Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат'''
[[Адам]]зат өзінің [[тарих]]и [[эволюция]]лық даму барысында мәжбүрлеудің тек екі балама жүйесін қалыптастырды. Біріншісі — адам еркіне әкімшілік ықпал ету және екіншісі — өндірушінің құқықтық еркіндігіне кепілдік бере отырып [[экономика]]лық мәжбүрлеу жүйесі. Олардың қатар өмір сүруі іс жүзінде мүмкін емес, өйткені әкімшілік жүйе мәжбүрлеудің экономикалық мүддесінің әсерін әлсіретіп шектейді, және керісінше оған экономикалық құралдарды енгізу әкімшілік жүйені билігіне нұқсан келтіреді.

«[[Әскер]]и [[коммунизм]] үшін» саясаты өзінің меншік қатынастары құрылымдарын [[мемлекет]] қарауына орталықтандыру және экономиканы
іс жүзінде, тіпті, милитарланған директивалық басқару сияқты негізгі принииптері арқылы мәжбүрлеулін басты үлгісін ұстанғанын білдірді. Мұны мемлекеттің бүкіл [[саясат]]ының арқауына айналдыру [[халық]] шаруашылығының босансуы мен тоқырауына әкеп соқтырды.

[[Дағдарыс]]ты жағдайда большевиктер [[революция]]лық рухтағы романтиканың утопиялық догмаларынан амалсыз бас тартты. Ленин, партия басшыларының едәуір бөлігінің қарсы тұруына қарамастан, тарихи келісімге барды. Оның астарында меншіктін әр түрлі нысандарына қатысты барынша шыдамды саясат және [[тауар]]-[[ақша]], [[нарық]]тық қатынастар факторлары мен басқа да экономикалық стимулдарды одан әрі мойындамаудын мүмкін еместігін сезіну бар еді. [[Қазақстан]]дағы орын алған жағдай бүкіл елді қамтыған экономикалық және саяси дағдарыстың сыңайын танытты. Барлық жердегі сияқты Қазақстанда да халық шаруашылығын жүргізу саясатының мүлдем жаңа принципіне көшу қажеттігі айқын байқалды. Оның негізгі арқауы — «тауарсыздық» утопиясынан — нарықтық-экономикалық, тауарлық-ақшалай қатынасқа көшу идеясы еді.

==Сауда еркіндігіне жол беру==
Нарықтық қатынастарды босатудың аса маңызды тұсы сауда еркіндігіне жол беру болды. Алайда мемлекет алғашқыда идеологиялық сарынмен айырбас саласына өз бақылауын орнатуға тырысты. Ол бірнеше ай бойы қала мен ауыл арасында жергілікті тауар айырбасын ұйымдастыруға әрекет жасады. Сөйтіп айырбас операцияларының арасындағы делдалдық қызметті Кеңес өкіметінің басшылығы, бақылауымен және тікелей тапсырмасымен жұмыс істеген кооперация атқарды. Мемлекет арнаулы декретпен ([[1921 жыл]]ғы 7 сәуір) оған «азық-түлік органдарының фабрика-зауыт және қол[[өнер]] кәсіпшілігі бұйымдарын дайындау мен [[ауыл]] шаруашылық өнімдеріне айырбастау салаларындағы міндетті тапсырмаларын орындауды» жүктеді, «барлық азық-түлік өнімдерін (мәтінде осылай. — авт.), мемлекет дайындаған және национализацияланған [[фабрика]]лар мен зауыттардан алынған... сонымен қатар шет [[ел]]ден әкелінген көпшілік қолды тауарларды бөлу» тек солар арқылы жүзеге асырылды. Декретте «РКФСР-дің барлық азаматтары тұтыну [[қоғам]]ына бірігеді», ал «әрбір азамат тұтыну қоғамы пункттерінің біріне жазылады» деп атап көрсетілді.<ref>Советская Киргизия. Оренбург, 1923, №1, 54-6.</ref>.

Кооперация туралы айтқанда мемлекет айтарлықтай қулыққа барды, бұл шын мәнінде еркіндік принципі немесе кооперациялаудың кез келген нысанының императивті жағдайы толықтай ескерілмеген, қайсыбір мемлекет иелігіне алынған құрылымдар болды.

Жалған кооперация осылайша жеке меншік нарық айналымы стихиясын мемлекеттік реттеу мен тежеу құралына айналады деп есептелінді. Бұлай болуы әбден мүмкін еді, оған Ленин күдік келтірген жоқ. Партияның X съезінде ол былай деді: «Біз пролетариаттың саяси өкіметін әлсіретпей, қайта нығайта отырып, жергілікті еркін тауар айналымына едәуір дәрежеде жол бере аламыз. Мұны қалай істеу керек — бұл практикаға байланысты іс. Менің міндетім — теория жағынан мұның жүзеге асыруға болатын нәрсе екенін сіздерге дәлелдеп беру».<ref name="Сонда">Сонда.</ref>.

Алайда бұл идеяның мүлдем жарамсыз екенін практиканың өзі көрсетті. Қазақстанда 15 млн сом алтын ақша және 1921 жылғы ақшаның 14 млрд
сомасында тауар айналым қоры (мануфактура, бақалшық, металл бұйымдары, ауыл [[шаруашылық]] құрал-жабдықтары, тұрмыстық заттар, махорка, керосин, сіріңке және т.б.) құрылды.<ref>Сонда, 56-6.</ref>. Алайда белгіленген көлемдегі астық өнімдерінің тек 37%-ын және ет өнімдерінің 26%-ын ғана дайындауға қол жетті.<ref name="Сонда"/>.

Сөз жоқ, бұған тауар айналым қорының жеткіліксіздігі және жұтандығы, бөлу желілерінің дамымағаны, ауыл шаруашылығында астықтың аз шығуы мен күйзеліс әсер етті. Дегенмен, ең басты себеп мемлекеттік тауар айналымының жекеше сауда-саттықпен қай жағынан болса да бәсекеге түсе алмауы еді. 1921 жылдың күзінде Ленин амалсыз: «Тауар айналымынан ештеңе шықпады, жекеше нарық бізден мықты болып шықты және тауар айналымының орнына біз қарапайым сатып алу-сату, сауда-саттыққа ғана қол жеткіздік» деп мойындады.

Кооперацияға сүйену де өзін-өзі ақтамады. Осы кезден бастап оның қызмет аясы тарыла түсті. Ал КСРО ОАК-і мен ХКК-нің желтоқсандағы (1923) [[азамат]]тардың бірыңғай тұтыну қоғамына міндетті жазылуының күшін жойған, оған кіру мен одан шығу тек халықтың өз еркінде екендігін жариялаған декретінен кейін, ол «халықты жаппай қамтыған» жүйе рөлін тоқтатты. 1925 жылдың соңында бөлу мен айырбас саласында кооперациялау «еуропалық» тұрғындардың 20%-ын (сол жылдардағы есептерде жазылғандай) және қазақ шаруашылықтарының 8,6%-ын ғана қамтыды.<ref>Собрание узаконений (СУ) РКФСР, 1921, №26. Ст. 150.</ref>.

