кету керек, тарихи зерттеулер кеңістігінің кеңеюіне шығармашылық қызметі 1960-1970 жылдарға сәйкес келген бірқатар тарихшы-профессорлардың ғылыми ізденістері игі ықпал етті. Тарихшылардың Бүкілодақтық Кеңесінің (Мәскеу, 18-21 желтоқсан, 1962жыл) шешімдері, сондай-ақ тарихи деректердің жариялануы тиімді ғылыми ізденістерге кең жол ашты. 1960 жылдардың орта тұсында «Қазақстандағы мәдениет кұрылысы» (1918-1932) және «Қазақстан Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысы жылдары кезеңінде» (1941-1945) <ref>Козыбаев М.К. Компартия Казахстана в период Великой Отечественной войны. А.-А., 1964; Соныкі. Казахстан - арсенал фронта. А.-А., 1970</ref>. жинақтарының бірінші томдары жарық көрді.
[[1965 жыл]]дың мамыр-маусым айларында Мәскеуде өткен кеңестік мәдениет тарихының проблемалары жөніндегі мәжіліс «КСРО-дағы мәдениет құрылысы» тарихы және Қазақстандағы мәдени-тарихи үрдістер туралы жалпы тұжырымдар жасалған еңбектердің жарық көруіне колайлы жағдай жасады <ref>Бұл туралы толығырақ қараңыз: Сулейменов Р.Б. // Этапы изучения... . 91-98-6</ref>.

Ұзақ уақыттар бойы Қазақстанның мәдениет тарихын көрнекті ғалым, академик Р.Б. Сүлейменов зерттеді. Ол өз ізденістері нәтижесінде көптеген іргелі монографиялар мен мақалалар жазды. Бұлардың ішінен Х.И. Бисеновпен бірігіп жазған «Артта қалған халықтардың мәдени дамуының социалистік жолы (Қазақстан кеңестік мәдениетінің қалыптасу тарихы. 1917-1965)» еңбегін айрықша атап өтуге болады. Сондай-ақ «Мәдени төңкерістің лениндік идеялары және оның Қазақстанда жүзеге асырылуы» іргелі монографиясы да мәдениет тарихын зерттеудегі құнды еңбек саналады. Оларда, автордың өзі атап өткеніндей: «Қазақ КСР-інде кеңестік мәдени қайта өрлеу шараларының жүзеге асырылуын», сондай-ақ «Қазақстан халықтарының рухани мәдениетінде капиталистік емес дамудың лениндік идеяларының көрініс табуын зерделеуге талпыныс жасалынған» <ref>Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане. А.-А., 1972; Тастанов Ш.Ю. Казахская советская интеллигенция. // Проблемы становления и развития. А.-А., 1982; Абжанов Х.М. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. А.-А., 1988 және басқалар</ref>. Әрине, тұғырнамалық тұрғыдан бұл зерттеулер кеңестік кезең идеологиясының ықпалында жазылған, әйтсе де Р Б. Сүлейменов өз енбектерінде бай деректік материалдар негізінде 1917 жылдан 70-жылдар басына дейінгі халыққа білім беру, ғылым және мәдениет салалары дамуының тарихын қайта жаңғыртты. Оның зерттеуінің көптеген тұжырымдары күні бүгінге дейін өзектілік құнын жойған жоқ.

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан мәдениетінің тарихы кең ауқымдық құжаттық негізде академик М.К. Қозыбаевтың іргелі енбектерінде қарастырылды <ref>Тулегенова Б. Живая песня. М. — Л., 1984; Кенжетаев К. Высокий дар призвания А.-А., 1990; Бадыров К. Театр — моя судьба (пер. с казахского). А.-А., 1977; Байсеитова К. На всю жизнь. Автобиографическая повесть. А.-А., 1983; Сиранов К. Рассказы о кино. А.-А., 1973 және басқалар</ref>.Бұл еңбектерде автор Қазақстан мәдениеті, қоғамдық өмірдің осы саласына партиялық басшылық мәселелерімен ғана шектеліп қалмай, еңбекшілердің майдан мен тылға көмегі, соғыс жылдарындағы мәдени өмір жақтарын да терең қамтыған.

1970-1980 жылдары жарық көрген А.К. Қанапин мен А.Д. Яндаровтың, Н. Жанділдиннің, К. Бейсембиевтің, М. Бурабаев пен В. Черняктің монографиялық еңбектері және Р.Б. Сұлейменовтің «Қазақстандағы мәдени төңкерістің зерттелу кезеңдері» <ref>Ауэзов М. Мысли разных лет. А.-А., I960; Жаров М. Жизнь, театр, кино. Воспоминания. М. 1963; Джумалиев К. Замечательные люди. Воспоминания. А.-А., 1970; Сац Н.И. Новеллы моей жизни. М., 1976; Дружинин Н.М. Воспоминания и мысли историка. М., 1979; Письма A.M. Панкратовой // Вопросы истории. 1988. №11 ж.б</ref>. атты мақаласы халқымыздың рухани өміріндегі өзгерістер туралы кең әрі терең түсініктер тұрғысында жазылған. Қазақстан тарихшылары, сондай-ақ зиялы қауымның, оның ішінде ұлт зиялыларының да қалыптасу тарихы жөнінде, бұл ретте олардың өздерінің ойынша, бұл үрдістің ерекше жақтарын аша отырып, зерттеулер жүргізді <ref>Козыбаев И.М. Корсет, енбегі. А.-А., 1990</ref>.

Осы жылдары тағдырлары еліміздің тарихымен біте қайнасқан бірқатар ғалымдар мен жазушылар, артист, әншілер қазақстандықтардың жаңа ұрпағына өткен өмір жолдары туралы естеліктерін арнады. Қазақстан зиялылары аға буын өкілдерінің шығармашылық жолы мен тағдыры мәдени дамудың тарихын және осы заманғы мәдениет түрлерінің қалыптасу ерекшеліктерін ашып берді. Сонымен қатар олар өнердің дербес жанрларының, тұтастай алғанда мәдениеттің дамуына қосқан әрқайсысының жеке үлестерін де бейнелеп көрсетеді <ref>Кар.: Жилин П.А. Советская военно-историческая литература // Развитие советской исторической науки: 1970-1974. М.: Наука, 1975. 101-122-6.; Историография Великой Отечественной войны. М., Наука, 1980; Историография советского тыла периода Великой Отечественной войны. М., Наука, 1976; Куманев Г.А. Великая Отечественная война в советской историографии // Изучение отечественной истории в СССР между XXV и XXVI съездами КПСС. М., Наука, 1982. 171-190-6.; Очерки советской военной историографии. М., Воениздат (далее — ВИ), 1974. 224-361-6.; Юсупов Л.У. Народы Средней Азии и Казахстана в Великой Отечественной войне // История СССР. 1975. №3. 185-191-6.; Исмаилов А. Вопросы историографии войны 1939-1945 жж. // Казахстан в Великой Отечественной войне. Сб. докладов и выступлений на Международной научной конференции, посвященной 55-летию Победы над фашистской Германией. А.: Типогр. «Комплекс». 2000. 78-88-6. және басқалар</ref>.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда қоныс тепкен кеңестік белгілі мәдениет қайраткерлерінің әр жылдары жариялаған естеліктерінде сол жылдары тізе қосып, бірге еткен еңбек пен рухани өмір жайлы айтылады. Авторлардың өздеріне тән жеке әсерлерінің көптүрлілігі соғыс сынағының ауыр жылдарындағы республиканың мәдени өмірінің жалпы кескін-келбеті туралы түсінігімізді кеңейтуімізге және байытуымызға мүмкіндік береді <ref>Покровский С.П. Состояние и дальнейшие задачи изучения участия трудящихся Казахстана в войне // Известия АН КазССР. Серия обществ, наук. 1965, вып. 4. 23—29-6.; Нусупбеков А.Н. Казахстан //Развитие советской исторической науки: 1970- 1974. 380-384-6.; Балакаев Т.Б., Алдажуманов К.С. Историография Казахстана периода Великой Отечественной войны //Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. А.-А.: Ғылым, 1980. 113-141-6.; Козыбаев М.К., Белан П.С. Казахстанская историография Великой Победы: Итоги и нерешенные задачи. А.-А.: Ғылым, 1991; Козыбаев М.К. Актуальные проблемы историографии Великой Отечественной войны // Вестник HAH РК, 1995, №5. 35-45-6.; Козыбаев М.К. Казахстанская историография Великой Победы: итоги и нерешенные задачи. В кн.: Казахстан на рубеже веков. А., 2000, кн. 2, 218-255-6.; Соныкі. Актуальные проблемы историографии Великой Отечественной войны. Сонда, 256-269-6.; Соныкі. Великая Отечественная война (1941-1945 жж.). Мифы и реальность. Мына кіт.: Казахстан в Великой Отечественной войне 1941-1945 жж. А., 2000, 47-72-6. және басқалар</ref>. Тұтастай алғанда, Қазақстанның кеңестік кезеңдегі мәдениет тарихы жөніндегі зерттеулер моральдық жағынан елеулі түрде ескірді. Әйткенмен, бұл бағыттағы жұмыстар өзінің айтарлықтай дерекнамалық мәнін жоймайды. Сандық мәліметтерді жалпылау жөнінен бірсыпыра жұмыстар жүргізілді және ғылыми айналымға кең көлемді деректемелік қорлар енгізілді.

