Кеңестік Қазақстан тарихының Батыс тарихнамасынан көрініс табуы бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Кеңестік Қазақстан тарихының Батыс тарихнамасынан көрініс табуы'''
[[Қазақстан]]ның осы заманғы [[тарих]]намасынан кеңестік ұлт [[саясат]]ының теориясы мен практикасы жайлы еңбектерді, [[Орта Азия]] мен Қазақстан халықтарының тарихы, [[этнография]]сы мен [[мәдениет]]і жөніндегі зерттеулерді, оның ішінде докторлық диссертацияларды, сондай-ақ аймақтағы оқиғаларды көзімен көрген шетелдіктердің күнделіктері мен естеліктерін көруге болады. Шетелдік тарихнаманың маңызды бөліктері ретінде қазақ авторлары зерттеулерінің методологиясы мен әдіс-амалдарына сыни талдаулар жасауға арналған жарияланымдарды, бұрынғы [[Ресей]] империясындағы түркі тілдес халықтардың азаттық күресі көсемдері Ә. Бокейханов, А. Байтұрсынов, М. Шоқай, А. Заки Валиди Тоған, Т. Рысқұлов және басқалардың еңбектері мен жеке мұрағаттарына, сондай-ақ саяси партиялардың бағдарламаларының, үндеулері мен шешімдерінің мәтініне берілген кең көлемді ғылыми түсініктеме мен сипаттамасы бар анықтамалық библиографиялық басылымдарды атап айтқан жөн.<ref>См.: Alhvorth Е. Central Asian publishing and the rise of nationalism. An essay and a list of publications in the New York public library. N.Y., 1965; Idem. Nationalities of the Soviet East. Publications and writing system. A bibliographical directory and translation tables for Iran- and Turkic language publications, 1818-1945, located in the U.S. libraries, N.Y. and L., 1971; Guide to the study of the Soviet nationalities. Non-Russian peoples of the USSR / Stephan M. Horak (ed.) Littleton, 1982; Lazzerini E.J. The Archive of Mustafa Chokay Bey// Cahiers du Monde Russe et Sovietique. 1980. Vol. XXI. No. 2. p. 235-239; Hoffmann H. Als Oberinstrukteur in Spassko-Sawodski-Lager// Militargeschichte. 1986. 25 Jg. No. 6. S. 524—535; Documents on Soviet Russia's Anti-Islam policy in Turkestan/ Introduced and collected by B. Hayit. Pt. I-II. Dusseldorf, Koln, 1958-1959; Programs of the Muslim political parties, 1917-1920. Oxford, 1985. The Revolution as seen by Muslim Bolsheviks// The Society for Central Asian Studies. Reprint series. No. 3. Oxford, 1985 etc.</ref>. Бұларға Ресейдегі мұсылман халықтардың бірінші және екінші Бүкілресейлік съезінің (мамыр және шілде, 1917 жыл), Мұсылмандық әскери съезінің, Кіші бұхарлықтар партиясының, Мусават партиясының (Әзірбайжан), Федералистердің түркілік партиясының, Милли-Фирка партиясының (Қырым), «Ерік» партиясының (Түркістан), «[[Алаш]]» партиясының (Қазақстан) бағдарламалық құжаттарын жатқызуға болады.

XX ғасырдың 90-жылдарының басына дейін, [[Қазан төңкерісі]]нің Ресей империясының орыс емес халықтарының тарихи тағдырындағы рөлі мен орнын бағамдаумен, жергілікті [[мұсылман]] қауымының өздеріне сырттай танылған әлеуметтік-саяси және экономикалық институттар мен құндылық бағдарларына қарым-қатынасымен, XX ғасырдың 20—30-жылдарындағы қазақ қоғамы көшбасшыларының тағдырына байланысты проблемаларды зерттеу батыс тарихнамасының дәстүрлі бағыты болды.

Ұлттық шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда да Кеңес өкіметінің орнау тақырыбындағы шетелдік тарихнама [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]], [[Франция]] және басқа мемлекеттердің мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған сан алуан материалдардан, XX ғасырдың 20-жылдарындағы Ресейде болған оқиғаларға қатысты әр түрлі көзқарастар алуандығы көрініс тапқан мемлекет пен қоғам қайраткерлерінің сөздерінен өз бастауын алады.

Ол жылдар жарияланымдарының <ref>Кар.: Evans C. Facts and fabrications. N.Y., 1920</ref>. елеулі бөлігі баяндаушылық, сезімдік-тәжірибелік сипатта еді, бірақ дегенмен де олардың ішінен проблеманың тарихнамалық тұғырнамасын қалыптастыруда белгілі бір рөл атқарған жекелеген сәттер мен бағыттарды бөліп көрсетуге болады. Бұл айтылғандар бірінші кезекте америкалық публицист Уильям Чемберлиннің «Орыс революциясы» (2 томдық), «Кеңестік Ресей», «Ресейдің темір ғасыры» жұмыстарына <ref>Chamberlin W.H. The Russian Revolution. 1917-1921. In 2 vols. N.Y., 1935; idem. Russia's iron age; Boston, 1934</ref>. қатысты, бұл еңбектер деректерді кең көлемде пайдалануымен, халық бұқарасының төңкеріске қатысуы тақырыбына дең қоюымен ерекшеленеді. [[1917 жыл]]дың ақпанынан қазан айына дейінгі кезеңдегі Ресейдегі оқиғаларға талдау жасай келе, ол патшалық тәртіпті де, ақпаннан кейінгі режимді де біржолата күйретуге жеткізген қуатты төрт қозғалысты алғаш рет атап көрсетеді: бұлар — армиядағы аса зор сапырылыс; шаруалардың жер алуға құлшынысы; жұмысшылардың жалақыны көбейту және жұмыс күнін қысқарту, өндіріске бақылау орнату жолындағы күресі; орыс емес ұлттардың автономия алуға ұмтылысы. Чемберлин, 20—30-жылдар оқиғасының куәгері ретінде, мәселенің елеулі жағын атап өтеді: егер кеңес тарихшылары «шетелдік интернационалистер» деп атаған австрия-венгерлік және басқа да соғыс тұтқындарының шешуші рөлі болмағанда, Кеңес өкіметін Орта Азия мен Қазақстанда орнату және нығайту, басмашылықты талқандау мүмкін болмас еді деген түжырым жасайды; ол Қазан төңкерісінен кейінгі алғашкы екі онжылдыктағы пролетариаттың «азаттық әперушілік міндеті», аймактағы саяси күштерді қайта орналастырудың таптық сипаты туралы мәлімдемелерді теріске шығарды. Сонымен бірге француз тарихшысы Ж. Кастаньеден <ref>Castagne J. Les musulmans et la politique des Soviets en Asie Centrale. P., 1925; idem. Bolchevisme et l'islam // Revue du Mond Musulman. P., 1922</ref>. кейін іле-шала, Чемберлин, ұлттық аймақтардағы Кеңес өкіметінің антидемократиялық табиғаты мен мәні, 1917-[[1920 жыл]]дарда Ресейде болған революциялық үрдістің шынайы болмысы туралы тезистерін негіздей алды.