Осы кезге дейін-ақ кооперация, мемлекеттік сектор сияқты, жекеше сауда-саттықпен тең бәсекелік күреске түсуге қабілетсіздігін (әр түрлі мемлекеттік дотациялар, несие және тауармен қамтамасыз ету түріндегі жеңілдіктер, тауар босату бағасын төмендетуге мүмкіндігі бола тұра және түптеп келгенде [[идеология]]лық қолдау да солардың жағында болғанмен) көрсетті. Қалалардың тауар өткізу желілері құрылымында оның үлес салмағы барлығы 3-ақ пайызды құрады, ал бұл кезде жеке секторда ол 95,3%-ға жетті (мемлекеттік саудада - 1,6%). [[Республика]]ның ауылдары мен қыстақтарында тиісінше 12,9 және 85,1%-ды (мемлекеттік саудада - 2,0%) құрады.<ref>Ленин В.И. Полн. собр. соч. Т. 43, 64-6.</ref>. Сауда айналымына келетін болсақ, ол [[қала]]лық жеке меншік иелері есебінен 84,7%-ды, кооператорлар есебінен — 14,0%-ды (мемлекеттік саудада - 1,3%) құрады. Ауылдар мен кыстақтарда (кооперациядағы бағаның төмендігі есебінен) екі сегменттіңде үлесі бірдей дерлік болды: жеке меншікте - 50,5%, ал кооперативтік саудада - 49,5%.<ref>Отчет СТО КирАССР на 1 сәуір 1922 г. Оренбург, 1922, 9, 10-6.</ref>. Демек, экономикалық логикадан тыс әрекет ету талпынысы, яғни тауар-ақша қатынастарына сүйенбей, оны айналып өту сәтсіз аяқталды.

==Болшевиктердің Т — А — Т формуласымен өмір сүре бастауы==
Тап сол кезде, большевиктер мұны қалады ма, жоқ па, қоғам тауар-ақша қатынастарының ақиқаттығын сезіне келе, Т — А — Т формуласы бойынша кең ауқымда және сеніммен өмір сүре бастады. Оның қызметін жеке меншік-капиталистік (мемлекет меншігінде жоқ шағын және ұсақ кәсіпорындар, сауда-саттық, ірі шаруа қожалықтары және т.б.), мемлекеттік-капиталистік (жеке тұлғаларға жалға немесе концессияға берілген өнеркәсіп орындары) және ұсақ тауарлы (нарыққа жұмыс істейтін шаруашылықтар) құрылыстар (құрылымдар) табиғи түрде және бірден игеріп әкетті.

Таза социалистік қоғам құрылысын жақтаушылар жаңа [[ақиқат]]ты жандары қинала және ауыра, «күңкілмен» (мыңдаған коммунистер партия қатарынан шықты, онысын «капитализмнің қалпына келтірілуін», «жарқын революциялық мұраттарға және [[Азамат соғысы]] құрбандарына сатқындықты» өзінің принципті түрде қолдамайтынымен түсіндірді), бұрынғы «капиталға ат қойып қарсы шабуылға шығуды» аңсаумен және [[әділ]]дік қалпына келер-ау деген үмітпен қабылдады.

Экономикалық өмірде монополист ретіндегі жеңілдіктерін жоғалтқан социалистік, дәлірек айтқанда мемлекеттік сектор, мемлекеттік патернализмнің жайлы қолшатырының астына тығылып, қалыптаса бастаған
нарықтық қатынастар ақиқатгарынан бас тарта алмады. Осыған байланысты оның аясында өндіру мен бөлу, айырбас пен тұтыну жүйелерін амалсыз
қайта құру процесі жүре бастады.

Фабрикалар мен зауыттарға, басқа да кәсіпорындарға жалақы қайта оралды, олардың заттай құрылымдық бөлігі бірте-бірте азайып, ақша эквиваленті артты. 1923 жылы соңғысының үлес салмағы 80%-ды құрады.<ref name="Сонда"/>.

Бұл ретте ХКК-нің [[1921 жыл]]ғы 10 қыркүйектегі арнайы декретімен жаңа тарифтік [[саясат]] орнықты. Құжатта көрсетілгендей, «жалақының ұлғаюы [[еңбек]] өнімділігінің ұлғаюымен, жұмысшының еңбек өнімділігін арттыруға қатысу денгейімен тура және тікелей байланысты» болды. Нарық [[қаржы]] жүйесін сауықтыруды талап етті. Осы міндет аясында эмиссияларды шектеу жүргізілді. Егер «әскери коммунизм» жылдарында ақша белгілерін, дәлірек айтқанда олардың суррогаттарын кез келген мекеме немесе кәсіпорын шығара беретін, ал енді 1921 жылғы қарашада жаңадан ашылған Мемлекеттік банк ғана бірден бір эмитент ретінде әрекет ететін болды.

Коммуналдық қызмет пен көлікке төленетін ақы, өндіру мен айналымның барлық түрлерінен салық жиналымы қалпына келтірілді. Жалақы берілген 1923-[[1924 жыл]]дары (жалақыдан алынатын салықты қоса есептегенде) бюджеттің кіріс бөлігінің 34%-ы фискальдық түсімдер есебінен қамтамасыз етілді.<ref>Социалистическое строительство в Казахстане в восстановительный период. (1921-1926 жж.) Сборник документов и материалов. А.-А., 1962, 407-6.</ref>. 1922—1924 жылдарда ақша реформасы ойдағыдай аяқталды: ел, ақыры, әлемдік ақша нарығында жоғары бағаланған «тұрақты» валюта алды.

Бүкіл өнеркәсіп [[инфрақұрылым]]дарын шексіз мемлекеттік бақылау мен басқаруға алып, барлық жерде оны көрмен (шикізатпен, отынмен, жабдықтармен, азық-түлікпен және т.б.) қамтамасыз ету тапшылығына душар еткен, сөйтіп банкротқа ұшыраған, мұндай жағдайда жоспарлы шаруашылық жүргізу және аз болсын, көп болсын ұтымды сала аралық өзара байланыс орнатудың мүмкін еместігін мойындаған мемлекет енді біртіндеп ескі өнеркәсіптік саясаттан бас тарта бастады. Ол өзінің басқаруына тек жекелеген салаларды және барынша ірі кәсіпорындарды ғана қалдырды. Олардың кейбіреуі жағдай жақсарғанға дейін қалдырылды, ал басқалары, халық шаруашылығы жоспарына сәйкес, жалпы мемлекеттік органдар арқылы материалдық, азық-түліктік және ақша ресурстарымен қамтамасыз етілгендері ғана өндіріске қосылды.<ref>Сонда, 406-6.</ref>.

Мемлекеттік мүдде тұрғысынан басымдық берілмеген кәсіпорындар (негізінен олар орта және шағын, ұсақ майдагерлік кәсіп пен жергілікті өнеркәсіптер) кооперативтерге, серіктестіктерге немесе жеке тұлғаларға жалға берілді.

