Қазақстан бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{уики}}
{{Мәліметті жаңалау керек}}
{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Coat_of_arms_of_Kazakhstan.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small>
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным 
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ|yandex=1
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — [[мемлекеттік тіл]]<br />[[орыс тілі]] — ресми
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]
 |Құрылды       = [[1465 жыл]] 
[[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Astana city seal.gif|22px]]&nbsp;[[Астана]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Павлодар]], [[Тараз]], [[Семей]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]] <br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]
 |Басшылары            = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] <br />[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2&nbsp;724&nbsp;902<ref>[http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/sections?OpenForm&id_doc=079D5421E0113E40462572340019E81F&lang=ru&L1=L1&L2=L1-1 ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]</ref>
 |Судың үлесі            = 1.7
 |Этнохороним             = қазақстандықтар
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{Өсім}} 17 926 500<ref name="Халық">[http://stat.gov.kz/faces/homePage?_adf.ctrl-state=15rz9ppdwz_50&_afrLoop=15353848961947330 2017 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының халық саны]</ref>
  |Сарап жылы             = 
  |Санақ бойынша халық саны  = 
  |Санақ жылы           = 2016
  |Халық тығыздығы    = 6,51
  |Тығыздық бойынша орны     = 184
 |ЖІӨ (АҚТ)               =$420.629 млрд<ref name=IMF>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=60&pr.y=13&sy=2014&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Kazakhstan |publisher=International Monetary Fund |accessdate=28 June 2014}}</ref>
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2014
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 43-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) =  $24,143<ref name=IMF/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 50-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = $225.619 млрд<ref name=IMF/>
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2014
 |ЖІӨ (номинал)бойынша орны    = 50-ші<ref name=IMF/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = $12,950<ref name=IMF/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 54-ші
 |АДИ                    = {{Өсім}} 0,788<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/countries/profiles/KAZ|lang=en|title=Human Development Report 2015|year=2015|publisher=United Nations Development Programme|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqDzz4je|archivedate=2013-08-13}}</ref>
 |АДИ жылдық есебі       = 2015
 |АДИ бойынша орны           =56-шы
 |АДИ деңгейі            = <span style="color:#090;">жоғары</span>
 |Әуе компаниясы            =[[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air|QAZAQ AIR]]
 |Валютасы                  =  [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]],[[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Бaтысында [[Еділ|Еділдің төмeнгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тянь-Шань|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізi|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан - ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара солтүстігінде [[Ресей]]мен — 6 467 км құрайды. Оңтүстігінде — [[Түрікменстан]] — 380 км, [[Өзбекстан]] — 2 300 км және [[Қырғызстан]] — 980 км, ал шығысында — [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]мен — 1 460 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13392,6 км<ref name="Yearbook2011">[http://www.stat.kz/publishing/20111/Казахстан%20в%20цифрах%20рус.pdf Казахстан в цифрах-2011]</ref>. Батыста [[Каспий теңізі]]мен, оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref name="source1">[Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты, http://www.akorda.kz/kz/kazakhstan/general_information/general_information_about_the_republic_of_kazakhstan, 2011 жылдың 8 шілде күні тексерілді]</ref>.

[[2017 жыл]]дың 1 қаңтарға елдегі тұрғындар саны - 17 926 500 адам [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 64-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 900 км²).

Елдің астанасы - [[Астана|Астана қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і - [[қазақ тілі]]. Ресми тілі - [[орыс тілі]].

Қазақстанның ұлттық құрамы aлуан түрлі. Хaлықтың үлкен бөлігін [[қазақтар]] құрайды, пайыздық үлесі - 66,01%, [[орыстар]] - 21,05%, [[өзбектер]] - 3,07%, [[украиндар]] - 1,7%, [[ұйғырлар]] - 1,44%, [[татарлар]] - 1,17%, басқа халықтар - 5,56%.<ref name="KZ2015">[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 2015 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> Халықтың 70 пайызын [[мұсылмандар]] құрайды, [[проваславты христиандар]] - 26%, қалғаны басқа дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref>