XX ғасырдың 50-жылдары КСРО-ның саяси құрылысын тоталитарлық деп бағалаған тұжырымды тұғырнама етіп алған тарихшылар алдыңғы лекке шықты. Бұл тұғырнама Орта Азия республикалары мен Қазақстанды да қамтып, кешенді түрде зерттейтін кеңестану үрдісімен жалғасты. Осы аймақтық зерттеудің шеңберінде және тоталитарлық теория тұрғысында жазылған Р. Смаль-Стоцкийдің «Кеңес Одағының ұлттық проблемасы және орыс коммунистік империализмі» (1952), В. Коларцтің «Ресей және оның отарлары» (1953), О. Кэроудің «Кеңестік империя: Орта Азия түріктері және сталинизм» (1953), Р. Пайпстың «Кеңес Одағының құрылуы: коммунизм және ұлтшылдық» (1954), А. Парктің «Түркістандағы большевизм 1917—1927» (1957), Ч. Хостлердің «Түрікшілдік және Кеңестер: түркі халықтары және оның саясиарман-мүдделері» (1957), В. Монтейдің «Кеңес мұсылмандары» (1957), С. Зеньковскийдің «[[Пантюркизм]] және Ресейдегі [[ислам]]» (1960), Дж. Уилердің «Кеңестік Орта Азияның осы заманғы тарихы» (1964), «Кеңестік Орта Азия халықтары» (1966) [[еңбек]]тері және басқа жарияланымдар жарық көрді. Бұл жұмыстар авторларының проблема тарихнамасына қосқан ғылыми үлесі патриархалды-феодалдық қарым қатынастар үстемдік еткен өлкенің әлеуметтік-экономикалық және саяси артта қалушылығы секілді фактілер мен құбылыстарға сүйеніп, «пролетарлық отаршылдық» тұғырнамасын жан-жақты талдап зерттеуінде болды. Осыған байланысты А. Парк, С. Зеньковский, Дж. Уилер қазақтардың пролетарлық төнкеріс идеяларын қабылдауға деген саяси құлықсыздығы мен дайын еместігіне баса назар аударды.

«Орыс революциясы» деп аталатын өзінің жаңа жұмысында Пайпс, тоталитарлық үлгінің табанды жақтаушыларының бірі ретінде, орыс ұлттық дәстүрінің және орыс саяси мәдениетінің тұрақтылығына байланысты, мұсылман халықтарына қатысты орыс отаршылдық саясатының өзгермейтіндігі жөніндегі тезисін берік ұстанады.<ref>Pipes R. The Russian Revolution. N.Y., 1990</ref>.

Сонымен, «пролетарлық отаршылдық» тұғырнамасы авторларының негізгі тұжырымдары тұтастай алғанда мына төмендегілерге келіп саяды: а) төнкерісті өзін [[Ресей империясы]]ның барлық ұлттарына танған орыс большевиктерінің партиясы жасады; ә) [[орыс]] жұмысшылары, украин шаруалары, өзбек мақташылары және [[қазақ]] малшылары арасында ешқандай келісім немесе одақ болған жоқ және болуы да мүмкін емес, өйткені бүкіл ресейлік үш төңкеріс бойына олар өзгеше мақсаттар көздеді; б) әлеуметтік негіздің болмауына қарамастан, большевиктер, Арменияда дашнақтар, [[Әзірбайжан]]да мусаватшылар, [[Түркістан]]да Шура-ислам және Қазақстанда [[Алашорда]] деп аталған оппозициялық саяси күштерді жаппай қырып жою арқылы жеңіске жетті; в) пролетариаттың мұсылман халықтары шаруаларының ұлт-азаттық күресіне «жетекшілігі» қарапайым формуламен жүзеге асты, өйткені орта азиялық халықтардың өзінің жеке пролетариаты болған жоқ; г) «пролетарлық төңкеріс» деп аталатында және Азамат соғысы кезеңдерінде қазақтар және басқа мұсылман халықтары бейғам сырттай бақылап қана отырды, өйткені олар Қазан төңкерісінің мақсатын да, міндетін де, оның «тарихи мәнін» де түсінген жоқ; д) өлкедегі төңкерістің әлеуметтік негізі ішкі отаршылдық элементтер, қызметкерлер, бұрынғы әскери тұтқындар болды. Ал олар үшін жергілікті тұрғындардың ұлттық мүдделері мүлде жат еді.

Кейінгі жылдары Э. Олуорд, А. Беннигсен, Э. Уимбуш, Т. Хэммонд, X. Сетон-Уотсон, Э. Каррер д'Анкос, Г. Симон, Д. Гейер, А. Каппелер және басқалардың еңбектерінде жекелеген аспектілердің (революциядағы жалпы мен ерекшенің, интернационалдық пен ұлттықтың, әлеуметтік пен этникалықтың) терең зерттелуі есебінен, «пролетарлық отаршылдық» тұғырнамасы жаңа дәлелдермен толықтырылды.<ref>Кар.: Seton-Watson H. The Russian Empire, 1801-1917. Oxford, 1967; Carrere Encausse H. The fall of Tsarist Empire; Civil War and Government; The National Republic  
11-37-6.; На Варшавском шоссе. Сб. Сост. А.Ф. Наумов. Лит. запись П. Якушева. А. А., Казахстан, 1968; Белан П.С.,Колыванов И.А.,Смолин И.И.Перекопская стрелковая: (Боевой путь 387 и стрелковой Перекопской дивизии). А.-А., Казахстан, 1989; Белан П.С., Тимошенко А.Д., Барков К.С. Фронтовые дороги [391-й дивизии]. А. А., Казахстан, 1978</ref>.