Бұл ретте мүмкіндігінше қолайлы жағдай ([[салық]]тық, несиелік, қормен жабдықтау және т.б. бойынша жеңілдіктер) алғашқы кезекте ірі өнеркәсіп мұқтаждарына қызмет еткендерге немесе мемлекеттің тапсырмасы бойынша және тұтыну кооперациясы үшін жұмыс істегендерге жасалды. Айрықша маңыздылар тізіміне енбеген барлық кәсіпорындар мен салалар мемлекеттің өнеркәсіп секторына қатысты «қосалқылар» ретінде қарастырылды. Өнеркәсіптің осы секторының қызметіне бақылау мемлекеттік кәсіподақтар (әкімшілік жұмыс істейтіндермен ұжымдық шартқа отыруға міндеттелді) мен партия ұялары арқылы қорларға квота және лимит белгілеу тетігі жолымен жүзеге асырылды.

Жалға беру мүмкін болмаған кәсіпорындар жабылуға жатқызылды, ал жұмысшылар мен қызметшілер еңбек биржасының тіркеуіне алынды. ҚазКСР ОСБ (ЦСУ) деректеріне сәйкес бір ғана [[1922 жыл]]ы республика қалалары бойынша 50 мыңға жуық жұмыссыз тіркелді, бірак іс жүзінде жұмыссыздар одан әлдеқайда көп болды.<ref>Сонда, 406-407-6.</ref>.

Жаңа [[экономика]]лық саясатты дамыту барысында КазКСР Кеңесінің II съезі БХШК (ВСНХ) Қазақ өнеркәсіп бюросын (Промбюро) «өнеркәсіп саласының әрбір өндірісін біртіндеп ірілендірілген, [[техника]]лық жағынан жақсы жабдықталған, дұрыс ұйымдастырылған, сондай-ақ бірін-бірі толықтырып тұратын кәсіпорындармен бір жерге шоғырландыруға» (осы жүйені бірінші кезекте тау-кен өнеркәсібінде қолдануға) міндеттеді.<ref>Струмилин С. Г. Заработная плата и производительность труда в русской промышленности в 1913-1922 жж. Москва, 1923, 28-6.</ref>. Өнеркәсіпті шоғырландыру мақсатында трестер құрылды, олар барынша ірі және болашағы мол кәсіпорындарды біріктірді. Партияның XII съезі шешімдерінде: «Бұл шаруашылық бірлестіктерінің, олардың құрамына кіретін жеке кәсіпорындар сияқты өзінің негізгі міндеті қосымша құндылықтарды табу және іске асыру болып табылады» (коммунист ортақдастардың қытығына тимес үшін идеологиялық айлаға көшті: капиталистік өндіріс тәсілімен бірге айтылатын категориялық ұғым «құнның» орнына, «құндылық» сөзді қолданылды. — авт.) деп атап өтті.<ref>От капитализма к социализму. Основные проблемы переходного периода в СССР. 1917-1937 жж. Т. 1. Москва, 1981, 222-6.</ref>.

XX ғасырдың аяғына дейін трестер барлық национализацияланған және жалға немесе концессияға берілмеген кәсіпорындардың 90 пайызын біріктіре отырып, өнеркәсіптің социалистік секторының негізгі өндірістік бірлігі ретінде әрекет етті. Қазақстанда трестер негізінен өндіруші секторды қамтыды. Мәселен, 1923 жылғы қаңтарда одақтық мәні бар «Ембімұнай» тресі құрылды, оның құрамына өзінің мұнай кәсіпшіліктерімен бірге, Ярославль мен Нижний Новгородтың мұнай айдау зауыттары кірді.<ref>Кржижановский Г.М. Десять лет хозяйственного строительства СССР. Москва, 1928, 86-6. Известия ВЦИК Советов, 1921 г. 11 тамыз История Казахской ССР. Т. А.-А., 1977, 299-6.</ref>. 1925 жылы бір жыл ішінде тікелей Орталыққа бағынатын тағы екі трест — «Алтайполиметалл» және «Атбасар түстіметалдар тресі» (мыс өндіру кәсіпорындары) <ref>Резолюции и постановления II съезда Советов КАССР. Оренбург, 1921 г., 22-6.</ref>. құрылды. Наркологиялық дәрі-дәрмек: сантонин, морфий, кодеин шығаратын Сантонин тресі ([[Шымкент]] сантонин зауыты) Одақтың қарауында қалды. Трест Оңтүстік Қазақстанда әзірленген ақ жусаннан жасалатын дерменені [[әлем]]дік нарыққа шығаратын монополистке айналды.

Өлкелік мәні бар трестер, жергілікті (губерниялық) бірлестіктер: Қазалтын, Қазбалық, Қазсексеуілтрест, Қазспирттрест, Петропавл былғары шұға тресі, «[[Орынбор]] Губауыл өнеркәсібі» және т.б. құрылды. Кейбір кәсіпорындар, мысалы, [[Екібастұз]] және Риддер бірлестіктері РКФСР БХШК мандаттары негізінде өлкеден басқарылды.

Барлық трестер, сондай-ақ оның құрамындағы кәсіпорындар (сонымен бірге бүкіл өнеркәсіп) өзін-өзі ақтауға — шаруашылық есепке көшірілді. Басқаша айтқанда, олар өз шаруашылық қызметін қосымша құн табу принципін, пайда мен табысты, қор шығынын, өзіндік құнды және т.б. ескере отырып қайта құрды. Осыған байланысты Ленин: «Большевиктер, сауда жасап үйреніңдер!» деген ұран тастады.

Шаруашылық есептегі бірлестіктер бола тұра, трестер жоспарлау, кадрларды орналастыру мен қаржы бөлу, сауда-саттық операцияларын жүзеге асыру қызметтерін атқарды. Тұтас алғанда трестердің құрылымдары өндірісті шоғырландыру мен орталықтандыру жағдайына орай өзгеретін құрылым ретінде қабылданды, большевиктер одан бас тартқан жоқ.

Трестердің коммерциялық ісіне қызмет көрсету, олардың арасындағы бәсекелестік күресті жою, көтерме сауда-саттықта болса да мемлекеттің позициясын нығайту мен сауда-саттықтың жекеше секторының күшеюіне қарсы тұру үшін, басқаша айтқанда социалистік құрылысты экономикалық тұрғыда қорғау мақсатында синдикаттар құрылды. [[1923 жыл]]ы олар ірі трестердің 50%-ын дерлік біріктірді.

Жеке меншік капитал негізінен бұқара [[халық]] тұтынатын [[тауар]]лар өндірісі, ауыл шаруашылығы саласында шоғырландырылды. Ол негізінен жергілікті шикізатпен жұмыс істейтін және жергілікті тұтыну нарығына (ұн тартушы, май шайқаушы, металл және ағаш өңдеуші, тері бұйымдары мен күбі жасаушы және басқа салаларға) қызмет көрсететін шағын қалалық және ауылдық ұсақ, майдагерлік шеберханалар түрінде жұмыс істеді.<ref>КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Москва, 1970, Т. 2, 417-6.</ref>. Осы кәсіпорындардың едәуір бөлігі жалдамалы еңбекті қолданбады, ал жалдаған жерлерде жұмысшылардың саны I —5 адамнан аспады, революцияға дейін Қазақстанның ауыл шаруашылығы халықтың айтарлықтай көп бөлігін қамтыған сала болды және аграрлық салаға қызмет көрсетуде маңызды орын алды.

