Шри-Ланка бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Шри-Ланка Демократиялық Социалистік Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-si|ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජය}}<br />{{lang-ta|இலங்கை ஜனநாயக சமத்துவ குடியரசு}}
 |Атау септігі           = Шри-Ланка
 |Елтаңба                =Coat of arms of Sri Lanka.svg
 |Байрақ                 =  Flag of Sri Lanka.svg
 |Ұраны                  = 
 |Әнұранның аты          = Sri Lanka Matha
 |Аудио                  = Гимн шри-ланки.ogg
 |lat_dir = N |lat_deg = 7 |lat_min = 45 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E |lon_deg = 80 |lon_min = 46 |lon_sec = 0
  |region                 = LK
  |CoordScale             = 4000000
 |Картада                = Sri Lanka on the globe (Asia centered).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |Үкімет түрі             = [[Аралас республика]]<ref>{{cite web|url=http://www.mid.ru/bdomp/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/c85bc3c93685450f43256a53003c9c86!OpenDocument|title=Демократическая Социалистическая Республика Шри-Ланка|date=11.04.2011|publisher=[[Министерство иностранных дел Российской Федерации]]|accessdate=2012-01-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Aq6Npf2|archivedate=2012-02-03}}</ref>
 |Құрылды                 =
 |Тәуелсіздік күні        = [[4 ақпан]] [[1948]]
 |Тәуелсіздігін алды      = [[Ұлыбритания]]дан
 |Тілі                    = 
 |Тілдері             = [[Сингаль тілі]] и [[Тамиль тілі]]
 |Мемлекеттік діні        = 
 |Астанасы                = [[Шри-Джаяварденепура-Котте]] (астаналық қызметтердің бөлігін [[Коломбо]] қаласы атқарады)
 |Ірі қалалары            = 
 |Ірі қаласы          = [[Коломбо]]
 |Басшы қызметі           = [[Шри-Ланка президенттері|Президент]]<br />[[Шри-ЛанкаПремьер-министрлері|Премьер-министр]]
 |Басшылары               = [[Махинда Раджапаксе]]<br />[[Дисанаяка Джаяратне]]
 |Жер аумағы              = 65 610
 |Жер аумағы бойынша орны = 119
 |Судың үлесі             = 1,9
 |Этнохороним             = 
  |Жұрты                  = {{өсім}}21 675 648<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|title=Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013|author=Census.gov|date=2013|publisher=U.S. Department of Commerce|accessdate=2013-05-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GUHbJYCI|archivedate=2013-05-09}}</ref>
  |Халық саны бойынша орны     = 57
  |Сарап жылы             = 2013
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 308
  |Тығыздық бойынша орны       = 
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ сараптаған жылы     = 
 |ЖІӨ бойынша орны         = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны   = 
 |ЖІӨ (АҚТ)               = 
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 
 |ЖІӨ (номинал)           = 
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 
 |ЖІӨ (номинал)бойынша орны             = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,715<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2013|year=2013|publisher=United Nations|accessdate=2013-03-14|deadlink=404}}</ref>
 |АДИ жылдық есебі        = 2013
 |АДИ бойынша орны        = 92
 |АДИ деңгейі             =  <span style="color:#090;"жоғары>высокий</span>
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[Ланктық рупии]]
 |Интернет үйшігі         = [[.lk]] [[.இலங்கை]]
<!-- |Интернет үйшіктері  = -->
 |ISO                     = 
 |Телефон коды            = 94
 |Уақыт белдеуі           = 
 |Уақыт белдеулері    =+5:30
 |Түсініктемелер          = 
<!-- |Тусыз және елтаңбасыз  =* -->
<!-- |Әнұрансыз              =* -->
}}
'''Шри-Ланка''', толық атауы '''Шри-Ланка Демократиялық Социалистік Республикасы''' (1972 жылдың 22 мамырына дейін Цейлон) — Оңтүстік Азиядағы Цейлон аралында орналасқан мемлекет. Британ Достастығы құрамына кіреді. Шығысын [[Бенгаль шығанағы]], оңт-н [[Үнді мұхит]]тың ашық айдыны шаяды. Жер аумағы   65,6 мың км². Халқы 19,4 миллион адам (2001). Тұрғындарының 75%-ы [[сингал]]дар, 18%-ы [[тамил]]дер, қалғандары маврлар (арабтардың ұрпақтары), бюргерлер, веддалар, малаялықтар, еуропалықтар (негізінен ағылшындар). Ресми тілдері сингал, тамил, ағылшын тілдері. Діні – буддизм (70%), индуизм (15%), христиан (8%), ислам (7%). Астанасы – [[Шри-Джаявардена-Пура-Котте]] қ. (Коломбоның іргесінде). Әкімш. жағынан 9 провинцияға бөлінеді. Мемлекет басшысы – [[президент]]. Жоғ. заң шығарушы органы – бір палаталы парламент. Ұлттық мейрамы – Тәуелсіздік күні, 4 ақпан (1948). Ақша бірлігі – [[Шри-Ланка]] рупиясы. Шри-Ланка 1955 жылдан БҰҰ-ға мүше. 