Экономикалық көрсeткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал)             = $225.619 млрд (2014). Экономиканың негізгі бағыты отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауылшаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы - [[теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[БҰҰ|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік келісімі]] ұйымына,  [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  "Қазақ" сөзінің мағынасы]</ref><ref>[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''[[Стан]]''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл]</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ]</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлы мемлекеті]]мен шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі [[қазақ жері]]нде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[түрік тайпалары]]ның үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерінде қамтылған. Қазақстанда бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Таныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ.ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[алғашқы қауымдық құрылыс]]тан кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түркі қағандығы|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан]], [[Қарақытай]], [[Оғыз]], [[Қимақ]] хандықтары өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы [[1731]] жылы [[Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. [[1731]] – [[1860]] жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837 – 47) тудырды. 
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу үрдісі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21 – 28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т.б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабаев]], т.б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты.. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.
70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер - 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина республикаcының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша - қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында « Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с.е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с.е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш.б.) Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш.б.)Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері – [[Хантәңірі|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан облыстары|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Астана]], [[Алматы]], [[Байқоныр]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтары|174 ауылдық округ]] кіреді.
[[Сурет:Kazakhstan rayons.png|230px|thumb|alt=A.]]
[[Сурет:Kazakhstan-CIA WFB Map.png|230px|thumb|alt=A.]]
[[Сурет:Kazakhstan provinces kz.svg|230px|thumb|Қазақстанның әкімшілік бөлінісі]]

{| class="wikitable sortable"
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 қаңтар<br />2011&nbsp;ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны]</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2013&nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) ||
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]][[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 1&nbsp;857&nbsp;781 || 1 997 324 || {{өсім}} 139 543 ||
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]][[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;396&nbsp;746 || 1 394 382 || {{құлдырау}} 236 ||
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]][[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1&nbsp;351&nbsp;905 || 1 367 512 || {{өсім}} 15607 ||
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]][[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1&nbsp;043&nbsp;617 || 1 081 907 || {{өсім}} 38290 ||
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Оңтүстік Қазақстан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы(ОҚО)]]||[[Шымкент]]|| 117&nbsp;249|| 2&nbsp;563&nbsp;081 || 2 721 676 || {{өсім}} 158595 ||
|-
| 6||[[Сурет:Kyzylorda province seal.png|20px|Туы]][[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 699&nbsp;132 || 737 122 || {{өсім}} 37 990 ||
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]][[Ақтөбе облысы]]|| [[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 777&nbsp;256 || 805 117 || {{өсім}} 27 861 ||
|-
| 8||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]][[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 881&nbsp;234 || 880 775 || {{құлдырау}} 459 ||
|-
| 9||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 588&nbsp;910 || 576 748 || {{құлдырау}} 12 162 ||
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]][[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 732&nbsp;964 || 735 232 || {{өсім}} 2 268 ||
|-
| 11||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]][[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 746&nbsp;010 || 752 057 || {{өсім}} 6 047 ||
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]][[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БКО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 607&nbsp;975 || 622 333 || {{өсім}} 14 358 ||
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.jpg|20px|Туы]][[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 531&nbsp;562 || 564 936 || {{өсім}} 33 374 ||
|-
| 14||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]][[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 523&nbsp;301 || 582 361 || {{өсім}} 59 060 ||
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]][[Алматы]]&nbsp;— республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1&nbsp;434&nbsp;755 || 1 494 590 || {{өсім}} 59 835 ||
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.gif|20px|Туы]][[Астана]]&nbsp;— республиканың елордасы |||| 710,2 || 697&nbsp;257 || 804 474 || {{өсім}} 107 217 ||
|-
| 17||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]][[Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала |||| 57 ||  || 38 970|| {{белгісіз}} ||
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 14 301 474 || 17 098 546 || {{өсім}} 2 797 072 ||
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш алаңы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class="wikitable"
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! > 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 703 500
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 2
| [[Астана]]
| 880 191
|- align=center
| 3
| [[Шымкент]]
| 885 799
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 468 957
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 357 193
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 327 180
|- align=center
| 7
| [[Павлодар]]
| 321 815
|- align=center
| 8
| [[Өскемен]]
| 306 588
|- align=center
| 9
| [[Семей]]
| 303 878