Айырбас саласында меншік иесі ұсақ тауар өндіру шілер арасында делдалдық операцияларды кеңінен жүргізді, жеке меншік кәсіпорындар тауарларын және айтарлықтай мөлшерде мемлекеттік өнеркәсіп тауарларын өткізумен айналысты. Мемлекет іс жүзінде оның көтерме сауда жасау жолын кесіп тастады, оның есесіне бөлшек саудада ол қаладағы сияқты ауылда да өз позициясын нығайтты. Жалақы берілген 1924—[[1925 жыл]]дарда Қазақстанда 5 мыңнан астам жекеше сауда-саттық орындары болды (кооперативтік кәсіпорындардан 9 есе, мемлекеттік сауда-саттық кәсіпорындарынан 25 есе көп).<ref>Социалистическое строительство в Казахстане в восстановительный период (1921-1926 жж.), 448-6.</ref>.

Жеке меншік капиталды ең алдымен сауда-саттықта орналастыру оның ірі қаржы салуды талап етпеуімен, қаражаттың тез қайтуымен және жоғары табыстылығымен, еркін қимылдауға болатындығымен түсіндіріледі. Жеке меншік капиталы қорының көп бөлігі нақ осы айырбас саласында қалыптасты, жаңа экономикалық саясатының алғашқы үш жылында айтарлықтай тез: ел бойынша тұтас алғанда 150 млн сомнан 800 млн сомға дейін өсті.<ref>Собрание законов (СЗ) СССР, 1925, №50. Ст. 375; Сонда, №77. 580-6.</ref>.

Қолдағы айналым ақшасының мейлінше көп болуы меншік иесіне кредиттік қатынастарға да енуіне мүмкіндік берді, онда ол жеке меншік өнеркәсіп пен сауда-саттық орындарына қызмет көрсетті.

Тұтас алғанда белгілі бір жеңілдіктерге қарамастан, меншік иесінін «таптық дирижизм» жағдайында күй кешуі едәуір қолайсыздық тудырды. [[Мемлекет]] оны өзіндік маргиналдық, екі бірдей бағыттағы: [[әлеумет]]тік-саяси диктатура және шартты түрдегі экономикалық еркіндік бағытындағы екі жүйеде қатар өмір сүруге мәжбүр етті. Қалай бұлтарса да не ана, не мына жақты ескермеу оның қолынан келмеді.

ЖЭС-тың барлық жылдарында жеке кәсіпкерлік құрылым өкілдері қоғамдық қуғынға түсіп, моральдық террорға ұшырады, насихат көпшіліктің санасына «сүйкімсіз қожайынсымақтың», ашық «қарпып қалушы мен алыпсатардың» бейнесін сомдаумен болды; олар карикатуралар мен фельетондардың үйреншікті нысанасына айналдырылды, олардың келекелеп-мазақтай салынған бейнелерін «бірінші мамыр» және «қазан» мерекелері кезінде алаңға шыққан шулы тобырдың қолдарына ұстатты.

Жеке меншік капиталға мемлекет несие, баға мен тариф саясаты саласында кәсіпкерлік секторға қатысты қаржылық және еңбек құқығы нормалармен ашықтан-ашық кемсітілген әлеуметтік-таптық акциялары арқылы да тұрақты қысым жасады. Салынатын салықтың саны мен көлемі ұлғайтылды. Салықтардың құрылымы (табыс-кәсіпшілік, мүліктік салықтар, акциздік және мөр алымдары, жергілікті салықтар және т.б.) жылдан-жылға күрделене берді, салық ауқымы ретсіз өсіп, олардың ауыртпалығы арта түсті. Тек жалақы берілген 1924—1925 жылдары ғана меншік иелері кірісінің жартысына жуығын салық жұтып қойды.<ref>От капитализма к социализму. Основные проблемы переходного периода в СССР. 1917-1937, 230-6.</ref>. Осындай жағдайда кәсіпкерлер сенімсіздік пен болжай алмаушылық сезімінде болды, олардың арасында міне-міне жаңа шектеуші декрет, тыйым салатын кезекті нұсқау шығады деген қанқу сөздер үнемі айтылып жүрді, осы ретте ола тек ресми хабарлар ғана басылатын партиялық газеттердің ең қызығушылары және тұрақты оқырмандарына айналды.

Міне, осының бәрі жеке кәсіпкерліктің өріс алуына кез келген сәтте кедергі қойып, бастамашылық ынтасын тежеді, ал оның көптеген өкілдері өз істерінің болашағынан күдерін үзіп, кейінірек пайда болған «өзін-өзі тәркілеудің» ыңғайына құлады, яғни өзін-өзі таратып, басқа жұмыс саласына ауысып кетті. Дегенмен, соған қарамастан, жеке кәсіпкерлік уклад стихиялық тауар-нарық дәстүрінің объективті іс-қимылының ықпалымен өзінің белгілі бір қарқынын сезіну арқылы әлеуметтік-экономикалық құрылымның айтарлықтай ауқымды сегментін қалыптастырды.

Идеологиялық бағдардың, әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси тармақтары дамуының түбегейлі өзгеруіне қарамастан мемлекет экономикасы айқын белгіленген шаруашылық сипатын (Д. Тернердің өлшемі бойынша шаруа экономикасына халқының жартысы ауылда тұратын және еңбекшілердің жартысынан көбірегі ауыл шаруашылығында істейтін мемлекет жатады, ал соңғысы экономика секторы ретінде қоғамдық өнімді өндіруде шешуші орын алады) одан әрі сақтады.<ref>Поляков Ю.А., Дмитренко В.П., Щербань Н.В. Новая экономическая политика. Москва, 1982, 110-113-6.</ref>. Сондықтан ЖЭС [[инновация]]сының аграрлық салаға таралмауы мүмкін еместігі түсінікті болатын.

Бәрінен бұрын, жоғарыда атап көрсетілгендей, шаруа өнімдерін алып қою принципі түбірімен өзгерді: ол салық қатынастары формасында алынды. [[1921 жыл]]ғы наурызда БОАК «Азық-түлік және шикізат салғыртын нақты салықпен ауыстыру туралы» декрет қабылдады.<ref>КР БҒМ Тарих жэне этнология институты, инв. №118, 47, 48-п.; Социалистическое строительство в Казахстане в восстановительный период, 405-6.</ref>.

==Жаңа шаруашылық философиясы==
Жалақы берілген 1921/22 жылдары ауыл шаруашылығындағы қиын жағдайға байланысты Қазақстанда азық-түлік салығы аз қолданылды. [[Батыс]] Қазақстан губернияларында астықты тұтыну тапшылығы 17,4 млн пұт болды (мұнда егістің 50%-дан 80%-ға дейіні күйіп кетті). Қыстан кейінгі ауыр жұттың нәтижесінде 1921—[[1992 жыл]]ы мал саны 80%-ға азайды, [[Орал]] және Бөкей губернияларының кейбір уездерінде малдың өлімі 100 пайызға жетті.<ref>Поляков Ю.А., Дмитренко В.П., Щербань Н.В. Новая экономическая политика..., 119-6.</ref>.