Бірқатар тарихшылардың XX ғасырдың 60-70-жылдар шеңберінде, ең алдымен, француздың «Анналдар» мектебінен бастау алатын, жанғырудың неғұрлым әсерлі тарихи-әлеуметтік тұғырнамасын, сондай-ақ әлеуметтік дамудың өзге де теорияларын қабылдауымен, [[Қазақстан тарихы]]н қатысты шетелдік зерттеулердің тақырыптық және географиялық шеңбері айтарлықтай кеңейді. Мәселен, «тарихи жаңа мектептің» өкілдері
Дж. Кип, P. Петибридж, P. Суни, М. Ферро, Р. Пирс, Ц. Хасегава, Д. Рэлей, Д. Гейер өз еңбектерінде тарихи үрдістің неғұрлым терең тамырлы себептеріне (әлеуметтік, саяси, кәсіби, этникалық және басқа факторларға) баса назар аударды.<ref>Белан П., Потапов А., Честное С. Доблесть солдатская. А.,Казахстан, 1974; Балақаев Т., Алдажуманов Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде. А., Ғылым, 1985; Аманжолов К.Р., Зинченко Н.И. На службе Отечества. А.-А., КазЖенПИ, 1992. (Ротапринт); Боевые дела казахских национальных соединений частично освещаются им и в работах по истории военных действий на фронтах 1941 — 1945 жж.; Аманжолов К. Ерлік жолымен. - А., Жалын, 1977; Соныкі. Ерліктін жарқын беттері (Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардын женіспен өткен жолдары 1941-1945). А., Казахстан, 1987; Соныкі. Жауынгерлік туы астында. А., Қазақстан, 1991</ref>.

Алайда, проблемаға жаңа тұғырнамалық тұрғыдан қарау ұлттық аймақтардағы, соның қатарында Қазақстандағы Қазан төңкерісінің әлеуметтік табиғаты жөнінде шетелдік авторлар берген бағаға мәнді түзетулер енгізген жоқ, мұны соңғы кездегі іргелі зерттеулердің бірі — Колгейт университетінің (АҚШ) профессоры М.Б. Олкоттың «Қазақтар» <ref>Белан П.С. 100-я казахская национальная стрелковая бригада в боях за Родину // Известия АН Каз ССР. Серия обществ., 1972, №5. 65-68-6.; Тасбулатов А.Б. Боевой путь казахских национальных соединений в годы Великой Отечественной войны // Казахстан в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов. Сб. докладов и выс- туплений на Междунар. научной конференции. 70-77-6.; Джиенбаев С.С. Сотая казахская. Боевой путь 100-й отдельной казахской бригады. Военно-исторический очерк. А., «Дайк-Пресс», 2000</ref>. еңбегінен байқауға болады.

Ол өлкені қансыратқан Азамат соғысы барысында, орыс большевиктерінің жеңісі туралы жаңалықты қуана қарсы алған қазақтардың жаппай құлшынысы туралы дәстүрлі тарихнаманың ресми мәлімдемесімен үзілді-кесілді келіспеушілік білдіреді.

1917 жылғы Қазан төңкерісіне Түркістан мен [[Дала өлкесі]] жергілікті тұрғындарының қарым-қатынасы туралы мәселе бойынша жоғарыдағыға ұқсас көзқарас, сондай-ақ [[1986 жыл]]ы «Орта Азияны зерттеу қоғамы» журналында басылған «Мұстафа Шоқайұлы» (Шоқаев) мақаласында және осы ғылыми орталық [[1985 жыл]]ы басып шығарған «Қазақтардың 1917 жылға дейінгі орыстар туралы пікірі» және «Төңкеріс мұсылман большевиктердің көзімен» деп аталатын жұмыстарда <ref>Букаткин П.Р. Сталинград-Маньчжурия: (Боевой путь 129-го минометного Молодечненского полка) // История. Сб. статей аспирантов и соискателей. Вып. 2. А.-А., 66-74-6</ref>. дәйектелген.

«Большевиктік төңкеріс, - деп жазады Уоррен Уолш (АКШ), - 1921 жылғадейін созылған тырысқақ ауруына ұксайды. Ал салтанатты түрде «[[Азамат соғысы]]» деп жүргендері — төңкерістің жалғасы ғана болатын».<ref>Белан П.С. Из истории боевых действий казахстанских авиационных частей на фронтах Великой Отечественной войны // Известия АН КазССР. Серия обществ. №3. 3—13-6.: Соныкі. Летчики гражданской авиации Осоавиахима Казахстана на фронтах Великой Отечественной войны // Богатыри крылатой гвардии. Сб. / Сост. П.С. Белан, Н.И. Колточник. А.-А., Казахстан, 1984</ref>.

Шетелдік авторлардың Ресейдегі Азамат соғысын «Қазан бүлігінің» бұл тартпас салдары деп қарауы (Р. Даниэльс, М.К. Дзевановский, Д. Футмэн, Ш. Фитцпатрик және басқалар) <ref>Едыгенов Н. Подвиги партизан-казахстанцев // Казахстан в Великой Отечественной войне. Очерки. Вып. I. А.-А., Наука, 1968. 108-148-6.; Соныкі. Участие казахстанцев в партизанском движении в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. А, А., Наука, 1972; Соныкі.Предисловие // Шла война народная: Партизаны Великой Отечественной войны — казахстанцы / Сост. З.А. Швыдко. А.-А., Казахстан, 1985, 5-22-6. Маляр И.И. Вдали от Родины. Казахстанцы - участники европейского движения Сопротивления // Партийная жизнь Казахстана. 1965, №5. 37—38-6.; Соныкі. Солдаты Сопротивления. (О воинах-казахстанцах, участвовавших в движении Сопротивления в странах Европы) // Партийная жизнь Казахстана. 1967, №6. 71-73-6.; Соныкі. Участие казахстанцев в европейском движении Сопротивления // Всегда начеку. 160-167-6</ref>. 1918-1920 жылдары Қазақстанда болған оқиғаларды бағалауда негізгі методологиялық кілт қызметін атқарды. Петроградтағы Қысқы сарайға шабуылдан басталған саяси дауыл алыстағы кен-байтақ далада тарыдай шашылып жатқан қазақтардың көпшілігі үшін бар болғаны орыстардың біреулерінің екіншілеріне қарсы соғысы ғана, түсініксіз, жұмбақ соғыс болатын.