[[1980 жыл]]дардың соңы мен [[1990 жыл]]дардың бас кезі аралығы (горбачевтік жариялылық пен демократияландыру жылдары) - мәдениет тарихының 4-кезеңіне сәйкес келеді. Жоғарыда атап өтілгеніндей, Қазақстан КП OK сол жылдары Ш. Кұдайбердиевті, Ж. Аймауытовты, М. Жұмабаевты және қазақ мәдениетінің басқа да өкілдерін ақтау туралы қаулы қабылдады және соның нәтижесінде әдебиетіміздің барлық өкілдерінің есімдері мен олардың шығармалары халқымен қайта қауышты. Бұл есімдер көп жылдар бойы ауызға алынбады немесе теріс пиғылды топқа және Кеңес өкіметінің жаулары қатарына жатқызылып келген еді. А. Байтұрсыновтың, Ш. Кұдайбердиевтің шығармалары, «Алаш» партиясының бағдарламалық құжаттары, М. Жұмабаевтың, М. Дулатовтың, Ж. Аймауытовтың, К. Кемеңгеровтің және басқалардың жұмыстары жарияланды. Тұтастай алғанда, жарияланған дерек көздер Қазақстан тарихы кеңестік кезеңінің бұрынғыдан мүлде басқаша кескін-келбетін көрсетті. Мәдениетке партиялық-мемлекеттік басшылық, А. Байтұрсынов пен Т. Жүргеновтің ағарту халкомындағы жауапты қызметі мен көзқарастары, мәдениет саласындағы Қазақ өлкелік комитетінің бағытымен келіспеген қазақ зиялы қауымының өзіндік ой-пікірлері, тіл мен мәдени-ұлттық дәстүрді сақтауға ұмтылған қазақ зиялыларын ұлтшылдар ретінде бағалаған Ф. Голощекиннің оларға қарым-қатынасы жаңа сипатта көрінді.

Жоғарыда айтылып кеткендей, 1920-30 жылдардағы Қазақстан тарих ғылымының жағдайы зерттеуші І.М. Қозыбаевтың «Қазақстан тарихнамасы: тарих тағылымдары» (1990) кітабында қарастырылды <ref>Подсчитано по «Книжной летописи», «Летописи журнальных статей» и библиографическому "указателю «Казахстан в Великой Отечественной войне» / Сост. K.LU. Бекмухаммедов. А.-А., 1990</ref>. Мұрағаттық деректемелер негізінде кітапта 1920 жылдардағы мәдениет тарихы мен оның барысы жөнінде құнды мәліметтер келтірілген. P.M. Жұмашевтің зерттеулерінде және оның «Қазақстан мәдениетінің тарихнамасы» (Қарағанды, 2003) монографиясында мәдениет проблемасы жаңа тұғырнамалық көзқарас тұрғысынан қарастырылған. А.Т. Қапаеваның «Мәдениет және [[саясат]]» атты іргелі монографиялық еңбегі (Алматы, 2004) Қазақстан мәдениетінің тарихына арналған, онда 1946-1991 жылдардағы Кеңес өкіметінің Қазақстанның мәдени саласындажүргізген мемлекеттік саясаты қарастырылады.

==Ұлы Отан соғысы мәселелерін, қазақстандықтардың жеңіске қосқан үлесін зерттеу==
Кеңестік кезеңнің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихнамасы бүкілодақтық тарихнаманың бір бөлігі болды және сондықтан ол жалпы зерттеулерде де,<ref>Мысалға кар.: Островитянов К.В. Колхозы Казахстана в борьбе за укрепление обороноспособности СССР. А.-А., 1943; Творческая инициатива железнодорожников Карагандинской магистрали. Акмолинск, 1942; Яновский Н.Х., Максимов Н.М. Опыт стахановцев-горняков Лениногорска. А.-А., 1943; Боровский В. Рахимов Т. Опыт работы бригады Орумбасара Шаймерденова. А.-А., 1944; Ким Ман Сам. Мой опыт получения выского урожая риса. А.-А., 1943; Геллер Ю. Опыт организации отгонного животноводства в колхозах Бельагачского и Новошульбинского районов // Большевик Казахстана, 1944, №9. Скворцов П. О задачах партийных организаций в дни Отечественной войны // Большевик Казахстана, 1941, №33; Абдыкалыков М. Наш опыт политической агитации и пропаганды // Сонда, 1943, №16; Ундасыиов НД. Речь на X сессии Верховного Совета СССР первого созыва // Правда, 13 ақпан 1944 г.; Шаяхметов Ж. Казахский народ - активный участник Великой Отечественной войны // Большевик Казахстана, 1941, №10 ж.б.</ref>. сондай-ақ соғыс жылдарындағы республика тарихы жөніндегі еңбектерді талдаған арнайы еңбектерде де қарастырылды <ref>Нусупбеков А. Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза (маусым 1941-1945 жж.) // История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. 2-е изд., исправл. и доп. А.-А., 1949, Т. 2. 287-349-6. (Кейінгі басылымдарын караныз); Малыбаев О. Дружба, испытанная в боях за Родину. А.-А., Казгосиздат, 1955; Абишев Г. Работа партии большевиков по воспитанию чувства советского патриотизма у бойцов-казахов в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 жж.). А.-А., Казгосиздат, 1950</ref>.
Кеңес өкіметі жылдарында қанқұйлы соғысты зерттеуде тарих ғылымы екі даму кезеңін бастан өткерді. Біріншісі — соғыстың басталғанынан КОКП XX съезіне дейінгі, екіншісі И.В. Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерелеуден КСРО-ның ыдырауына дейінгі кезеңде басылған еңбектерді қамтиды. Әр кезеңде сол уақытқа тән міндетгер шешілді. Олар бір-бірінен мұрағаттарға, шет ел басылымдарына қол жеткізу дәрежесіне, зерттеу тақырыбын таңдау еркіндігіне қарай да ерекшеленді.