|- align=center
| 10
| [[Қостанай]]
| 215 346
|- align=center
| 11
| [[Орал]]
| 210 128
|- align=center
| 12
| [[Петропавл]]
| 203 192
|- align=center
| 13
| [[Қызылорда]]
| 195 838
|- align=center
| 14
| [[Атырау]]
| 175 474
|- align=center
| 15
| [[Ақтау]]
| 172 904
|- align=center
| 16
| [[Теміртау]]
| 171 588
|- align=center
| 17
| [[Түркістан]]
| 146 449
|- align=center
| 18
| [[Көкшетау]]
| 137 214
|- align=center
| 19
| [[Жаңаөзен]]
| 127 594
|- align=center
| 20
| [[Талдықорған]]
| 126 944
|- align=center
| 21
| [[Екібастұз]]
| 126 538
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 111 686
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны<br />ірі қалаларда:
! 6 938 449
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
| 17 202 600
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 41,60&nbsp;%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995]] жылғы 30 тамыздағы респ. [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша – өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғ. өкілді [[орган]]ы – [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламенті Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемл. басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа даласы]]"]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар]] мен [[Қаратау]]дың ([[Маңғыстау]]да) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві – [[Сарыарқа]]ны, бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс – [[Тарбағатай]], [[Обь]] – [[Зайсан]] және [[Алтай]] – Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4 – 6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[қоңыржай белдеу|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі – [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация]'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м<sup>2</sup>-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70 – 80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м<sup>2</sup>-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 – 4,5 ай (қараша – наурыз), оңтүстікте – 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км3; соның ішінде не бары 56,5 км3-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей Федерациясы]]нан және [[Қытай Халық Республикасы]]нан келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км3-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км3-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км3-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км3-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км3. Қайтымды сулардың көл. 4 км3, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
[[File:Soil.jpg|thumb|alt=A.| ''Топырақ''.]]
[[File:Soil structure.jpg|thumb|alt=A.| ''Топырақ құрылымы''.]]
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.
Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы - жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев - топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетiн топырақ түрлерiнiң түгелдей дерлiгi тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейiн бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдемiне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. 
<br />
Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т.б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.
<br />
Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.
* '''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі - кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) "шала ағаш" - қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
** [[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.  
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
** [[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т.б. өсімдіктер басым.
* '''Далалық зона'''
Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, [[боз]], [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] - сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].
* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. 
<br />
Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, [[бидайық]] (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т.б. өсімдіктер көп.
<br />
Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:
* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[ақ қайың]] (Тянь-Шань).
Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр - орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ "Қазақстанның Қызыл кітабына" енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т.б. бар.  
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл - крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref>

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[Құрт (жәндік)|құрттар]] т.б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
** '''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары - [[аққу]], [[қаз]], [[үйрек]], [[шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[алақоржын]]ы, сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан - [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. 
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т.б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[бақа]]сы кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[шіл]], қылқұйрық, бозторғай т.б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні - [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі - жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан - шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[жертесер]], құм мысығы т.б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т.б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян,, [[қырғауыл]] т.б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл көлі (Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[бірқазан]], [[жалбағай]], [[аққұтан]], [[көкқұтан]], [[қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, "Қазақстан Қызыл кітабына"  енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын ұлттық паркі|Шарын]] шатқалы]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимi белгiленген мемлекеттiк табиғи-қорық қорының табиғи кешендерi мен объектiлерi бар жер, су объектiлерi және олардың үстiндегi әуе кеңiстiгiнiң учаскелерi.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т.б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref>

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан&nbsp;— [[1995]] жылғы [[тамыздың 30|30 тамызында]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы&nbsp;— [[Қазақстан Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламенті Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелi өкiлеттiлiк және бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы бойынша партиялық тiзiм негiзiнде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}}
{{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}}

{|class="wikitable" style="font-size:95%;"
|- style="background:#efefef;"
! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|Жаңа жыл
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|Халықаралық әйелдер күні
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|Наурыз мейрамы
|-
|[[1 мамыр]]
|Қазақстан халқының бірлігі мерекесі
|-
|[[7 мамыр]]
|Отан Қорғаушы күні
|-
|[[9 мамыр]]
|Жеңіс күні
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана]] күні
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|Құрбан айт
|-
|[[1 желтоқсан]]
|Тұңғыш Президент күні
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|Тәуелсіздік күні
|}

== Экономикасы ==
Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі - $188 млрд. (2011 жылға), адам басына шаққанда $11,245 құрайды <ref>[http://data.worldbank.org/country/kazakhstan   World Development Indicators:Kazakhstan]</ref>. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан орташа экономика ретінде қарастырылады <ref>[http://data.worldbank.org/country/kazakhstan   Kazakhstan Overview]</ref>..