Проблеманын осы заманғы шетелдік тарихнамалық тұғырнамасының негізгі құрамды бөліктері француз дипломаты әрі тарихшы, 1917-[[1918 жыл]]дары Ташкентте болған оқиғалардың куәгері Жозеф Кастаньенің еңбектерінде.<ref>Волкогонов Д.А. Триумф и трагедия. Политический портрет И.В. Сталина. В 2 кн. М., 1989; Мерцалова Д.А. Сталинизм и война: из непрочитанных страниц истории (1939-1990). М., 1994; Мерцалов А.Н., Мерцалова Д.А. Сталинизм и война. М., 1998; Суворов В. (Резун). Ледокол. День «М». М., Изд-во ACT ЛТД, 1997; Соколов В.В. Цена победы. - М., 1991; Мельтюхов ММ. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939-1941 (Документы, факты, суждения). М., Вече, 2000 ж.б.</ref>. кездеседі. Француз ғалымы көзқарастарының қалыптасуына 20-30-жылдары Парижде [[эмиграция]]да болған М. Шоқай зор ықпал етті <ref>Дильманов С., Кузнецов Е. Карлаг. А., Фонд «XXI век», 1997; Козыбаев М.К., Алдажуманов KJOf Тоталитарный социализм: реальность и последствия. А., Фонд «XXI век», 1997; История немцев Центральной Азии. Материалы Международной конференции. 9-10 қазан 1997. А., ТОО «Комплекс», 1998; Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. / Сост. Г. Анес. А., Арыс-Казахстан, 1998; Насильственная коллективизация и голод в Казахстане 1931-1933 жж. Сб. документов и материалов / Вступит, статья и сост. К.С. Алдажуманов, М.К. Каиргалиев, В.П. Осипов, Ю.Н. Романов. А., Фонд «XXI век», 1998; Из истории поляков в Казахстане (1936-1956). Сб. документов / Отв. ред. Л.Д. Дегитаева. А., Казахстан, 2000; Кульбаев Т.С., Хегай А.Ю. Депортация. А., Данекер, 2000 және басқалар</ref>.

==20-30-жылдары жарияланған жұмыстар== 
20-30-жылдары жарияланған жұмыстардың ішінен [[1919 жыл]]ы австрия-венгерлік әскери тұтқұындардың ісі бойынша Түркістанда болған Дания Қызыл Крест [[қоғам]]ының офицері А. Брунның күнделігі, Паул Олбергтің «Түркістандағы орыс саясаты», Георг Кляйновтың «Кеңес Одағындағы ұлт саясаты» мақалалары <ref>Анфилов В.А. Грозное лето 41 года. М., 1945; Гареев М.А. Неоднозначные страницы войны (очерки о проблемных вопросах Великой Отечественной войны). М, 1995: Соныкі. Уроки Великой Отечественной войны: чему они учат Россию? // Ориентир (журнал Минобороны РФ), 1997, №5, 4-8-6.; Соныкі. Смысл военной службы. XX век и уроки для будущего // Свободная мысль XXI. 2000, №2, 22-33-6.; Куманев Г.А. Рядом со Сталиным: откровенные свидетельства. М.: Былина, 1999; Соныкі. Подвиг и подлог: страницы Великой Отечественной войны 1941-1945 жж. М., Русское слово, 2000; Поляков Ю.А. Великая война: дискуссии продолжаются // Свободная мысль — XXI. 2001, №5, с. 7—14; Козыбаев М.К. История и современность. А., 1991; Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А., 2000, кн. 2, 207-347-6.; Қар.: Казахстан в Великой Отечественной войне 1941 — 1945 жж. А., 2000; Депортированные в Казахстан народы (колл. авторов), А., 1998 және басқалар</ref>. тарихшылардың үлкен ғылыми қызығушылығын тудырды. «Остойропада» жарияланған соңғы мақала журналдың 50 жылдық мерейтойына орай, [[1975 жыл]]ы қайта басылды. Онда [[Қызыл Армия]] отрядтарының аймақтағы әрекеттеріне жаңаша баға беретін, [[Азамат соғысы]] тарихының бұрын беймәлім болып келген жаңа беттері ашылды.

Кейінгі кезеңдерде батыс ғалымдары 20-жылдардағы Қазақстан тарихының жаңа қырларын игерді; ең алдымен жаңа деректемелерді кеңінен пайдалануы арқылы зерттеу тақырыптарының аясын айтарлықтай кеңейтті. Дәстүрлі Кеңестік деректерге (Г. Сафаров. Отаршылдық төңкеріс, 1921; Ю. Козловский. Орта Азиядағы Қызыл Армия, 1928; және баскалар) қосымша, зерттеушілер «Локайдағы басмашылық» (М.-Л., 1929), «Қызыл Армия замандастардың, ақтар мен шетелдіктердін пайымдаулары бойынша. 1918-[[1924 жыл]]дар» (М.-Л., 1925), «Орта Азиядағы Қызыл гвардияның және Қызыл Армияның ұлттық бөлімдері» (Ташкент, 1933) секілді ғылыми айналымнан алынған жарияланымдарға да баса назар аударды.

Осындай жұмыстардың нәтижесінде қазіргі заманғы шетелдік тарихнамада тұрғылықты халықтардың Кеңес өкіметіне қарым-қатынасы проблемасына «екіұдай» көзқарас орнықты. Бұл көзқарасты оксфордық «Орта азиялық шолу» журналының редакциясы «1917—[[1920 жыл]]дардағы Түркістандағы Қызыл Армия» деген мақаласында білдірді. «Мұсылмандар Қызыл Армия қатарында қызмет етті, - деп жазады онда, - бірақ олардың саны көп болған жоқ» <ref>Великая Отечественная война 1941 — 1945; Военно-исторические очерки. Т. 1—4. М., Наука, 1998-1999. Красная звезда</ref>. Демек, аймақтағы ұрыс әрекеттерінің барысын, сипаты мен бағытын мұсылмандар анықтаған жоқ. Большевиктердіқ астыртын жоспары арқылы Азамат соғысы барысында Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ұлттық-мемлекеттік құрылымдары (Алашорда, [[Қоқан автономиясы]]) жойылды, оларды «біртұтас және бөлінбейтін Ресей» құрамында, өз билігінің ықпалында ұстау шаралары жүзеге асырылды. Орыстардың этникалық аумағында революция барысында көзделген таптық мақсаттар мен міндеттер, ұлттық аймақтарда екінші орынға ысырылды. Шет аймаққа келгенде Кеңес өкіметінің мұндай құбылуы, аймақтағы түркі тілдес халықтардың ұлттық санасын оятпай қалған жоқ. Осындай әдіснамалық тұрғыдан зерттеу, Ж. Кастаньенің 20-жылдардағы классикалық еңбегінен <ref>Балакаев Т.,АлдажумановК- Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде. А., Ғылым, 1985; Аманжолов К.Р.ЗинченкоН.И. На службе Отечества. А. А., КазЖенПИ, 1992. (Ротапринт); Боевые дела казахских национальных соединений частично освещаются ими в работах по истории военных действий на фронтах 1941-1945 жж.; Аманжолов К. Ерлік жолымен. А., Жалын, 1977; Соныкі. Шайқаста шындалған достық А., Мектеп, 1985; Соныкі. Ерліктің жарқын беттері (Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары. 1941—1945). А.: Қазақстан, 1987; Соныкі. Жауынгерлік туы астында (Қызыл Армияның Қазақстанда құрылған әскери бөлімдері мен құрамаларының ерлікпен өткен жолдары. 1918—1945 жж.). А.: Қазақстан, 1991</ref>. кейін шетелдік тарихнамада белгілі бір дәрежеде ұмытыла бастаған басмашылық қозғалысқа деген қызығушылықтың қайта тууына ықпал етті.