Фашистік Германиямен соғыс туралы Қазақстан тарихшыларының сол кездегі зерттеулеріне бүкілодақтық тарихнаманың жетістіктері мен ол қылықтары ортақ еді, әрине, айырмашылықтары да болды. Зерттеулердің географиялық ауқымы жағынан белгілі бір денгейде табиғи тар шенберлілік көрініс алды, ал олардың тақырыптық шектеулілігі, көп жағдайда, зерттеліп отырған құбылыс пен үрдістің ішкі мәніне терең бойлай алмаушылық — олардың ғылыми құндылығын төмендетті. Бірақ бұл көбінше зерттеушілердің кәсіби денгейінің төмендігінен емес, «одақтық заң құзыретінің» тақырыпты кеңінен зерделеуге ресми емес түрде тыйым салынғандығынан және соғыс кезінің көптеген құжаттарына қол жетпегендіктен еді.

Соғыс басталғаннан кейінгі тарихшылардың басты міндеті құжаттар мен материалдарды жинақтау және бір жүйеге түсіру болды. 1942 жылдың басында-ақ КСРО ғылым академиясының Тарих институтында Ұлы Отан соғысы бойынша арнайы комиссия, ал 1943 жылдан - әскери-тарихи сектор жұмысын бастады. 1942 жылдың мамырынан бастап Кеңес Армиясының Бас штабында жұмыс істей бастаған бөлім 1944 жылдың наурыз айында Соғыс тәжірибесін пайдалану жөніндегі басқарма болып қайта құрылып, тарих ғылымы үшін де көп жұмыстар атқарды.

1943 жылы Соғыс тарихы бойынша материалдар жинау жөніндегі комиссия Қазақстанда да құрылды. Толық емес мәліметтер бойынша, республикада соғыс жылдарында аталған тақырыпқа арналған 150-ге жуық кітап, кітапшалар және журналдық мақалалар жарық көрген <ref>Соғысты жан-жақты зерттейтін тарихшылар үшін бүл деректердін манызы зор. Олар библиографиялық көрсеткіштерде келтірілген</ref>. Олардың барлығы да үгіт-насихаттық сипатта еді. Бұлардың ішінде экономиканың жекелеген салаларының жұмыстары, озат кәсіпорындар мен аудандар, өз ісінің көрнекті шеберлері туралы шығармаларды бөліп айтуға болады. Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың соғыс уақыты жағдайындағы жұмыс формалары мен әдістері туралы ҚК(б)П ОК хатшылары Н.А. Скворцов, Ж. Шаяхметов, М. Әбдіқалықов, ҚазКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің торағасы Н.Д. Оңдасынов және басқалар өз еңбектерінде баяндады <ref>Герои Советского Союза — казахстанцы. Сб. документов и материалов. Кн. 1. А.-А., Казгосиздат, 1945 [к сожалению, издание последующих книг не было осуществлено); Скотников Ю. Герой Советского Союза генерал-майор И.В. Панфилов. М., ВИ., 1953; Скосырев П.Г. М. Габдуллин. М., Мол. гв., 1943; Горобова А. Политрук Клочков. М., Мл. гв., 1943; Морозов С.А. Дважды Герой Советского Союза Т.Я. Бигельдинов. — М.: ВИ, 1948; Ярынкин В.Я. Дважды Герой Советского Союза J1. Беда. М., ВИ, 1952; Бакбергенов С, Коляго П. Дорогой славы [о С.Д. Луганском]. А.-А., Казгосиздат, 1950; Шуканов П. Дважды Герой Советского Союза И.Ф. Павлов. М., ВИ, 1953</ref>.

Ұлы Отан соғысы аяқталысымен соғыс тарихы туралы зерттеулер жарық көре бастады. КСРО бойынша 1946-1955 жылдары 1200-ге жуық кітаптар, кітапшалар және журналдық мақалалар жарияланды. Соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықтағы жарияланымдар ішінен А. Нүсіпбековтің, О. Малыбаев пен Ғ. Әбішевтің жұмыстары жаңа пайымдауымен көзге түседі. Академик А. Нүсіпбековке алғашқы болып мұрағаттың кейбір құжаттарына қол жеткізудің орайы түсті, ол осы негізде каһарлы жылдардағы республика өмірінің неғұрлым толыққанды кескін-келбетін бейнеледі. О. Малыбаев халықтар достығын Жеңістің маңызды құрамды бөлігі ретінде зерттеудің алғашқы сүрлеуін салды. Ғ. Әбішев бұл тақырыпты жалғастырып, Отан үшін күрестегі қазақстандық жауынгерлердің ерлік істерін кеңінен ашып көрсетті <ref>Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне 1941-1945 жж. А.-А., Казгосиздат, 1958. Рец. кар.: Ученые записки КазГУ. А.-А., 1961. Т. XI—XIII. Серия истории, вып. 7. 199-6.; Очерки по историографии советского общества. М., Наука, 1965, 389-6</ref>. Алайда сол кезеңдегі қоғамтану саласындағы еңбектерге тән кемшіліктер бұл жұмыстарға да ортақ еді.

Тыл еңбеккерлері мен майдангерлердің дәл осы соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықта бірінші рет жарық көрген естеліктері тарихнамада көрнекі із қалдырды <ref>Подсчитано по каталогам и подшивкам журналов и республиканских газет в библиотеках Алматы. Басин В.Я. Тяжелая промышленность Казахстана в Великой Отечественной войне (исторический очерк). А.-А., Наука, 1965; Пинегина Л.А., Федюкин С.А. Джезказган город меди. Исторический очерк. А.-А., Наука, 1965; Ахметов А.Р., Байшин А.А., Рахимов А.С. Славный путь рабочего класса Казахстана. А.-А., Казгосиздат, 1961 және басқалар</ref>. Атақты жауынгерлердің есімдері мен ерліктерін насихаттаудың нұсқасы жасалынды. Бұл тұрғыдағы алғашқы басылымдардың бірі — «Кеңес Одағының [[Батыр]]лары — қазақстандықтар» жинағына өмірбаяндық мәліметтер, марапат қағаздардың көшірмелері және соғыс жылдарының басқа да құжаттары мен материалдары енгізілді. Жекелеген батырлар - И.В. Панфилов, М. Ғабдуллин, В. Клочков және басқалар, сондай-ақ Кеңес Одағының Батыры атағын екі реталған - Т.Ж. Бигелдинов, Л.И. Беда, С.Д. Луганский, И.П. Павлов туралы да жұмыстар жарық көрді <ref>Михайлов Ф. К Профессионально-техническое образование в Казахстане. М., Труд, резервы, 1962; Оразов К. Рабочий класс Казахстана в Великой Отечественной войне. А.-А., Наука, 1975</ref>.

Ғ. Әбішевтің Қазақстан 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында» атты монографиясы (1959; докторлық диссертация) соғыс жылдарындағы республика тарихы бойынша алғашқы кешенді зерттеу болды. Автор өзінің көпжылдық жұмысын қорытындылап, майдандағы оқиғалардың және республиканың сол жылдардағы өмірінің барлық жақтарының кең де айқын көрінісін бейнелеп берді. Кітап жұртшылықтың жоғары бағасын алды, сонымен бірге оның суреттеу сипатта жазылғаны, белгілі бір дәрежеде халық ерлігінің ұлылығына мән бермеушілігі, келенсіз сәттер мен қиындықтарды жоққа шығару немесе тігісін жатқызуға тырысқандығы да атап өтілді <ref>Нурбекова Г. Женщины Казахстана — фронту (Трудовые подвиги женщин в промышленности Казахстана в Великой Отечественной войне 1941—1945 жж.). А.-А., Казахстан, изд. 2-е, перераб. и доп. 1988 г.; Козыбаев М., Рахматуллин Б. Равнение на коммунистов: Комсомол Казахстана в годы Великой Отечественной войны. А.-А., Казахстан, 1971; Козыбаев М. Рабочий класс - фронту. Мына кіт.: Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. I, А., 1968, 149-195-6. және басқалар</ref>.