Шри-Ланка жері негізінен жазық. Оңтүстіктің баспалдақты таулы-қырат (ең биік жері – Пидуруталагала тауы, биіктігі 2524 м), оңтүстік-батыс бөлігін аласа [[Раквана]] тауы (биік жері Гонгала тауы, 1359 м) алып жатыр. Жағалауы негізінен аласа, [[маржанды рифтер]]мен қоршалған, [[лагуна]]лар көп. Оңтүстік және шығыс жағалауы қойнаулы келеді. Пайдалы қазбалары – [[графит]], [[асыл тастар]], [[фосфат]], [[гранит]], [[мрамор]], темір кентасы, монацитті [[құм]]. Климаты негізінен субэкваторлық, муссондық, оңт-нде экваторлық, ылғалды, солтүстік мен шығысында қуаң климат басым. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. 2000 – 5000 мм (тау етегінде), 1000 – 2000 мм (қалған бөлігінде). Жылдық орташа темп-ра 27С (жазықта), 23 – 25С (тауда). Өзендері қысқа, бірақ суы мол, гидроэнергия қорына бай. Ірі өзендері – [[Махавели]], [[Калу]], [[Келани]]. Өсімдік түрлеріне өте бай. Аумағының 44%-ы – орман және бұталы [[массив]]. Оңтүстік-батысында экваторлық орман, шығысында тропиктік, теңіз жағалауында [[мангралық орман]] басым өседі. [[Піл]], [[қабылан]], [[бұғы]], [[буйвол]], [[аю], [[шибөрі]], құстардың көптеген түрлері мекендейді. 3 ұлттық саябақ (Вилпатту, Яла (Рухуну), Гал-Оя), 4 қорық және Канди қ-на жақын ірі ботаник. бақ – [[Перадения]] ұйымдастырылған. 
Археологиялық ескерткіштер аралды ерте тас дәуірінде аңшы тайпалардың мекендегенін дәлелдейді. Бұл тайпалар осы заманғы веддалардың арғы тегі болуы ықтимал. — біздің заманымыздан бұрын 5 ғ-да Шри-Ланкаға Үндістаннан қоныс аударушылар көптеп келе бастады. — біздің заманымыздан бұрын. 3 ғ-да астанасы Анурадхапура болған алғашқы мемлекеттік бірлестік құрылды. Осы ғасырда аралға будда діні енді. Кейіннен буддизм мемлекеттік дінге айналды. Жалпы елдің ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі жазба деректер өте аз сақталған. Бір белгілісі ұзақ уақыт бойы үздіксіз соғыстар елдің бірігуіне кедергі жасап, мемлекет бірқатар иеліктерге бөлінді. 15 ғ-да аралдың батысы мен оңтүстік-батысында Котте деп аталатын сингал мемлекеті ірге тепті. Орталық  таулы өлкеде Канди атты мемлекет, солт-те тамилдік [[Джафна]] мемлекеті өмір сүрді. 1505 жылдан Котте мемлекетінде португалдардың ықпалы күшейе бастады. Шри-Ланкаға 1518 – 1658 жылы [[Португалия]], 1658 – 1795 жылы [[Нидерланд]] иелік етіп, 1795 – 96 жылы аралды Англия басып алды. Жергілікті халық отаршылдарға қарсы бірнеше рет көтеріліс жасағанымен, олар аяусыздықпен басылды. 19 ғ-дың 30-жылдарынан елде кофе өсіріле бастады. Жергілікті тұрғындардан тартып алынған жерлерде плантациялар құрылып, дақылдарды өндіру мен оны сыртқа шығару ісінде ағылшындар билік жүргізді. 19 ғ-дың 2-жартысынан бастап, тұрғындар арасында ағартушылық және діни-реформаторлық ағымдар (буддизм, индуизм) өріс алды. Ұлттық мәдениет өркендеп, отаршылдарға қар-сы күрес күшейді. Алғашқы саяси партиялар құрылды. Ұлт-азаттық қозғалыстың күшеюінен қорыққан [[Ұлыбритания]] өкіметі 1948 жылы 4 ақпанда Цейлонға доминиондық құ-қында тәуелсіздік беруге келісті. 1950 – 60 жылы шетелдік әскери базалар әкетіліп (1957), экономикада мемлекеттік сектор кеңейді, агр. реформа жүргізілді. Сыртқы саясатта әскери блоктарға қосылмау саясаты жүргізілді. 1972 жылы 22 мамырда Цейлон Шри-Ланка