70-80-жылдары, басмашылықтың жеңілуінің әлеуметтік негіздері мен себептерін большевизм мен исламның бітіспес қайшылығымен байланыстыра зерттеумен Г. Массел, Э. Каррер д' Анкос, А. Беннигсен, Ш. Лемерсье-Келькеже, С. Уимбуш, Г. Брэкер белсенді түрде шұғылданды. Басмашылық туралы бірқатар кешенді зерттеулер «Орта азиялық шолуда» жарияланды («Басмашылық. Орта азиялық халықтардың 1918—1924 жылдардағы қарсылық қозғалыстары»; «Жұнаид хан — Қарақұм даласының королі»; «Түркістандағы шетелдік [[соғыс]] тұтқындары» т.б.).

Шетелдік тарихшылардың (М. Олкотт, М. Броксап, Г. Фрезер) соңғы зерттеулері, жаңа деректік негіздерге сүйеніп, басмашылықты «мәдени және діни жағынан ұқсас» . Түркістан халықтарының отаршылдыққа қарсы күресі түрінде тұжырымдауға мүмкіндік берді.

Басмашылар қатарында тікелей шайқасып, өз өмірін түркі халықтарының бірлігі жолындағы күреске арнаған Әнуар-пашаның жеке тұлғасы мен қызметіне қызығушылық туды.<ref>Белан П.С. Память погибших за Родину — священная эстафета поколений // Казахстан в Великой Отечественной войне 1941—1945 годов. Сб. докладов и выступлений на Международной научной конференции, посвященной 55-летию Победы над фашистской Германией. 98-99-6. Работа по определению потерь во многом было облегчена изданием статистического исследования «Гриф секретности снят: Потери Вооруженных Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах...». Под общ. ред. Г.Ф. Кривошеева. - М., ВИ, 1993</ref>.

Бүкіл Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігін қамтуға дейін жеткен басмашылық қозғалыс пен көтеріліс ошақтарының қозғаушы күштері мен мақсаттарын ұғынуға тырысқан шетелдік тарихшылардың көпжылдық еңбегі Принстон университетінің (АҚШ) қызметкері Э. Дейлидін авторлығымен, 1986 жылы жарық көрген «Басмашылар және большевиктер» деп аталатын [[монография]]да <ref>Таштемханова P.M. Казахстан в немецкой историографии. Павлодар. 2003. Жумашев P.M. История культуры в отечественной историографии. Караганда. 2002; Очерки истории культуры Казахстана. Алматы. 2002; Капаева А.Т. Культура и политика (Государственная политика в области культуры в Казахстане во 2 половине 40-80-х жж. XX в.). Алматы, Атамұра. 2004</ref>. қорытындыланды.

Монографиялық еңбекте жоғарыда атап өтілген зерттеулермен бірге, Гуверов институтының мұрагатында (АҚШ) сақталған «Т. Рысқұловтың материалдар жинағы»; Түркістан республикасы ОАК-нің Төтенше комиссиясы мен Халық Комиссарлары Кеңесінің бұйрықтары; Ферғана майданы әскері қолбасшысының жарлықтары; Т. Рысқұловтың «Революция және Түркістанның жергілікті тұрғындары» (Ташкент, 1925) кітабы; ТұрОАК-і комиссиясының Түркістан Компартиясы съездеріндегі басмашылықпен күрес туралы жасаған баяндамалары; В. Құйбышевтің «Басмашылық майданы» мақаласы («Жизнь национальностей», № 16/73, маусым, 1920 жыл) кеңінен пайдаланылған. Эмигрант Анатолий Марковтың «Ақтар қозғалысының энциклопедиясы: көсемдер, партизандар, майдандар, жорықтар және Ресейдегі Кеңестерге қарсы халық көтерілістері» (II-IV т.) деп аталатын жарияланбаған қолжазбаларынан және Уильям Клеммнің «Орыс Орта Азиясындағы революциялық оқиғалар очеркі» дейтін докторлық диссертациясынан ([[1922 жыл]]) алынған күнды да алуан түрлі материалдар алғаш рет ғылыми айналымға енгізілген.

Бұл деректемелер мен әдебиеттерді шығармашылық тұрғыда ой елегінен өткізу, автордың басмашылық тарихының әскери-саяси аспектілерін сипаттаудың дәстүрлі шеңберінен шығып, оның әлеуметтік-[[экономика]]лық себептерін барынша толық әрі сенімді түрде көрсетуіне мүмкіндік тудырды. Дейли басмашылық қозғалыстың бастау көздерін Орта Азия мен Қазақстан халықтарының 1916 жылғы отаршылдыққа қарсы көтерілістерінен, қазақ және қырғыз шаруаларының жерсіз қалуынан іздестіреді. Осы қатарда, негізінен орыстардан құралған Түркістан үкіметінің шовинистік саясаты, жергілікті тұрғындардың діни сезімдерін қорлау және оларды қайыршыландыру секілді факторларға сілтеме жасалады.

П. Олбергтен кейін, автор Қызыл Армияның өлкеге келуінің өзі ғана аласапыран тудырушы факторға айналғанын ескертеді. Тұтастай алғанда, Дейли басмашылықтың тууын жергілікті тұрғындардың оларға жат теорияға негізделген әлеуметтік тәртіптерді қабылдамауының табиғи көрінісі ретінде түсіндіреді.<ref>Мухатова О.Х. Казакстандагы XX гасырдын 20—90-жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. Алматы, 1999; Кадысова Р.Ж. Советская модернизация Казахстана (1917—1940 жж.): историография проблемы. Алматы. 2004</ref>.