И.В. Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерелеген КОКП XX съезінен кейін зерттеушілердің мұрагғаттарда жұмыс істеу мүмкіндігі артып, монографиялар мен жалпы тұжырымды еңбектерді даярлау үрдісі жеңілдеп, қарқын алды. 1950 жылдардың соңы мен 60-жылдардың басында 6 томдық «1941 -1945 жылдардағы Кеңес Одағы Ұлы Отан соғысының тарихы» және 12 томдық «1939-1945 жылдардағы [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] тарихы» жарық көрді. Тыл еңбеккерлерінің, Одақ пен республика шаруашылығы түрлі салаларының, сондай-ақ жекелеген кәсіпорындардың күш біріктірген ерлік енбегінің тарихына қатысты жарияланымдардың саны өсті. Халықтар достығы, майдан мен тылдың бірлігі, рухани өмір, мәдениет пен ғылым проблемалары терең көрсетіле бастады. Тек Қазақстанда ғана Жеңістің 20 жылдығына орай 8 кітап, 24 кітапша және 200-ден астам ғылыми мақалалар басылды.<ref>Нурмухамедов С. Трудовой подвиг коллектива АЗТМ в годы Великой Отечественной войны // Известия АН КазССР. Серия историч. 1960, №3, 17-26-6.; Шаймуханов Д. Черная металлургия (Исторический опыт становления и развития черной металлургии Казахстана). А.-А., Казахстан, 1966; Соболин Н.В. Иртышский комбинат в годы Великой Отечественной войны // История. Сб. статей аспирантов и соискателей. А.-А., 1970, Вып. 4. 28-37-6.; Макотченко B.C. Партия в борьбе за создание и развитие железорудной и марганцевой промышленности Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945) // Вопросы истории. Сб. статей аспирантов и соискателей КазГУ. А.-А., 1973, вып. 5.197-206-6.; Сапарбаев К. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за создание машиностроительной промышленности в республике в годы Великой Отечественной войны. А.-А., Наука, 1947; Городецкая B.C. Самоотверженный труд работников легкой промышленности Казахстана в годы Великой Отечественной войны. Автореф. дис. ... канд. ист. наук. - А.-А., 1975; Игенбаев А.А. Карагандинский металлургический завод (Исторический очерк). А.-А., Казахстан, 1991; Меликова Р. Коммунисты Балхаша во главе социалистического соревнования в годы Великой Отечественной войны // Вопросы истории Казахстана. А.-А., 1976, вып. 12. 273—286-6.; Савченко В.М. К проблеме снабжения населения Казахстана продовольствием в годы Великой Отечественной войны // История. Сб. статей аспирантов и соискателей. Вып. II. А.-А., 1967. 45-53-6.; Соныкі.Рабочее снабжение и общественное питание в Казахстане в годы Великой Отечественной войны. // История. Сб. статей аспирантов и соискателей. Вып. III. А.-А., 1969, 52-63-6</ref>.
Сол кезде шыққан жұмыстардың ішінен В.Я. Басиннің, J1.A. Пинегина мен С.А. Федюкиннің кітаптарын бөліп айтуға болады. Бірақ оларда да белгілі бір шамада бұрынғы кезеңдердің деңгейі мен рухын қайталайтын кемістіктер орын алды. Ф. Михайлов пен К. Оразов өз еңбектерін82 соғыс кезеңінің қиын проблемаларының біріне — кадрлар мәселесіне, бірінші кезекте өнеркәсіп пен көлік саласы үшін қажет кадрларды даярлау мәселесіне арнады. Жұмысшы ұжымдардың басым көпшілігін құрайтын тыл еңбеккерлері — әйелдер мен жастар туралы арнайы жазылған жұмыстар пайда болды <ref>Самарин Р. И. Очерки истории здравоохранения Казахстана. А.-А., Казгосиздат, 1958; ЧокинА.Р. Очерки развития санэпидслужб в Казахстане. А.-А., Казахстан, 1975; Жакупова М.А. Эвакогоспитали Казахстана в годы Великой Отечественной войны. А. А., Казахстан, 1985</ref>.

Өткен соғыс тарихын жазушылардың белсенділігі мен оқырманға тигізер пайдасы арта түсті. 1970 жылға қарай республикада Қазақстан индустриясының бірқатар салалары мен ірі кәсіпорындарының жұмысын зерттеген 900 кітап пен кітапша, ғылыми және ғылыми-танымдық мақалалар басылып шықты.

Соғыс жылдарындағы Қазақстан тарихы мен тарихнамасының проблемаларын зерттеуге академик М.К. Қозыбаев зор үлес қосты. Оның «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан Компартиясы» (А., 1964), «Қазақстан — майдан арсеналы» (А., 1970), «Жеңіс рухымен» (Н. Едігеновпен бірге, А., 1998) монографиялары және басқа зерттеулері ғылыми жұртшылықтың жоғары бағасын алды.

Т.Б. Балақаевтың 1971 жылы шыққан «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның колхоз шаруашылығы. 1941 — 1945 жылдар» монографиясы ауыл еңбекшілерінің тарихын кеңінен қамтыды. Мұрағаттар, статистикалық мекемелер және сол жылдардағы мерзімді басылымдар материалдарына, сондай-ақ колхозшы-ардагерлер мен өндіріс ұйымдастырушыларының естеліктеріне негізделіп жазылған бұл еңбек — ауыл мен село өмірінін кең ауқымды көрінісін бейнеледі, ауыл еңбеккерлерінің қалалықтармен қарым-катынасының түр-сипатын, мемлекеттік, кооперативтік және нарықтық сауданың жай-күйін, олардың арасындағы үлестік қатынастарды, соғыстың әр жылдарындағы баға денгейлерін ашып көрсетті.

Екінші томы 1938-1945 жылдар тарихына арналған екі томдық «Қазақстан жұмысшы табының тарихы» атты енбекте соғыс жылдарындағы жұмысшы табы мен индустриялық даму тарихының проблемалары барынша тыңғылықты баяндалды. Сол жылдардағы тұрғындар өмірінің материалдық-тұрмыстық жағдайлары туралы В.М. Савченконың жұмысы да құнды еңбек саналды. Оған дейінгі авторлар ең мықтағанда қалалықтар мен ауыл-село тұрғындары өміріндегі осы саладағы ауыртпалықтарды тек атап өтумен ғана шектелетін.

Жекелеген жұмыстар біздің республикамыздағы денсаулық сақтау ісінің хал-жағдайына және госпитальдардың қызметіне арналды. Бұлар — Қазақстандағы денсаулық сақтау ісі мен санитарлық-[[эпидемиология]]лық қызметтін тарихы жөніндегі А.И. Самарин мен А.P. Чокиннің және госпитальдардың қабылдау, орналастыру және емдеу қызметтері туралы М.А. Жақыпованың мол мағлұмат жинақтаған еңбектері <ref>Сатпаев К. Казахский филиал Академии наук СССР в годы Великой Отечественной войны // Вестник АН СССР. 1945, №1-2; Козыбаев М. Из истории деятельности Комиссии АН СССР по мобилизации ресурсов Урала, Западной Сибири и Казахстана на нужды обороны // Известия АН Каз. ССР. Серия истории, археологии и этнографии. 1962. Вып. I (18). 62-69-6.; Есенов Ш.Е. Горизонты науки Казахстана // Октябрь и наука Казахстана. А.-А., Наука, 1967. 5-28-6.; Бисенбаев А.К. Деятельность научных учреждений и высших учебных заведений Казахстана в годы Великой Отечественной войны. А.-А., Ғылым, 1984; Едыгенов Н.Е., Сулейменов Р.Б. Культура и наука Казахстана в военные годы // Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. I. А.-А., Наука, 1968. - 231-254-6.; Закарин А. Халык ағарту ісінін дамуы // Советтік Қазақстаннын мәдениеті. Макалалар жинагы. А.-А., Казмеммектепбас, 1957; Шарипов А. Народное образование Казахстана за 40 лет. А.-А.: Казучпедгаз, 1960; Сембаев Ә. Казак совет мектебінін тарихы. — А.-А., Мектеп, 1967: Айманов К. Қазақстан мектептері 50 жыл ішінде. — А.-А.: Мектеп, 1967; Итбаев Н.М. Деятельность Компартии Казахстана по руководству народным образованием в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 жж. А.-А., Казахстан, 1968 және басқалар</ref>.