Жұтқа байланысты Орал, Орынбор, [[Ақтөбе]], Бөкей, сондай-ақ [[Қостанай]] (Қостанай уезін қоспағанда) губерниялары БОАК-тің декретімен (1921 жылғы 18 тамыздағы) елдің ашыққан аудандарының қатарына жатқызылды <ref>Тернер Д. Крестьянская экономика как социальная категория // Великий незнакомец. Москва, 1992, 76, 79-6.</ref>. және салықтан босатылды. Сондай-ақ көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіретін шаруашылықтар да салықтан босатылды (КАКСРOAK Төралқасының 1921 жылғы 28 шілдедегі қаулысы).<ref>СУ РКФСР, 1921, №26, 147-6.</ref>.

Алайда зардап шеккен губерниялардың кейбір жерлерінде астықтың қанағаттанарлықтай шыққанын ескере отырып, губаткомдар ондай жерлерге ішкі губерниялық салық енгізді, ол азық-түлік салығы принципі бойынша және ең төменгі салық межесі бойынша алынды. Одан түскен түсімдер тек губерния ішілік мұқтаждарға ғана және бірінші кезекте тұқым қорын жасауға пайдаланылуы тиіс болды.

Азық-түлік салығы науқаны толық күйінде тек [[Семей]] және [[Ақмола]] губернияларында жүргізілді. Біріншісінен салық алымдары бойынша 3 млн пұт астық өнімдері, 17 пұтқа жуық май, 57 мың пұт шөп, 46,3 мың дана тері, 1,1 млн жұмыртқа және т.б. алынды. Ақмола губерниясынан жиналатын салықтың тек 50%-ы — 2 млн пұт астық апсырылды. Республика бойынша салық барлығы 55%-ға орындалды.

Келесі 1922/23 жылдары бұрынғы натуралды салықтардың барлық түрі бірыңғай заттай салықпен ауыстырылды. Салықтың мөлшері жан басына шаққандағы егіс көлеміне және [[астық]] шығымдылығына қарай қойылды, оған қосымша тағы бір түрі — шаруашылықтың ірі қара малмен қамтамасыз етілуі қосылды.

Салық салынатын салаға жартылай көшпелі және көшпелі шаруашылықтар енгізілді. Мұнда салық «ет бірлігімен» есептелді — салық әр ірі қара басына салынатын болды, оған белтіленген эквивалент бойынша жұмыс көлігіне арналған ірі қара және ұсақ тұяқ теңестірілді. Батыс Қазақстан үшін (егін шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтар) есептелген салық сомасының 50%-дық шегерілімі белгіленді.<ref>Отчет СТО КАССР сәуір-қыркүйек 1922 ж. Оренбург, 1922, 223-224-6.; Экономическая жизнь Киргизского края, 1922, №1, 72-6.; КР ОММ, 224-к., I-т., 308-іс, 30-п.</ref>.

1923/24 жылдары натуралды салық бірыңғай ауыл шаруашылығы салығымен ауыстырылды. 1924/25 жылдары аграрлық шет аймақтарда тауар-ақша байланыстарының кенеюіне байланысты, сондай-ақ осы үрдісті ынталандыру мақсатында айналмалы салықтар жүзеге асырылды: олар
натуралды нысаннан ақшалай нысанға ауыстырылды. РК(б)П XIII конференциясының шешімдері бойынша бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы 1924/25 жылдары тұрлаулы валютамен есептелді (1922—[[1924 жыл]]дардағы ақша реформасынан кейін біраз уақыт тұрлаулы валюта — червонецтер кеңестік ақша айналымы енгізілді) және тек қана ақшалай нысанда алынуға тиіс болды.<ref>Экономическая жизнь Киргизского края. 1921, №4, 11-6.</ref>.
Сөйтіп, салық реформасының бағыты ауыл шаруашылығын қалпына келтіру міндетіне сәйкес келді. Мұны салық салу ауыртпалығын тұзетуге қатысты да айтуға болады. Егер [[соғыс]] жылдарына дейін тура және жанама салық төлемдері әр шаруаға 10 сом 37 тиынды (өлшенбелі бағамен) құраса, салғырт кезінде — 10 сом 30 тиынды құрады (ал қара жұмыста және көлік-
арбамен жүк тасуда одан да көп), 1921/22 жылдары — 6 сом 11 тиын, ал 1922/23 жылдары 3 сом 96 тиын болған еді.<ref>СУ РКФСР, 1921, №62. Ст. 438.</ref>. Алайда әлемдік шаруа тарихы көрсеткендей, бүлікке оны қолындағы қалғанының мүлдем аздығы, көп болса оны алып қойғандығы итермеледі (өзара байланысты, бірақ бір-біріне тіпті де ұқсамайтын жайттар).<ref>КР ОММ, 5-к., 2-т., 1-іс, 34-п.</ref>. ЖЭС-нің енгізілуі шаруа қарсылығын аздап бәсенсітгі, мұның өзі алғашқыда [[мемлекет]] шаруаларға қатысты салық қатынастарында азды-көпті икемге келтіруге болатын жағдайға қол жеткізе алған еді.

Жаңа шаруашылық философиясы жер қатынастарында да көрініс тапты, бірақ аграрлық мәселеде большевиктік бағдарлама сол өзгермеген тұрақты қалпын сақтады.

[[1861 жыл]]ғы реформадан бастап империялық [[Ресей]] заңнамасының жер пайдалану және [[жер]] иелену мәселелерін сайланбалы земствоның құзыретіне қалдырғаны, олар бұл мәселені сол жерлерде қалыптасқан, шаруалардың меншікке қатысты өзіндік нормаларына, дәстүрлері мен түсініктеріне сәйкес қарастырып, шешкені белгілі. Дегенмен, жер құқығы саласында бірыңғай заңнаманың жоқтығына қарамастан, жер қатынастары империяның бүкіл аумағында таңғаларлық бірыңғайлығымен (егіншілікті аймақтарда) ерекшеленді.<ref>КР ОММ, 224-к., 1 -т., 587-іс, 113-п.</ref>.

Кеңестер жер қатынастарын кодификациялады (бір жүйеге бағындырды) «Жер еңбегін пайдаланудың негізгі заңы» әзірленіп, қабылданды,<ref>Продовольственная газета, 1922, 4 сәуір.</ref>. ол кейін елеулі түзетусіз 1922 жылғы 1 желтоқсанда қолданысқа берілген Жер кодексіне енгізілді. Осы кезден бастап көп жағдайда жердің шаруаның тұрмыс-тіршілігімен байланысты барлык мәселелері құқықтық жағынан мемлекеттің идеологиялық құндылықтарына сәйкес регламенттелді.

Жер кодексі елдің жер қорын мемлекет меншігіне алудың бұлжымас принципін растады, революция жерге, жер қойнауына, [[су]] мен орманға жеке меншікті жойып, оның «жұмысшы-шаруа мемлекетінің меншігі» деп жариялағанын айқын еске салды.<ref>КР ОММ, 224-к., 1-т., 38-іс, 75-п.</ref>.