Азамат соғысынын соңына қарай дәстүрлі қазақ қоғамы қиратылып, Қазақстанның көптеген аудандарында қысқа мерзім ішінде екі рет жаппай ашаршылық орын алды. 1918 және 1921 жылдары жергілікті тұрғындар арасында болған ашаршылықтың қамтыған ауқымы туралы бірқатар материалдар АҚШ пен Еуропа елдері мерзімді баспасөзінін беттерінде жарияланды. 1922-[[1923 жыл]]дары сауда ісімен Орынбордан Актобеге, одан әрі Арал теңізіне дейін барған австриялық Г. Крист пен ағылшын Р. Фокстің күнделіктері сол кезеңнің оқиғалары туралы құнды деректер болып табылады.<ref>См.: Alhvorth Е. Central Asian publishing and the rise of nationalism. An essay and a list of publications in the New York public library. N.Y., 1965; Idem. Nationalities of the Soviet East. Publications and writing system. A bibliographical directory and translation tables for Iran- and Turkic language publications, 1818-1945, located in the U.S. libraries, N.Y. and L., 1971; Guide to the study of the Soviet nationalities. Non-Russian peoples of the USSR / Stephan M. Horak (ed.) Littleton, 1982; Lazzerini E.J. The Archive of Mustafa Chokay Bey// Cahiers du Monde Russe et Sovietique. 1980. Vol. XXI. No. 2. p. 235-239; Hoffmann H. Als Oberinstrukteur in Spassko-Sawodski-Lager// Militargeschichte. 1986. 25 Jg. No. 6. S. 524-535; Documents on Soviet Russia's Anti-Islam policy in Turkestan/ Introduced and collected by B. Hayit. Pt. I II. Dusseldorf, Koln, 1958-1959; Programs of the Muslim political parties, 1917-1920. Oxford, 1985. The Revolution as seen by Muslim Bolsheviks// The Society for Central Asian Studies. Reprint series. No. 3. Oxford, 1985 etc.</ref>.

Қазақтарды жаппай шаруа ұжымына ұйымдастыру («Қосшы», «Жарлы» т.б.) қызметі, жер-су реформалары қайсыбір тарихшылардың (X. Сетон-Уотсон, Э. Карр, Я. Матли <ref>Chamberlin W.H. The Russian Revolution. 1917-1921. In 2 vols. N.Y., 1935; idem. Russia's iron age; Boston, 1934.</ref>. назарын аударды. Олар большевиктердің аграрлық саясатының қайшылыққа толы екенін, қоныстанушыларға берілген шұрайлы жерлерді қазақтарға қайтарғысы келмейтінін атап өтті.

В. Конолли 1921-1922 жылдардағы аграрлық реформалардың басты мақсаты Кеңес өкіметінің көмегімен мұсылман қоғамына әлеуметтік күйзеліс әкелу болды, ал бұл реформалар болашақтағы басқа да аграрлық өзгерістердің басталуының өзіндік нышаны ретінде қызмет етті деп бағалады.<ref>Castagne J. Les musulmans et la politique des Soviets en Asie Centrale. P., 1925; idem. Bolchevisme et l'islam // Revue du Mond Musulman. P., 1922.</ref>.

Қазақстанның ұжымдастыру қарсаңындағы қоғамдық-саяси жағдайы М. Олкоттың кітабында, өмірдің барлық саласынан отаршылдық мұраларын аластау үшін күреске шыққан аз санды қазақтың зиялы қауымы мен бұқара халықтың әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге қолдау көрсетуіне мұқтаж Кеңес өкіметінің жергілікті органдарымен күрес түрінде сипатталады. Орыс отаршылдарының мүдделерін көздеген большевиктер жергілікті тұрғындардың мұқтаждығын қанағаттандыра алмады. Бір сөзбен айтқанда, деп жазады Олкотт, әр түрлі себептерге байланысты, Компартияның сол кездегі көсемдері қазақ даласындағы алда тұрған экономикалық эксперименттердің мәдени және әлеуметтік ауыр салдарларын айқын аңғара алмады. Алайда қазақтардың өздері басқа да орта азиялық халықтар секілді, олардың қоғамын экономикалық шаралар арқылы өзгертудің мәнін ғасырлар бойғы дәстүрлері мен мәдениетіне төнген тікелей қатер ретінде түсінді.<ref>Pipes R. The Russian Revolution. N.Y., 1990.</ref>.

Шетелдік тарихшылар (Е. Бэкон, Э. Шихи, И. Виннер, X. Нейберт, Э. Гизе т.б.),<ref>Кар.: Seton-Watson H. The Russian Empire, 1801-1917. Oxford, 1967; Carrere d'Encausse H. The fall of Tsarist Empire; Civil War and Government; The National Republics lose their Independence // Central Asia: a century of Russien rule / Ed. By E. AUworth. L., 1967. pp. 131-253; idem Le grand defi. Bolshevics et nations 1917-1930. P., 1987; The Anatomy of the Communist takeovers/ Ed. By T.T. Hammond. New Haven and London, 1975; Simon G. Die nichtrussen Volker in Geselschaft und innenpolitik der UdSSR. Koln, 1979; Bennigsen F., Wimbush S.E. Muslim national Communism in the Soviet Union. A Revolutionary strategy for the Colonial World. Chicago, 1979; Bennigsen A. La revolution importe: le precedent de l'Asie Centrale. 1917// Le systeme communiste: le monde expansion. P., 1982; KappelerA. Russiand als Vielvolkerreich: Entstellung, Geschichte, Zerfali. Munchen. 1992.</ref>. тіпті экономикалық мақсаттарды ғана көздегеннің өзінде де, қыска мерзім ішінде көшпелі және жартылай көшпелі малшыларды отырықшылыққа көшуге мәжбүрлеудің ақылға сыйымсыздығы туралы тезисті жан-жақты негіздеді.