60-жылдардан бастап халыққа білім беру жүйесі қызметін, оның ғылыми және мәдени өмірін арнайы зерттеулер жолға қойылды. Осы тақырыптағы алғашқы жарияланымдардың бірі академик К.И Сәтбаевтың мақаласы болды, оны MX Қозыбаевтың республиканың шикізат қоры мен өндірістік қуатын қорғаныс қажеттіліктеріне пайдалану мүмкіндіктерін көтеру мәселесі бойынша КСРО ғылыми орталығы ғалымдарының қазақ әріптестерімен ынтымақтастығы туралы жазған мақаласы жалғастырды. Ш. Есеновтің, Р.Б. Сүлейменовтің және Н. Едігеновтің, А. Бисенбаевтың жұмыстары соғыс жылдарындағы академиялық ғылымның даму үрдістерін қорытындылады <ref>Белан П.С., Едыгенов Н.Е. Боевое содружество в годы Великой Отечественной войны // Казахстан в нерушимом союзе братских республик. А.-А., Казахстан, 1972. 205-247-6.; Козыбаев М.К. Укрепление братского содружества народов в период Великой Отечественной войны //Плоды великого содружества. А.-А., Казахстан, 1968; Козыбаев М. К., Куманев Г.А. В едином строю братских народов. А.-А., Знание, 1980</ref>. Әр жылдары Қазақстан Ағарту халық комиссариатын басқарған Ә. Шәріпов пен А. Сембаев, зерттеуші Н. Итбаев және басқалар өз еңбектерін мектеп өмірі, мұғалімдер мен оқушылардың оқу, тәрбие және еңбек қызметіне арнады <ref>Пробст А.Е. Караганда в годы Великой Отечественной войны // Вестник АН СССР. 1943, №6. 67-74-6.; Едігенов Н. Алматы ¥лы Отан согысы жылдарында. - А.: Ғылым, 1970; Потапов А. Гвардейцы фронта и тыла (Рудный Алтай в годы Великой Отечественной войны. 1941—1945. А.-А., Казахстан, 1974; Букаткин П.Р. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний (1941-1945). Самара: Чапаевская укрупн. типография, 1995, және басқалар</ref>.

Л.Ш. Баширова, P.M. Жұмашев және басқалардың жұмыстарында соғыс жылдарындағы мәдениет, әдебиет және өнер тарихы мәселелері қарқынды түрде зерттелді. Ол жұмыстардың авторлары соғыс жылдарындағы өнер туындыларының өзара әсер-ықпалын және бірін-бірі байытуың мәдени-ағарту мекемелер жұмыстарының ерекшеліктерін көрсетті. Сондай-ақ Қазақстан халықтары мен Одақтың жекелеген нақты өңірлері тұрғындарының өзара көмегі жөніндегі зерттеулер жарыққа шықты <ref>Семипалатинск (Редкол.: В.Я. Басин, А.С. Елагин (ответ, ред) ж.б. А.-А., Наука, 1984; Петропавловск / Редкол.: В.Я. Басин, А.С. Елагин (ответ, ред) ж.б. А.-А., Наука, 1985; Караганда / Редкол.: А.С. Елагин (ответ, ред) ж.б. А.-А., Наука, 1989</ref>.

Жекелеген облыстар мен аймақтарға арналған еңбектер тақырыпына мауқымының кеңеюіне, республика тарихын барынша толық сипаттауға, ғылыми айналымға жаңа, көбінше өте құнды мәліметтердің енуіне жағдай жасады <ref>Утешев С.К. Прием и размещение перебазированных промышленных предприятий в Казахстане в первый период Великой Отечественной войны// Общественные науки: История, философия, экономика (Сб. статей аспирантов и соискателей). А.-А., 1963, вып. 3. 229-238-6.; Букаткин П.Р. Прием и размещение эвакуированного скота в Западном Казахстане и его реэвакуация в годы Великой Отечественной войны// Общественные йауки. Сб. статей аспирантов и соискателей. А.-А., 1965, вып. 8, ч. 2. 45-61-6.; Сергазин Ж.С. Размещение эвакуированного населения в Казахстане в годы Великой Отечественной войны // Известия АН КазССР. Серия обществ, наук. 1979, №5. 23-28-6. және басқалар</ref>. Әдебиетте, соғыс тақырыбындағы миллиондаған адамдардың орын ауыстыру проблемаларын, елдінң шығыс бөлігінің майданға жақын аудандарындағы материалдық және рухани құндылықтарды зерттейтін бағыт қалыптасты <ref>Желтякова К.И. Всенародная помощь трудящихся Казахстана фронту// Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. А.-А., Наука, 1968, вып. 2. 255-290-6.; Балақаев Т., Алдажұманов К. Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде. — А., Ғылым, 1985</ref>.

Сондай-ақ тарихшылар жеңістің маңызды факторларының бірінен саналатын майдан мен тылдың бірлігі ұғымын сипаттаудың әр алуан түрлері мен формаларына тиісті деңгейде көңіл аударды. Бұл мәселелерді өзінің тартымды очеркінде К.И. Желтякова, сондай-ақ арнайы монографияларында Т.Б. Балақаев пен К С. Алдажұманов барынша толығырақ көлемде зерттеді <ref>Козыбаев М.К. Компартия Казахстана в период Великой Отечественной войны (1941-1945 жж.). А.-А., Казахстан, 1964; Соныкі. Казахстан - арсенал фронта. А.-А., Казахстан, 1970; Кашкенбаев 3. Ш. Военно-организаторская работа компартий республик Средней Азии и Казахстана в годы Великой Отечественной войны. А.-А.: Казахстан, 1970</ref>.

Проблеманың тарихнамасынан тарихи-партиялық тақырып елеулі орын алады. Жұртшылыққа мәлім екеніндей, Азамат соғысының тәжірибесімен қаруланған, бұқара халықты аса сын жағдайда тиісті бағытқа жұмылдырып үйренген, әскери тәртіп тұрғысында қалыптасқан Компартия мен оның одақтас республикалардағы отрядтары ел басына күн туған ауыр сәтте тыл ұйымдастырушысы бола алды. Жоғарыда атап өтілгендей, Қазақстан Компартиясының әскери экономиканы дамытудағы соғыс жылдарында атқарған қызметі М.К. Қозыбаевтың монографияларында неғұрлым кешенді түрде зерттелді. Республика коммунистерінің әскери-ұйымдастырушылық жұмыстары З.Ш. Қашқынбаевтың монографиясында зерттелді <ref>История государства и права Советского Казахстана. Том III (1938-1958 годы). Под ред. С.З. Зиманова. М.А. Биндера. - А.-А., Наука, 1965: Каймолдин С. Советы Казахстана в годы Великой Отечественной войны. - А.-А.: Казахстан, 1959</ref>.