Еңбек жер пайдалану құқығының бірден-бір көзі деп танылды. Шаруа қауымы (шаруашылық) шаруашылық ыңғайымен кәдеге жаратуды, яғни жерді технологиялық жағынан игеруді (өндеуді) жүзеге асырып отырғанша, тиісті телім оның тұрақты және үздіксіз пайдалануына берілді. Айтылғаннан шығатын қорытынды, жерге жеке меншік сөзсіз заңды статусқа ие болмады, ол еңбек еткендерге берілетін аралық сипат алды.

Формасы мен тәртібі жағынан жер пайдалану еркін тандау объектісі сияқты көрінгенмен, жергілікті органдар құқықтан тыс, әр түрлі себептерді сылтау етіп жер пайдаланудың жеке телімдік (отруб) және хуторлық, сондай-ақ басқа ұжымдық емес (қауымдық емес) түрлеріне шығуға ылғи кедергі келтірумен болды.

Кезінде П. Столыпин, мұның ауыл шаруашылығын капитализациялауды объективті түрде тежейтінін түсіне тұра, жер қауымдарын ыдыратуға аз күш-жігер жұмсаған жоқ. Алайда ауыл экономикасының прогрессивті дамуына осылай жағымсыз ықпал етсе де, қауым, большевиктік ұжымшылдық және тұйықталған бірлесу принциптерімен қоса, мемлекетке қажет болды.

Қауымдық санаға тән бейімделгіштік пен ынтымақтастық шаруа оппозициясының күш біріктіруіне «табиғи» кедергі қызметін атқарды, сөйтіп режимнің ойынан шығып отырды. Оның үстіне, қауым әр түрлі жұмылдыру, борышкерлік, ауыр салықтар салу және басқа науқандар өткізу жағдайында өкіметке қолайлы болды. Қауымға өзінің мүшелері тәртібінің дұрыстығы, оларға жүктелген міндеттердің дәл және уақытында орындалуы, мысалы, салықтардың төленуіне (егер кімде-кім, айталық салық төлей алмаса ол үшін бәрі жабылып төлеу) ұжымдық жауапкершілік жүктелді. Тіпті Азамат соғысы және «әскери коммунизм» жылдарының өзінде
большевиктер қауымдық дәстүрге ұжымдық жауапкершілік пен ынтымақтастықты танып, ауылдар мен деревняларда аманаттар ұстауды кең қолданды, биліктің қайсыбір айтқандарын толық орындағанша оларды босатпайтын еді.<ref>XIV конференция РКП(б). Стенографический отчет. Москва, 1925, 60-6.</ref>.

Өкіметтің түсінігінші қауымның өндірісті және шаруа тіршілігін ұйымдастырудың әлеуметтік формасы ретінде де мемлекеттің бақылауы үшін ашық, өзіндік корпоративтік құрылым болуы ерекше маңыз атқарды. Ауыл жиыны (бейбіт), дәлірек айтқанда оның люмпен және аса кедей, қайыршыланған басым көпшілігі арқылы қажетті шешім қабылдау, сөйтіп қалаған қоғамдық ой-мүддесіне қол жеткізу оңай болды. Партияда жоқ шаруалар конференциясы деп өздерінше атаған, нақ осындай жиындарда өзара салық түрлері енгізілді, қайсыбір ауқаттылау шаруашылыққа мейлінше ауыр салықтар салу туралы ұсыныс берілді, кулактар әшкереленіп, «барлығы жиналып «бірауыздан» ерікті түрде ұжымдық шаруашылыққа немесе коммунаға кіру туралы шешім шығарылды, девианттарға (партия бағытынан ауытқығандарға), ауыл шаруашылығы артельдеріне кіргісі, «Әуе флотының достары» немесе «ворошилов атқыштары» болғысы келмегендерге және т.б. қатты қысым көрсетілді.

Бұған көбіне-көп шолақ белсенділер, «Қосшы», «Жарлы» [[одақ]]тары, ШӨК (шаруалардың өзара көмек комитеттері) және т.б. большевиктер ұйымдастырған әр түрлі шаруа ұйымдары мұрындық болды. Ал ауыл жиналыстарында большевиктер «жолынан жаңылдырып, іріткі тудыртпау үшін»
«жағымсыз элементтер» арасынан бірмойын қырсықтарды қауымнан аластау мақсатында басқа жерлерге көшіріп жіберді, сөйтіп «еңбекшілердің мызғымас бірлігіне» қол жеткізді (бұл кулактарды тап ретінде жоюдың кең ауқымды акциясына алғашқы дайындық еді).

Түйіп айтқанда, Н. Чернышевский заманынан және В. Засуличтің К. Маркспен хат жазысқан кезінен бастап жер қауымдары өзінің ұжымшылдық, тендестіре-бөлушілік сипатына орай, социализмнің басталуын бәрінен бұрын, тез және табиғи түрде қабылдауға бейім субъстанция ретінде қарастырылды. Сөз жоқ, Жер кодексінде көрсетілген, мемлекеттің қауымға барынша ыждағаттылықпен қараушылығын түсіндіретін басқа да прагматикалық себептер болды.

Заңнама жерді жалдауға жалға рұқсат етті.<ref>Скотт Д. Моральная экономика крестьянства как [[этика]] выживания // Великий незнакомец, 210-6.</ref>. Ауылдардағы нақты әлеуметтік қатынастардың ақиқаттығын сақтай тұра, жасырын формада болса да жұмыс істегенмен бұған дейін мұндай институтқа тыйым салынған еді. Жаратылысынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің негізгі бөлігін өнеркәсіптік өндіріс құралдарымен, ең алдымен оны өндіретін ауыл шаруашылығы құралдарымен қамтамасыз етуге қабілетсіз болғандықтан, сондай-ақ фабрика-зауыттауарлары мен ауыл шаруашылығы өнімдерінің арасындағы «баға сәйкессіздігінен» мемлекет жер қатынастарын идеологияландырудың шектен тыс формаларынан бас тартуға мәжбүр болды. ЖЭС принциптері қолдануды міндеттеген жалдау нысанын жариялау осының көрінісі болып табылады.

[[Статистика]]лық деректерде көрінгендей, Қазақстанда жерді жалға беру атынастары деревнялар мен отырықшы ауылдардың шамамен төрттен бір бөлігін қамтыды.<ref>Шанин Т. Крестьянский двор в России // Великий незнакомец, 33-6.</ref>. Шамамен экономикалық жағынан барынша қуатты шаруашылықтар жалға алушылардың негізгі бөлігін, ал өзіне-өзі сенімді еместер тобы жалға берушілерді қалыптастырады деп болжауға болар еді. Шынындада солай болып шықты.<ref>Сборник документов по земельному законодательству СССР и РКФСР 1917—1954 жж. Москва, 1955, 140-144-6.</ref>.

Ауыл шаруашылығы мүліктерін жалға беруге келетін болсақ, мұнда ірі және қуатты шаруашылықтар ғана мүліктерін жалға берді. Аз, жеткіліксіз қамтылған шаруа қауымдары мықты шаруашылықтың күш-көлік малдарын жалға алды. Басты шаруашылық кешендері: егіншілер мен мал өсірушілер арасында да жалгерлік тәжірибесі қолданылды. [[Қазақ]]тың көшпелі бақташылық қауымдары жерін жекелеген егін салушы шаруашылықтарға, тұтастай деревняларға немесе станицаларға жалға берді.