Қазақтарды отырықшылыққа көшіруге байланысты орын алған трагедия себептерін П. Крадер (АҚШ), дәстүрлі қазақ қоғамы мен өндірістік жүйені әлеуметтік ұйымдастырудың бірыңғайлық пен тұтастықтың синтезі екендігімен түсіндіреді.<ref>Кар.: Keep J. October in provinces// Revolutionary Russia. Ed. By R. Pipes. Cambridge (Mass.), 1968; Peiky bridge R. The Spread of the Russian Revolution. Essays on 1917. L., N.Y., 1972; Suny R. The Baku Commune, 1917-1918. Princeton, 1972; idem. Towards a Social History of October Revolution// The American Historical Review. Vol. 88. No. 1.ақпан 1983. p. 31-52; idem. Nationalism and Class as factors in the Revolution of 1917. Ann Arbor, 1988; Ferro M. La revolution de 1917, t.l. La chute du tsarisme et les origins d'Octobre. P., 1967; T. 2.Octobre: naissance d'une societe. P., 1976; American Historical Review. 1981. No. 5. p. 1122; Soviet Studies. 1981. No. 3. p. 453-459; Hasegawa T. The ақпан Revolution: Petrograd, 1917. Seattle. 1981; Pierce R. Toward Soviet power in Tashkent. ақпан-October 1917// Canadian Slavonic Papers. Ottawa, 1975. Vol. XVI!. No. 2/3. p. 261—269; Raleigh D.J. Revolution on the Volga. 1917 in Saratow. Ithaca; L., 1986; Geyer O. Die russische Revolution. Probleme und Perspective]!. Gottingen, 1985.</ref>.Э. Шихи, В. Конолли (Англия), дәстүрлі көшпелі шаруашылықтың биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру бағдарында жүргізгенде ғана тиімді болатынын атап өтеді.

Шетелдік зерттеушілер (В. Конолли) өз күштерін «Орта Азия мен Қазақстанды апатқа жеткізген» ұжымдастырудың қайғы-қасіретті тәжірибесін зерделеуге жұмылдырды. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен ауыр өнеркәсіпті дамыту, деп атап көрсетеді Сетон-Уотсон, елдің барлық азаматтарының иығына ауыр салмақ түсірді, бұл Украина мен Қазақстанда аса қатыгездік тәсілдермен жүзеге асырылды.

Ұжымдастыру барысындағы бетімен кетушілік пен зорлық-зомбылық көріністері америкалық тау инженері Джон Литлпейдждің «Кеңестік алтынды іздестіру жолында» деген естелігінде шыншылдықпен және терең сезіммен суреттелген. Бұл естеліктер қазақ халқының 30-жылдардағы қасіретті тағдырының құжаттарға негізделген хикаясындай оқылады. «Біз малшылардың шикі балшықтан соғылған, құлап қалған үйлерінің үйінділері арасынан баяу сыздықтап шығып жататын түтінді жиі көретінбіз, — деп жазады ол. — Үйлер номадтар мен коммунистік әпербақандардың арасында болған ұрыс кездерінде өртелген. Олар ұшы-қиырсыз даланың бірде о жерінде, бірде бұ жерінде айлар бойы жанып жатты».<ref>Olcon M.B. The Kazakhs. Stanford, California, 1987.</ref>.

М. Олкотт «Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны» мақаласында қазақтарды шаруа шаруашылығына ұжымдастыру шаралары [[1930 жыл]]ы [[халық]]тың жаппай және тегеурінді қарсылығын тудырғанын айтады. Республиканың партия ұйымдары,оның басшылары Ф. Голощекин мен И. Кұрамысов өлкеде етек алған зорлық-зомбылық пен талқандаудың бар кінәсін мойнына арту үшін «айыптыларды» іздеуге мәжбүр болды. Олар ең алдымен
А. Байтұрсынов және Алашорданың басқа да көсемдері болып шықты.

Қазақстанның көптеген аймағын қамтыған күйзелістер туралы алғашқы хабарлар америкалық мерзімдік басылым («Нью-Йорк Тайме» т.б.) беттерінде 1932-1934 жылдары-ақ көріне бастады. 30-жылдардың қайғы-қасіретін суреттеген макалалар «Манчестер Гардиан», «Дейли Телеграф», «Матен», «Фигаро», «Нойе Цюрихер Цайтунг», «Газетт де Ла Лозанн», «Стампа» беттерінде жарық көрді.

30-жылдардағы қазақ ауылдарын жаппай қамтыған ашаршылық жөніндегі батыстық жарияланымдардың ішінен Р. Конквестің [[1986 жыл]]ы Лондонда шыққан «Қасірет науқаны: кеңестік ұжымдастыру және аштан қыру» кітабын бөліп айтуға болады. Автор өз кітабында X. Сетон-Уотсон бұрынырақта айтып кеткен, қазақтар арасындағы ашаршылық ұжымдастыру түрінде арнайы ұйымдастырылған науқанның салдары деген пікірді ұстанады.

Конквест батыстық тарихнамада алғаш рет байлар шаруашылығын тәркілеу және Кеңес өкіметінің басқа да жазалау шаралары салдарынан аштықтан құрбан болған қазақтардың санын анықтауға тырысты.<ref>Кар.: The Kazakhs on Russians before 1917 // The Society for Central Asian Studies. Reprint series. No. 5. Oxford, 1985; The Revolution as seen by Muslim Bolsheviks // Ibid. No. 3; Mustafa Chokay oglu (Chokaev) // Ibid. No. 8. Oxford, 1986.</ref>.

Автор 1932-[[1934 жыл]]дардағы зұлматтың бастапқы себебін экономикалық және саяси қателіктен емес, большевиктердің адамзат мәдениеті мен онын табиғатын мүлде түсінбегендігінен деп біледі. Конквесттің пайымдауынша басқа бірде-бір отаршылдық режимнің жылнамасынан ұшырату мүмкін емес, осы бір орасан зор адам шығыны мен экономикалық күйзелістін себептері мен мән-жайы зерттеушілердің назар сала, үңіле қарауын қажет етеді.

Қазақтар трагедиясы, деп санайды батыс тарихшылары, капиталды ауыл шаруашылығынан өнеркәсіпке аударудың есебінен жүзеге асырылған индустрияландыру саясаты арқылы асқына түсті. Орта азиялық халықтардың айтарлықтай материалдық табыстары қандай болғанда да, бұған төленген адам күш-жігерінің құны орасан зор деп санайды олар. Индустрияландыру тарихын осыған ұқсас талдау ағылшындық жетекші орта азия танушылардың бірі В. Коноллидің еңбектерінде <ref>Walsh W. Russia and the Soviet Union. The Univ. of Michigan, 1968. p. 387.</ref>. келтірілген. Оның «Кеңестік Азиядағы өнеркәсіптің дамуы» (1941) атты мақаласында Қазақстанның маңызды индустриялық нысандары: Қарағанды көмір кен орны, [[Балқаш]]тың мыс кені, [[Жезқазған]] кеніші, Риддердегі полиметалл қазба байлықтары мен [[Шымкент]]тегі кәсіпорындар қарастырылды. Конолли бұл «жетістіктердің» бәрінің артында қазақ халқының трагедиясы тұрғанын түсінді, өйткені бұған оның қолында жеткілікті сенімді дәлелдер, Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Моңғолия]]ға, [[Ауғанстан]]ға, [[Иран]]ға және басқа елдерге ауған босқындарға сауал қою жолымен алынған материалдар болды.