Мемлекеттік органдардың қызметі «1941 — 1945 жылдардағы Кеңестік Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы» жиынтық еңбегінде белгілі деңгейде ашып көрсетілді. С. Қаймолдиннің монографиясы да сол жылдардағы Кеңес өкіметі билік органдарының қызметін ашып көрсетуге арналған <ref>Мусрепов Г. Белокрылые. А.-А., КазОГИЗ, 1941; Подвиг разведчиков [Сб.]. А.-А., 1941; Абишев Т. Толеген Тохтаров. А.-А., 1942; Муканов С. Мы победим. А.-А., 1942; Полевой Б.Н. Рождение эпоса [о М. Габдуллине]. А.-А., КазОГИЗ, 1943; Восьмая гвардейская Краснознаменная им. генерал-майора И.В. Панфилова стрелковая дивизия. А.-А., Казгосиздат, 1942; Сталинградская гвардейская стрелковая дивизия// Большевик Казахстана, 1943, №15. 15-20-6.; Письма с фронта/ Отв. редакторы H.T. Тимофеев, И.З. Чумак. - А.-А.: КазОГИЗ, 1944; Солардікі. Казахстанцы – защитники Брестской крепости. - А.-А.: Казахстан, 1964; Солардікі. На берегах Буга. А.-А.: Казахстан, 1967 ж.б.</ref>.

70—80-жылдары КСРО-ның шығыс аудандарындағы халық шаруашылығының даму тарихын, өндіріс күштерін шығыс аймақтарға шоғырландырудың барысын, Қазақстан мен Орта Азия республикалары, Сібір және Қиыр Шығыстың байлығын жедел қарқынмен игеру мәселелерін зерттеуге зор мән берілді <ref>Казахстан в первый год Отечественной войны против немецко-фашистских захватчиков. А.-А.: КазОГИЗ, 1943; История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней / Под ред. М. Абдыкалыкова и А. Панкратовой. А.-А.: КазОГИЗ, 1943</ref>. Г. Докучаев пен М. Қозыбаевтың «Өндіріс күштерін дамыту жөніндегі лениндік идеяларды жүзеге асыру» атты монографиясында елдің әр түрлі өңірлеріндегі экономикалық дамудың өзіне тән ерекшеліктеріне, кеңестік қоғамды тұтастай алғандағы және аймақтардағы, жекелеген таптар мен жіктер ішіндегі әлеуметтік құрылымның өзгерісіне зор коңіл бөлінді. Бірқатар еңбектерде елдің шығыс өңірлерінің, оның ішінде Қазақстан мен Орта Азия республикаларының экономикалық үлесі айқындалды <ref>Покровский С.Н. Казахстанские соединения в битве на Курской дуге. А.-А., Наука, 1973; Соныкі. Участие казахстанских соединений в битве за Днепр // Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. 1. 7-107-6.; Абишев Г. Воіни Казахстану у боях за вызволение братерьскоі Украіни у роки Великоі Вітчизняноі війни. - Киів, 1959. Стамбеков К.В. Боевые подвиги казахстанцев в боях за освобождение Украины символ вечной дружбы // Нерушимое единство и дружба народов СССР в годы Великой Отечественной войны: Тезисы научной конференции 27—28 марта 1975 г. А.-А., 1975. 113-118-6.; Алданазаров А. Участие казахстанцев в боях за освобождение Польши (1941-1945 жж.) // Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. 2. А.-А., Наука, 1974. 5-171-6.; Куртов А. Дорогами освобождения. А.-А., Казахстан, 1983; Белая Л.С. Казахстанцы в боях за свободу Украины и Молдавии (1941-1944). А.-А., Наука, 1984; Соныкі. Казахстанцы в боях за освобождение Белоруссии и Советской Прибалтики (1941-1945 жж.). А.-А., Наука, 1988; Соныкі. Казахстанцы в завершающих сражениях Великой Отечественной войны (январь—май 1945 г.). А.-А., Наука, 1979 және басқалар</ref>.
Академик М. Қозыбаевтың қатысуымен жазылған «Кенестік жұмысшы табының тарихы. КСРО жұмысшы табы Ұлы Отан соғысы жылдарында және оның қарсаңында. 1938-1945 жыл» (М., 1984), «Кеңестік тыл Ұлы Отан соғысының алғашқы кезеңінде» (М., 1988), «Кеңестік Отанды қорғау рухымен» (М., 1974, 1984) секілді ұжымдық еңбектерде кеңестік, оның ішінде қазақстандық тылдың дамуы мен нығаюының өзекті проблемалары көрініс тапты.

Соғыс кезінің құжаттарын жариялауға көп көңіл бөлінді. 1964-1968 жылдары республиканың соғыс жылдарындағы тарихына қатысты құжаттар мен материалдар жинағы жарық көрді, оған КСРО Қорғаныс министрлігі Орталық мұрағатының (қазіргі Ресей Федерациясында) құжаттары алғаш рет енгізілді <ref>Кузнецов А.И. Герои не умирают. А.-А., Казгосиздат, 1963; Соныкі.Снежный поход. А.-А., Казахстан, 1981; Албегов К М. Между Волгой и Доном. А.-А., Казахстан, 1984: Богданов А.Р. Наступление 27-й гвардейской стрелковой дивизии с Магнушевского плацдарма (январь 1945 г.) // Боевые действия стрелковой дивизии (Сб. тактических примеров из Великой Отечественной войны). М, ВИ, 1958. 130-146-6.; Портнов С.И. 30-я гвардейская стрелковая Рижская Краснознаменная // Рижские гвардейские: Сб. военно-исторических очерков. Рига, Лиесма, 1972. 58-82-6.; Потапов А.В., Гладышее П.Т. Огненный путь. А.-А., Казахстан, 1980; Дубицкий А. На грозовом ветру: Военно-исторический очерк о 72-й гвардейской Красноградской Краснознаменной стрелковой дивизии. А.-А., Казахстан, 1970. (Перу А.Ф. Дубицкого принадлежит так же целая серия книг, брошюр, журнальных и газетных статей и очерков об однополчанах); 73-я гвардейская: Сб. воспоминаний, документов и материалов о боевом пути 73-й гвардейской стрелковой Сталинградско-Дунайской Краснознаменной дивизии / Сост.</ref>. 1968 жылы 447 Кеңес Одағының Батыры — қазақстандықтар туралы құжатты очерктер жинағының, сондай-ақ Үш дәрежелі Данқ орденінің иегерлері туралы кітаптың шығуы <ref>К. Морозов, Н.И. Ященко, П.С. Белан, Н.П. Калита. А.-А., Казахстан, 1986; Лупшев</ref>. елеулі оқиға болды. П.С. Белан қазіргі кезге дейін Алтын Жұлдыз иегері — қазақстандықтардың саны 520 адамға жуық екенін, оның 497-сіне Батыр атағы Ұлы Отан соғысы майданындағы ерліктері үшін берілгенін дәлелдеді. «Данқ» орденінің толық иегерлерінің жалпы саны анықталды. Қазіргі кезде олардың саны 10 адам саналады <ref>П. 8-я стрелковая дивизия. А.-А., Казахстан, 1975; Соныкі. И до Чехословакии. А, А., Казахстан, 1989; Букаткин П.Р. От Уральска до Эльбы и Праги / Боевой путь 152-й отдельной стрелковой бригады 118-й Мелитопольской Краснознаменной ордена Кутузова II степени стрелковой дивизии. Чапаевск, 1994; Белан П.С. Старая Русса Берлин // По путям-дорогам фронтовым. Сб. Сост. П.С. Белан, Н.И. Колточник. А, А., Казахстан, 1965, 246-275-6.; Белан П.С., Сидоров В.К. Боевые действия 310-й Новгородской ордена Ленина Краснознаменной дивизии // Вопросы истории Казахстана. Ученые записки КазГУ им. С.М. Кирова. Серия ист. Т. 53, вып. 9. А.-А., 1962, 197- 209-6.; Король К., Егошин П. От Сибири до Эльбы / Лит. запись Н. Дышлового. А.-А., Казахстан, 1978: Наумов А. Незабываемый 1941-й // По путям-дорогам фронтовым, 11-37-6.; На Варшавском шоссе. Сб. Сост. А.Ф. Наумов. Лит. запись П. Якушева. А, А., Казахстан, 1968; Беяан П. С., Колыванов И.А., Смолин И.И. Перекопская стрелковая: (Боевой путь 387 и стрелковой Перекопской дивизии). А.-А., Казахстан, 1989; Белан П.С., Тимошенко А.Д., Барков К.С. Фронтовые дороги [391-й дивизии]. А. А., Казахстан, 1978</ref>.