Жер заңнамасы, сондай-ақ еңбекті қорғау мен нормалау туралы [[құқық]]тық ақтіні мүлтіксіз қолданған жағдайда, жұмыс күшін жалдауға – жалға беруге рұқсат етті.<ref>Земельный кодекс РКФСР. М„ 1923. Ст. 1, 2.</ref>. Еңбек қатынастарының құқықтық регламенттелуін бақылау міндеті Кеңестерге, ЖОКО (Жер мен орман қызметкерлері одағына) мен шаруа ұйымдарына («Қосшы» және ШӨК және басқа одақтарға) жүктелді.

Жұмыс күшін жалдау — жалға берудің ашықтығы (құпия түрде оған дейін де болған) олардың таралу динамикасын қадағалауға мүмкіндік жасады. ОСБ-ның және басқа органдардың деректеріне қарағанда Қазақстанда әр оныншы шаруа шаруашылығы жалданушы жұмысшылар еңбегін пайдаланды. Егер 1926 жылы 80 мыңнан аса адам (кедейлердің) жалданған болса, ал 1928 жылы оның саны 130 мыңға жетті (іс жүзінде одан әлдеқайда көп). Жалданудың тығыздық коэффициентінің, яғни кедейлердің әр жүз шаруашылыққа шаққандағы санының өсімі (ресми деректер бойынша оның деңгейі 10—11-ге жетті) таптық жіктелу процесінің жедел жүріп жатқандығын көрсетті.<ref name="Сонда"/>.

ЖЭС жылдарында Қазақстанның экономикалық кеңістігінде (бүкіл елдегі сияқты) үш бағыт: социалистік, стихиялы тауар-нарықтық (капиталист) және капиталистік құрылысқа дейінгі бағыт бір уақытта дамыды.

Бұл ретте бірінші бағыт субъективті сипатта (мемлекеттік) болды, ал соңғы екеуі объективтік факторлардан туындады.

Социалистік үрдіс мемлекеттің қалауымен және тікелей қолдауымен дамыды. Ол таптық өктемдік пен мүдделерге қатал бағдарланған, әлеуметтік-экономикалық және саяси тұрғыда реттеуші «пролетариат диктатурасы» шешімдерінің ауқымды кешенінде көрініс тапты. Мемлекеттің бағыт беріп, жүргізіп отыратын социалистік экономикалық (және әлеуметтік) қатынастардың бүкіл жүйесі мемлекет иелігіне алуды және кедей, бай деп бөлмей бүкіл қоғам шеңберінде теңдік идеясын жүзеге асыруды көздеді.

Стихиялы (яғни ешкімнің еркіне бағынбайтын) тауар-нарық қатынасы ЖЭС-қа көшумен байланысты кезеңдік объективтік-ақиқатқа айналды. Жаңа экономикалық саясат тауар-ақша қатынастары мен еркін сауда нарықтық стихияға «жол ашты». Өндіріс құралдарына жеке меншік, мейлі кездейсоқ, жанама, бұрмаланған формаларда сақталсын, ол бұл тартпас тиісті экономикалық процестерді және олардың диалектикалық өзара байланысты нәтижесін (оң, сондай-ақ теріс те іс-қимылдарды) тудырды.

Жедел санацияға (сауықтыруға) және кейін экономикалық организмді серпілтуге (оған дейін тоқыраған дерлік) бағытталған жұмыс, тауар-нарық (капиталистік) үрдісі әлеуметтік дифференциация (жіктелу) процесін жеделдетіп жіберді. Соңғысының даму барысында шаруашылық жүргізуші субъектілер тобында әлеуметтік жұмылушылық, яғни ширақтық күшейді: оның басым бөлігі өндіріс құралынан айырылып, пролетариат қатарына қосылды, ал басқалары, аздаған тобы буржуазия табын толықтырып, қоғамдық құрылымнан жоғары тұруға ұмтылды (егер бұл арада мәртебе билік «пирамидасына» көз салсақ, әрине партия-кеңес және шаруашылық саладағы элита сол «пирамиданың» ұшар басынан орын алады).

Капиталистік құрылысқа дейінгі бағытқа келер болсақ, оның дамуы өндіріс әдісі мен бөлу тетігі заңдылықтарының іс-қимылымен айқындалды. Оның міндеті ұдайы өндіру мен [[дәстүр]]лі аграрлық құрылымды өзгермейтін күйінде сақтау болды.

==Халық қызметінің басты арналары==
Бұл үрдіс капиталистік бағытқа дейінгі үлгінің жікке бөлінуінен байқалады. Шағын және орта меншік иелерінің қауымға бірлесуінің ауқымды көкжиегі «ыдырады», олар өндірістік факторлар аясында жұмыс істейтін (халықтық-тұрмыстық, яғни қарапайым, бірақ саяси-экономикалық айқындамасы қатаң сақталған этимологияға сәйкес, олар «байлар» деп аталды) меншік иелерінің ірі табына және өндіріс құралдарына меншік құқығынан толық немесе елеулі дәрежеде айырылған жұмыскерлер табына айналды.

Өз кезегійде халықтың қайыршыланған басым бөлігі (бұл арада «қайыршылану» түсінігі күйзелу мен қайыршылық процесінің кең ауқымын білдіреді) де әлеуметтік ығыстырылғандар тобын құрап (яғни ауылдық жерде жұмыспен қамтылу саласынан ығыстырылып шығарылған артық халық), қалалар мен кәсіпшіліктерге кетті. Екінші тобы жалдамалы еңбектің жұмыс күші ретінде капиталистік бағытқа дейінгі жалдау-жалдану қатынастарына енді. Ең соңында, үшіншісі, ең үлкен тобы қоғамдық-экономикалық байланыстарынан үзіліп, өздерін қайыршылар тобына айналдыра бастады (турасын айтқанда, паупер ұғымы уақытша немесе бүкіл өмір бойына жалғасуы мүмкін, мүлдем оқшауланған, өндірістік қатынастар жүйесінен қол үзген жеке адамдар ұғымын білдіреді).

Қайыршыланған халық қызметінің басты арналары, міне, осылар. Әрине, басқа да аралық формалар түрі де болды. Мәселен, дәстүрлі өндіріс құралдарынан айырылған көптеген мал өсіретін шаруашылықтар амалсыздан көшпелі шаруашылық-мәдени кешеннің шалғай түкпіріне 
орналасып, сонда [[тіршілік]] көзі ретінде егіншілікті игере бастады. Сол жылдардың құжаттарында тұтас ауылдар мен шаруашылықтардың өндіріс пен тұрмыстын отырықшы-егіншілік нысандарына көшу фактілері толып жатыр.<ref>Сонда. Ст. 43.</ref>.