Демократиялық Социалистік Республикасы болып жарияланды. Жаңа конституция бойынш Шри-Ланка
Ұлыбританиядан саяси тәуелсіз елге айналды. Бірақ көп ұзамай елде үкімет әскері мен тамил сепаратистері арасында азамат соғысы басталып, ол әлі күнге дейін жүріп келеді. Сингал-тамил этн. жанжалы барысында 65 мыңнан аса адам қаза тауып, жүз мыңдаған адам босқынға ұшырады. 1987 жылы елдің солтүстік-шығысын мекендейтін тамилдерге автономия берілді. Елге [[Үндістан]] әскерінің контингенті енгізілді. Осы жағдайға байланысты 1991 жылы тамилдік лаңкестер Үндістанның премьер-министрі Раджив Гандиді өлтірді. 1993 жылы Шри-Ланка президенті [[Ранасингхе]] Премадаса қазаға ұшырады. Дегенмен, көтерілісшілер тобы мен үкімет 2002 жылы Норвегияның араласуымен бейбіт келісімге келді. 2004 жылы ел цунамиден қатты зардап шекті. 38 мыңнан аса адам қаза тауып, 6 мың адам із-түзсіз кетті. Жүз мыңдаған адам үйсіз қалды. Осыған байланысты әлемдік қа-уымдастық тарапынан Шри-Ланкаға көлемді қаржылық көмек беріліп, бүлінген экономиканы қалпына келтіру бағдарламасы жүргізілді. Бірақ 2005 жылы тамилдер мен үкімет әскерлері арасында ұрыс қимылдары қайтадан басталды. Тамилдер елдің солтүстік және шығыс провинцияларын бақылауда ұстауда. Осы аумақта олар өздерінің Тамил Илам тәуелсіз мемлекетін жариялаған. Бірақ ол халықар. дәрежеде мойындалмаған. 
Шри-Ланка – аграрлы ел. Экономиканың негізгі саласы – ауыл шаруашығы Шай ш. дамыған (әлемде шай өндіруден 4-орын алады). Табиғи каучук өндіріледі. Какао, бұрыш, кардомон өнімдерінің экспорттық маңызы зор. Басты азық-түлік дақылдары: күріш, тары, жүгері, бұршақ, батат, кокос жаңғағы. Сонымен қатар тары, жеміс-жидек, қант қамысы, темекі, т.б. өсіріледі. Мал шаруашылығы  онша дамымаған. Мүйізді ірі қара, буйвол, қой мен ешкі, үй құстары өсіріледі. Балық аулау мен теңіз кәсіпшілігі өркендеген. Елдегі 5 еркін сауда аймағында 150-ден астам кәсіпорын жұмыс істейді, олар негізінен тоқыма өнімдерін өндіріп, экспортқа шығарады. Өзендерінен электр энергиясы алынады. Тамақ және тұтыну тауарлар өндірісі, мұнай айыру, цемент з-ттары, мата тоқу, киім тігу және аяқ-киім ф-калары, металл өңдеу, т.б. өнеркәсіп орындары бар. Сыртқа шай, табиғи каучук, киім, кокос пальмасы өнімі, асыл тастар (негізінен сапфир) шығарады. Импортының негізін машиналар мен құрал-жабдықтар, мұнай, тамақ өнімдері, т.б. құрайды. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлш. шамамен 3700 АҚШ долл-на тең. Негізгі сауда серіктестері – [[АҚШ]], [[Жапония]], Ұлыбритания, [[Германия]], [[Қытай]],[[ Иран]], [[Корея]] Республикасы.

== Пайдаланылған әдебиеттер ==
*Қазақ энциклопедиясы,8 том
*История Востока, М., 2000; Новейшая история стран Азии и Африки 20 века, М., 2002, Географический энциклопедический словарь, М., 2003
{{уики}}
{{Countries of Asia}}
{{Countries of South Asia}}
{{WTO}}
{{ШЫҰ}}
{{SAARC}}
<!--Other languages-->

[[Санат:Аралда орналасқан елдер]]
[[Санат:Шри-Ланка]]
[[Санат:Үнді мұхиты аралдары]]