Республика тарихшылары тарапынан қазақстандық жауынгерлердің жекелеген операциялар мен ұрыстарга немесе арнаулы стратегиялық бағыттарға қатысу тарихын зерттеуге байланысты да белгілі бір жұмыстар атқарылды. Академик А.Н. Нүсіпбеков пен зерттеуші ғалым Ғ.А. Әбішев <ref>Букаткин П.Р. Сталинград—Маньчжурия: (Боевой путь 129-го минометного Молодечненского полка) // История. Сб. статей аспирантов и соискателей. Вып. 2. А.-А., 66-74-6</ref>. және басқалар өз еңбектерін дәл осы тұрғыда жазды.

Белгілі журналист Н.А. Шахов Брест қамалын қорғаушы қазақстандықтар туралы материалдар жинап, очерктер мен мақалалар жариялауда жемісті еңбек етті <ref>Белан П.С. Из истории боевых действий казахстанских авиационных частей на фронтах Великой Отечественной войны // Известия АН КазССР. Серия обществ. №3. 3—13-6.: Соныкі. Летчики гражданской авиации Осоавиахима Казахстана на фронтах Великой Отечественной войны // Богатыри крылатой гвардии. Сб. / Сост. П.С. Белан, Н.И. Колточник. А.-А., Казахстан, 1984</ref>. Мәскеу үшін болған ұрысқа қатысушы қазақстандық жауынгерлер жөнінде А.Н. Нүсіпбеков пен А. Мұхамеджановтың тыңғылықты зерттеулер жүргізді. А. Мұхамеджанов өзінің «Мәскеу түбіндегі ұрысқа қатысқан қазақстандықтар» (А., 1968) атты монографиясында КСРО Қорғаныс министрлігінің мұрағаттық құжаттары негізінде 1941 жылдың жазы мен күзінде Қазақстанда ұйымдастырылған әскери құрамалардың Мәскеу қорғанысына қатысуын қайтадан бүгінгі ұрпақ көз алдына алып келді. Сондай-ақ Ленинград іргесінде <ref>Едыгенов Н. Подвиги партизан-казахстанцев // Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. I. А.-А., Наука, 1968. 108-148-6.; Соныкі. Участие казахстанцев в партизанском движении в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. А. А., Наука, 1972; Соныкі.Предисловие // Шла война народная: Партизаны Великой Отечественной войны - казахстанцы / Сост. З.А. Швыдко. А.-А., Казахстан, 1985, 5-22-6. Маляр И.И. Вдали от Родины. Казахстанцы — участники европейского движения Сопротивления // Партийная жизнь Казахстана. 1965, №5. 37-38-6.; Соныкі. Солдаты Сопротивления. (О воинах-казахстанцах, участвовавших в движении Сопротивления в странах Европы) // Партийная жизнь Казахстана. 1967, №6. 71-73-6.; Соныкі. Участие казахстанцев в европейском движении Сопротивления // Всегда начеку. 160-167-6</ref>. және Сталинград ұрысында шайқасқан қазақстандықтар туралы зерттеулер жазылды. Олардың ішінде тарихшы-майдангер X. Әділгереевтің, журналист-майдангер В. Скоробогатовтың мақалалары, сондай-ақ К. Досқалиевтың, Б. Далабаев пен П.С. Беланның зерттеулері <ref>Волкогонов Д.А. Триумф и трагедия. Политический портрет И.В. Сталина. В 2 кн. М., 1989; Мерцалова Л.A. Сталинизм и война: из непрочитанных страниц истории (1939-1990). М., 1994; Мерцалов А.Н., Мерцалова Д.А. Сталинизм и война. М., 1998; Суворов В. (Резун). Ледокол. День «М». М., Изд-во ACT ЛТД, 1997; Соколов В.В. Цена победы. — М., 1991; Мельтюхов М.И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939-1941 (Документы, факты, суждения). М., Вече, 2000 ж.б.</ref>. бар.

Еділ (Волга) бойындағы ұрыс кезінде Сталинград бағытындағы әскерге моральдық және материалдық қолдау көрсетудегі республиканың, әсіресе онын батыс аудандарының рөлін бағалау жөніндегі жарияланымдар жұртшылықтың ерекше қызығушылығын туғызды. Мұны П.С. Белан мен П.Р. Букаткиннің Урбах-Астрахан магистралындағы теміржол бекеттері мен тораптарына жау авиациясының жасаған шабуылына ерлікпен тойтарыс берілгендігі жөніндегі мақалаларына, К. Досқалиевтың «Батыр қала және Қазақстан» дейтін кітабына <ref>Дильманов С., Кузнецов Е. Карлаг. А., Фонд «XXI век», 1997; Козыбаев М.К., Алдажуманов Тоталитарный социализм: реальность и последствия. А., Фонд «XXI век», 1997; История немцев Центральной Азии. Материалы Международной конференции. 9-10 қазан 1997. А., ТОО «Комплекс», 1998; Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. / Сост. Г. Анес. А., Арыс-Казахстан, 1998; Насильственная коллективизация и голод в Казахстане 1931-1933 жж. Сб. документов и материалов / Вступит, статья и сост. К.С. Алдажуманов, М.К. Каиргалиев, В.П. Осипов, Ю.Н. Романов. А., Фонд «XXI век», 1998; Из истории поляков в Казахстане (1936-1956). Сб. документов / Отв. ред. Л.Д. Дегитаева. А., Казахстан, 2000; Кульбаев Т.С., Хегай А.Ю. Депортация. А., Данекер, 2000 және басқалар</ref>. қатысты айтуға болады.

Курск шайқасы академик С.Н. Покровскийдің зерттеу нысанына айналды. Қазақстандықтардың [[Украина]]ны, [[Белоруссия]]ны, Балтық жағалауы және Еуропа мен [[Азия]] елдерін азат етуге қосқан үлесі Ғ. Әбішевтің, К.Е. Стамбековтің, А.С. Алданазаровтың, И.А. Куртовтың және басқа авторлардың еңбектерінде <ref>Анфилов В.А. Грозное лето 41 года. М., 1945; Гареев М.А. Неоднозначные страницы войны (очерки о проблемных вопросах Великой Отечественной войны). М, 1995</ref>. зерттелді.

Біздің республикада жасақталған Кеңес Армиясы құрамалары мен бөлімдерінің жауынгерлік жолы туралы тарихи очерктер жанрының тууы талас тудырмайтын жетістік еді. Қазіргі кезде 8-, 27-, 30-, 72-, 73-гвардиялық, 8-, 118-, 310-, 312-, 314-, 387-, 391- атқыштар дивизиялары және 756-атқыштар полкі туралы барынша кең ауқымды және мазмұнды кітаптар мен очерктер сериясы қалыптасты <ref>Великая Отечественная война 1941 — 1945; Военно-исто) М., Наука, 1998-1999. Красная звезда</ref>. Т. Балақаев, К. Алдажұманов, К. Аманжоловтар өз зерттеулерін қазақ ұлттық 96-, 105- және 106- атты әскер дивизияларына, 100- және 101-атқыштар бригадаларына арнады <ref>Балақаев Т., Алдажуманов К. Қазақстан енбекшілері ма Ғылым, 1985; Аманжолов К.Р., Зинченко Н. И. На службе Отечеств, 1992. (Ротапринт); Боевые дела казахских национальных соедине»</ref>. Екі атқыштар бригадасының да жауынгерлік істері (атты әскер дивизиялары ұрысқа кіріскенге дейін, бұрын құрылған құраманың жеке құрамына өтуіне байланысты қайта құрылды), сондай-ақ П.С. Беланның, А.Б. Тасболатовтың, 100-қазақ ұлттық атқыштар бригадасының ардагері С.С. Жиенбаевтың мақалаларында <ref name="ReferenceA">Белан П.С. Память погибших за Родину — священная эстафета покі. Казахстан в Великой Отечественной войне 1941—1945 годов. Сб. докладов и лений на Международной научной конференции, посвященной 55-летию Побе, фашистской Германией. 98-99-6. Работа по определению потерь во многом был легчена изданием статистического исследования «Гриф секретности снят: Потери 1 руженных Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах...». 1\ общ. ред. Г.Ф. Кривошеева. - М., ВИ, 1993</ref>. баяндалды.