Партия функционерлері (кейбір ауыл өмірін зерттеушілер оны екінші кезекке қояды) мұны «қазақтардың [[мәдениет]]ін көтеруі», ақыры насихаттың күшімен олардың «көзінің ашылуы» және егіншілік технологиясының артықшылығын түсінуі ретінде қуана қабылдады. Дегенмен құжаттар «отырықшы мал өсірушілердің», мал шаруашылығын аяғынан тік тұрғызып алысымен бұрынғы үйреншікті, өздерінің дәстүрлі кәсібіне, яғни қайтадан көшпелі-бақташылыққа оралғанын көрсетеді.<ref>Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 жж.). А.-А., 1965, 385-6.</ref>.

Сондай-ақ өндіру мен тұтынудың маргиналдық (аралық, көшпелі) формалары да айтарлықтай жиі қолданылды. Мұндай жағдайларда шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің отбасылық еңбек және қауымдық кооперациялық қызметімен бірге басқа жерлерден де (кәсіпшіліктер, қаладағы науқандық жұмыстар, басқа шаруа шаруашылықтарынан және т.б. жекелеген технологиялық қызметтерді орындау) қызмет тапты. Бұл ретте жанама немесе қосымша қызмет өз шаруашылығының күннен-күнге күйзеле беруіне орай, осындай өндірістік маргиналдық жұмыс уақытының басым бөлігін ала бастады да, осы топтағыларды қайыршылар қатарына түбегейлі ығыстырып шығарды.

Айтылғаннан шығатын қорытынды, [[капитализм]]ге дейінгі жікке бөлінудің басты және ең жаппай байқалған нәтижесі халықтың қайыршылану процесі айқын көрінді. Бұл тіпті де пролетарлану емес, нақ қайыршыланудың өзі еді. Мұны басып айтқан жөн, өйткені өзінің табиғатына орай бір-біріне түбірімен қарама-қайшы осы екі құбылыс әдістемелік тұрғыда өте жиі жақындастырылады немесе тіпті ұқсастырылады.

Социалистік мемлекеттік үрдіс өнеркәсіпті де, материалдық өндірістің аграрлық саласын (тіпті одан да кең - бүкіл тұрмыстық құрылымдарды) да кеңінен қамтыды. Стихиялық тауар-нарық бағыты барынша ықшамдалған, дәл айқындалған көлемде қазақ ауылдарына да тарады, қалалар
мен деревняларға да жайылды. Қалаларда тарихи тұрғыда баяғыда «ізі қалмаған» капитализмге дейінгі үрдіс, деревняларды көрінеу қамтып, қазақ ауылдарына да табан тіреді.

Тірескен қарама-қарсылық, күрес пен оппозиция, аталған бағыттардың қатар орын алуы мен өзара қарым-қатынасы - Қазақстанның дамуындағы ЖЭС кезенінің мәні мен басты мазмұны, міне, осындай.

«Партия фундаменталистерінің», революцияшыл романтиктердің және «тап тартысында шыныққан күрескерлердің» бүлікшіл жан-сезімін жұбата келе, РК(б)П XI съезі өз қарарында: «...Жаңа экономикалық саясат жұмысшы табының мәнін өзгертпейді, алайда социалистік құрылыстың әдістері мен формаларын өзгерте отырып, социализм құрушылар мен капитализмнің қайта өрлеуі арасындағы экономикалық жарысқа жол береді...» деп жазды. «Кім кімді» деген сұрақ ЖЭС лейтмотивіне айналды.

ЖЭС-тің бүкіл кезеңінде мемлекет тауар-нарық және капитализмге дейінгі үрдістердің, әсіресе аграрлық саладағы қауырт іс-қимылдарын тоқтата алмады. Объективті типтің жікке бөлінуінің (капиталистік және буржуазияға дейінгі) тікелей ықпалымен әлеуметтік құрылым пролетарланған және қайыршыланған топтарды ығыстыра және «пұрсатты» жоғары топқа икемделе отырып дәл атом сияқты толассыз ыдырап, бөлшектенді.

Социалистік үрдіс толқынында большевиктік «левеллерлер» (теңдестірушілер) қолма-қол мүмкін болған акциялар легін (байларға салық ауыртпалығын ұлғайту және кедейлерді одан босату, саяси және шаруашылық-құқықтық шектеу, әлсіз шаруашылықтарды экономикалық ресурстармен қолдау, осы ретте ауқатты және қуаттыларын шектеу және т.б.) іске қоса бастады, мүлдем жөнсіз әлеуметтік пікір білдіруге, «жалпы теңдік» құрылымын бұзуға ұмтылушыларға тыйым сала бастады. Алайда кері әрекет етуші бағыт іске қосылып, сол кез әділеттілігі тез қалпына келтірілді. Сөйтіп ЖЭС-тің бүкіл кезеңінде алма-кезек жағдайда осылайша қайталанып отырды.

ЖЭС аясында жүзеге асырыла бастаған түбегейлі шаралар халық шаруашылығына бірден әсер етті. Оны анық көріне бастаған қалпына келу үрдісінен байқауға болады. Мәселен, [[1925 жыл]]дың аяғына қарай өнеркәсіп өнімдерін өндіру денгейі [[1920 жыл]]мен салыстырғанда 5-6 есе өсті және [[соғыс]]қа дейінгі мөлшердің шамамен үштен екі бөлігіндей денгейге жетті. Өнеркәсіп орындарының 1921 жылғы 17%-ының орнына 60%-ы іске қосылды. Теміржолдардың қалыпты жұмыс істей бастауы экономиканың ойдағыдай жолға қойылуының көрінісі болып табылады. Ескі теміржолдарға қоса жаңадан салынған тармақтар: Петропавл - Көкшетау, Славгород — [[Павлодар]] және Омбы теміржолының Семей учаскесі теміржолдары жедел пайдалануға берілді. Су жолы қатынас көлігіне «жан кіргізілді», оның жұмысы әсіресе [[Ертіс]], [[Сырдария]], [[Жайық]] өзендерінде айқын қалыпқа келе бастады.

Республиканың ауыл шаруашылығы да айтарлықтай даму арнасына түсті. Орал, Ақмола және Семей губернияларының дәстүрлі астықты аудандарында бірқатар көрсеткіштер [[1913 жыл]]ғы денгейге жетті. Мал шаруашылыңғы да дағдарыстан шыға бастады. [[1922 жыл]]мен салыстырғанда мал саны 1925 жылы екі есе өсті, көшпелі мал шаруашылығы бірте-бірте қалпына келтірілді.

Сөйтіп, халық шаруашылығының даму серпілісі дағдарыстан шығудың басталғанын ғана емес, сонымен бірге тоқырау мен құлдыраудың бірте-бірте он бағыттағы процестерге орын босата бастағанын да көрсетті. Алайда үміттендіретін ең үлкен жақсылық - нарық, тауар-ақша байланыстары басым қалыптасты, ал меншік қатынастары құрылымы көп укладты сипат алды. Әр түрлі меншік формаларының (мемлекеттік, жеке, мемлекеттік-капиталистік және т.б.) қатар [[өмір]] сүруі, олардың [[бәсеке]]лестігі мен ұдайы өндірістік өзара қарым-қатынасы ЖЭС кезеңінде халық шаруашылығының үдемелі дамуына игі ықпал еткен факторлар болды.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3

==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]