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші - елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.    Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki   В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75%  – минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі.  Қалған 13% - металлдар және 3,4% - ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% - химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар - өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref>
{{main|Қазақстан экономикасы}}
<gallery>
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
</gallery>

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесі}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстанның Қарулы күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты – елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықар. міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т.б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999 – 2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

==Қысқаша мәлімет==
* 1. Халық саны — 17 585 800 адам (2015). Бұл әлем бойынша 63-ші орын.
* 2. Қазақстанда шаршы км-ге 6 адамнан келеді. Ал [[Сингапур]]да 7437 адам.
* 3. Қазақстанда шамамен 130 ұлт өкілі бар.
* 4. Қазақстана 3,3 миллионға жуық жеңіл автокөлік бар. 
* 5. Қазақстанда [[орыс тілі]]нде 88, [[қазақ тілі]]нде 83, ал аралас болып 32 газет шығады.
* 6. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.
* 7. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға шетелден 260 млрд $ инвестиция құйылған.
* 8. Қазақстан [[2000 жыл]]ы ТМД елдерінің арасында бірінші болып [[Халықаралық валюта қоры]]ның (ХВҚ) барлық қарызынан құтылған.
* 9. Қазақстан мен Ресей арасындағы шекара — әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара болып табылады. Оның ұзындығы — 7 512 км.
* 10. [[Жылқы]] алғаш рет қазіргі Қазақстанның аймағында қолға үйретілді.
* 11. Қазақстан — [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны.
* 12. Екібастұздық МАЭС-2 мұржасы — әлемдегі ең биік мұржа. Оның биіктігі — 420 м.
* 13. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік жерде орналасқан мұз айдыны.
* 14. Қазақстан табиғат қорлары жөнінен ең бай мемлекеттердің бірі, Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-і бар, 70 элементтің қоры анықталған, 60 элемент өндіріледі.
* 15. Қазақстан мұнай өндіруден 8 орын алады. Болжам бойынша оның жалпы көлемі 12-17 млрд т. Мұндай көлеммен Қазақстанды әлеуетті мұнай державаларының бірі дей аламыз.
* 16. Қазақстанда әлемдегі барлық уранның шамамен 5/1 бөлігі бар. Оны өндіруден 1-ші орын алады.
* 17. Астық және ұн экспортынан Қазақстан көшбасшылардың бірі. Мемлекет жылына 40 елге астық экспорттайды.
* 18. Шай ішуден Қазақстан алғашқы орындарда келеді. Жылына әр адам басына 1.2 кг, ал [[Үндістан]]да небәрі 650 г.
* 19. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]] әлемдегі ең ірі ғарыш айлағы және ең тығыз жұмыс кестесі бары.
* 20. Қазақстан өзінің тарихы, әдет-ғұрпы, алып таулары, жабайы ормандары, ыстық шөлдері, мөлдір көлдері, жылжып аққан өзендері, керемет жануарлар мен өсімдіктері бар кең далаға бай ел<ref>http://massaget.kz/forum/viewtopic.php?t=4849&p=30013</ref>.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commons+cat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі]
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы]
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{уики}}

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Орталық Азия}}
{{Азия}}
{{Еуропа елдері}}
{{Каспий теңізін қоршаған елдер}}
{{Еуразия Экономикалық Қауымдастығы}}
{{ТМД}}
{{Түркі кеңесі}}
{{WTO}}
{{Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы}}
{{ТҮРКСОЙ}}
{{Ислам Әріптестік Ұйымы}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Мұхитпен шектеспейтін елдер]]
[[Санат:Азия елдері]]
[[Санат:1991 жылы тәуелсіздігін жариялаған мемлекеттер]]