КСРО-да қайта құрудың басталуымен (1985), Кеңес Одағының тарихы, Ұлы Отан соғысы және оған бұрынғы одақтас республикалардың қатысуы проблемалары кеңінен зерттеле бастады. Жабық тақырыптар мен мәселелер тізімі ең төменгі деңгейге дейін қысқарды, мұрағат қорларына қол жеткізу мүмкіндігі артты, зерттеушілердің әдебиет пен ақпарат алмасуы ұлғайды. 90-жылдардың басынан бастап, соғыс тарихы жөніндегі жарияланымдар сан жағынан азайды, сондай-ақ Ресейде және басқа елдерде, соғыстың сипаты туралы шындықпен жанаспайтын, шектен тыс теріс пікірлі пайымдаулар, соғысушы жақтарды бір-бірімен теңестіруге тырысушылық әрекеттер де көрініс берді.

Сонымен қатар тарихнамалық мұраға сын көзімен қарау барысында, соғыс қарсаңындағы кезең мен соғыс жылдарына қатысты кейбір маңызды проблемалар да шешімін тапты. «Дөңгелек үстелдерде» және ғылыми конференцияларда, одан соң мерзімді басылымдар мен кітаптарда 30-жылдар қуғын-сүргіні, индустрияландыру мен ұжымдастырудың шектен тыс жеделдету әдістерінің кесірінен болған шығындар мен құрбандықтар туралы, Қырым, Кавказ, Поволжье өңірі, ал одан да бұрын Қиыр Шығыс, Украина мен Белоруссияның батыс аудандары, Балтық жағалауы елдерінің халықтарын шығыс аудандарға, оның ішінде, біздің республикаға күштеп қоныс аудару, Қазақстанда мәжбүрлі еңбек түрін қолдану туралы мәселелері кеңінен талқылана бастады. Мәселен, М.К. Қозыбаевтың («Тарих және қазіргі заман». А., 1990; «Ақтандақтар ақиқаты», А., 1992), К С. Алдажұмановтың және басқалардың («Қазақстанға күштеп қоныс аударылған халықтар: уақыт және тағдырлар», А., 1998) зерттеулерінде, қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың, этникалық топтар мен әлеуметгік жіктердің, Қазақстанға күштеп қоныс аударылу тарихымен қоса, республика тұрғындарының соғыс уақытындағы еңбек армиясына қатысу проблемасы да арнайы қарастырылды.

Кеңестік жылдарда басталған бүкілодақтық «Боздақтар» («Книга памяти») басылымын баспаға дайындау жөніндегі жұмыстар өз жалғасын тапты. Қазақстанда жоспарланған 97 томның 66-сы басылып шықты. Бас штабтың арнайы комиссиясы мен ғалымдар анықтаған Кеңес Армиясының шығындары туралы мәліметтер расталды. Қазақстанның тікелей шығындары алғаш рет нақтыланды: ол қазіргі кезге дейінгі жиналған мәліметтер бойынша, 602939 адамды құрады. Майданға алынған қазақстандықтардың санын анықтаудың да сәті түсті. Сонымен бірге соғыс қарсаңында армияда қызмет еткендердің саны 1374 мың адам екендігі белгілі болды.

Тарих ғылымдарының докторы П.С. Белан қазақстандық әскери құрамалардың соғыс майдандарына қатысуын зерттеуде үлкен жұмыс тындырды. Оның қазақстандықтардың Ленинград™ қорғауға, КСРО-ның басып алынған аумақтарын, оның ішінде Украинаны, Молдавияны, Белоруссияны және Балтық жағалауы елдерін азат етуге қатысуы туралы монографиялары жұртшылықтың жағымды бағасын алды. П.С. Беланның Ұлы Жеңістің 50 жылдығына орай шыққан «Барлық майдандарда» атты монографиясы қазақстандықтардың кеңес-герман майданы мен Қиыр Шығыстағы ұрыстарға қатысуы жөнінде, әсіресе республикада жасақталған Кеңес Армиясы бөлімдері мен құрамаларының жауынгерлік жолы туралы нақты мәліметтер береді. Дәл осы жылы М.К. Қозыбаев пен Н.Е. Едігеновтің «Жеңіс үшін еселі еңбек» деп аталатын соғыс жылдарындағы республика өнеркәсібінің индустриялық дамуы мен жұмысшылардың қажырлы еңбегіне арналған кітабы жарық көрді. Бұл кітапта бұрын белгісіз болып келген көптеген мұрағаттық жаңа мәліметтер келтірілген. Онда кадр дайындаудың нысандары, сондай-ақ мәжбүрлі еңбектің, оның ішінде еңбек армиясының рөлі баяндалады.

Егемен Қазақстан жағдайында зерттеушілер кеңестік кезең тарихнамасының әр алуан проблемаларын үлкен ықыласпен қарастыруда. Бұл ретте Қазақстан туралы шетелдік зерттеулерге қатысты қорытынды жұмыстар жарық көрді, бұған мысал ретінде К.Л. Есмағамбетовтің, P.M. Таштемханованың зерттеулерін <ref name="ReferenceA"/>. және басқа да жұмыстарды айтуға болады. Мәдениет тарихнамасының проблемалары P.M. Жұмашевтың, А.Т. Капаеваның зерттеулерінде <ref>Таштечханова P.M. Казахстан в немецкой историографии. Павлодар. 2003. Жумашев P.M. История культуры в отечественной историографии. Караганда. 2002; Очерки истории культуры Казахстана. Алматы. 2002; Капаева А.Т. Культура и политика (Государственная политика в области культуры в Казахстане во 2 половине 40-80-х жж. XX в.). Алматы, Атамүра. 2004</ref>. көрініс тапты. О.Х. Мұхатованың, Р.Ж. Кадысованың <ref>Мухатова О.Х. Қазақстандағы XX ғасырдың 20-90-жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. Алматы, 1999; Кадысова Р.Ж. Советская модернизация Казахстана (1917—1940 жж.): историография проблемы. Алматы. 2004</ref>. және басқалардың зертгеулерінде Қазақстанның кеңестік үлгідегі жаңғырту тарихнамасы жаңа тұғырнамалық тұрғыдан қарастырылады. Отандық тарих пен тарихнаманын барлық бағыттары бойынша ізденіс жұмыстары бүгінде жалғасын табуда.
Сонымен, кеңестік кезең тарихының проблемаларын зерттеу бойынша Қазақстанда аз жұмыстар атқарылған жоқ. Дегенмен әлі де көп мәселені зерттеп, ой елегінен қайта өткізу қажет және бұл ретте басты назарды бұрын құпия болып келген құжаттар мен материалдарды ғылыми айналымға енгізуге аударған жөн. Және осы тұрғыда қазіргі қорытындылар мен тұжырымдарды қайта қарау, оларды өткеннің идеологиялық қалыптарынан, дәл сондай-ақ бүгінгі таңдағы идеологиялық жалған бояулардан тазарту — басты парыз саналады.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3

==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]