Конолли өзінің «Оралдың арғы жағында» деп аталатын негізгі еңбегінде, жоспарлау, қаржыландыру және кеңестік жаңғырту проблемалары бойынша, кітап шыққан тұста сүйенуге болатын статистикалық материалдар мен зерттеулердің жеткіліксіз болғанына қарамастан, Қазақстанның экономикалық дамуынын кең панорамасын бейнелеп, оның негізгі бағыттары мен белгілерін көрсетіп бере алды.Тұтастай алғанда, Орта Азия республикалары мен Қазақстанды индустрияландыруға, деп көрсетеді автор, сталиндік террордың, ашаршылықтың және тұрғындарды қалаға мәжбүрлеп көшірудің есебінен қол жеткізілді.

Сапалық емес, сан жағынан дамыған кеңестік қоғамның экономикалық кесімді талаптары мен дәстүрлі коғамның құндылықтары қақтығысқа түскен — Қазақстанды индустрияландырудың аяқталмай қалған үрдісінің негізгі қорытындысы республиканы Ресейдің қосалқы шикізат қорына айналдырумен аяқталды. Батыс тарихшылары, соған сәйкес, қазақ қоғамын тарихи үрдістің табиғи дамуы барысында аз қиындықпен, барынша тиімді түрде жаңғыртуға болар еді, деген қорытындыны дәйектеді.

Қазақстандағы мәдениет құрылысының тарихы әлі де зерттелу үстінде. Бірақ ол 90-жылдардың бас кезіне дейін тұтасымен «мәдени революцияның» мақсаттарын, міндеттері мен қорытындыларын пайымдауға арналған болатын.<ref>Кар.: Footman D. Civil War in Russia. L., 1961. p. 109; Daniels R. Red October. The Russian Revolution of 1917. N.Y. 1967; Dzievanovski M.K. A History of Soviet Russia. Englewood Cliffs, 1985. p. 99; Fitzpatric Sh. The Civil War as a formative experience 11 Bolshevik culture: Experiment and order in the Russian Revolution. Bloomington, 1985. p. 74.</ref>.

Қазақстандағы мәдениет құрылымы мәселелері жөніндегі ғылыми-тарихи жұмыстардың көпшілігін кеңестік отаршылдық теориясын нысана еткен авторлар (А. Беннигсен, А. Парк, P. Пайпс, М. Ривкин, В. Конолли т.б.) жазды. Олар кеңес мемлекетінің аймақтағы әлеуметтік-экономикалық шараларын орыстандыру саясатымен тікелей байланыстырады: кеңестендіру, индустрияландыру, ұжымдастыру, орыстандыру оқиғаның тізбегі, міне осындай. Р. Хилл «Кеңес Одағы: Лениннен Горбачевка дейінгі саясат, экономика және коғам» деген айтулы еңбегінде өзінің қоғамдық дамуында артта қалған халықтарға «білімді ақсүйектердің өз құндылықтарын таңуы» олардың рухани өмірі мен экономикасының жекелеген салаларын өз қалауларынан тыс күшпен жанартуға мәжбүр еткен отаршылдық саясаттың сөзсіз салдары деп санайды. «Халықтардың экономикалық дамуын қамтамасыз ете отырып, — деп жазады кітап авторы,— Кеңес үкіметі олардың дәстүрлі мәдениетін үнемі күйретіп отырады, сол арқылы олар халықтардың мүсәпірлік өмір салтына душар болуының, олардың орыстар пайдасы үшін қаналуының барлық кінәсын мойнына артты».<ref>Кар.: Castagne J. Le Turkestan depuis la Revolution Russe, 1917-1921// Revue du monde musulmane. Paris, 1922. Vol. 51. Juine. P. 28—73; idem. Les organizations sovietiques de la Russie musulmane// Ibid. 1922. Octobre. Vol. II. p. 1-248.</ref>. Алайда, бұл оның пікірінше, жаңғырту жолына түскен елдердің барлығының да үкіметтері бастан кешетін дилемманың бір нұсқасы болып табылады.

Сөйтіп кеңестік отаршылдық, [[тоталитаризм]] және [[модернизация]] (жаңғырту) теорияларының жақтаушылары бір-бірінен өздерінің тек бастапқы көзқарастары тұрғысынан ғана ерекшеленді. Біреулері жанғырту үрдісі халықтың рухани бастауы мен моральдық негізін үзіп тастайды, сондықтан мәдениеттің өзгерістер мен ықпалдарға ұшырауы сөзсіз болатын жағдай деген көзқарасты ұстанады. Енді біреулер (алдыңғы екі теорияны жақтаушылар) мәдениет пен қоғамдық дамудың арақатысын түсіндіруде, рухани құбылыстардың, қоғамдық сананың тәуелсіздігін мойындайтын мәдени детерминизмді негізге алады. Батыстық тарихшылар өздерінің түпкі теориялық көзқарастарын, мәдениеттің маңызды саласы ретіндегі мектепте білім беру ісін дамытудың мысалында айшықтап көрсетуге ұмтылды, бұл жағдайда, олардың пікірінше, Кеңес мемлекеті саясатының мақсаттары мен объективті нәтижелері арасында шешімін таппаған дилемма болғандығы айтылды (Р. Видмайер, Г. Бэрман, Н.де Витт т.б.).<ref>Егемен Қазақстан. 2005, 26 қаңтар.</ref>.     Бірақ сонда да ұзақ уақыттар бойы Батыс ғалымдарының күш-жігері білім саласының әр түрлі даму кезеңдеріндегі кеңестік саясат тақырыбының шеңберінен шыға қойған жоқ.

Орыс әріптерін (кириллицаны) енгізудің салдарлары мен мақсаттары туралы мәселе бірқатар шетелдік тарихшылардың (Дж. Уилер, М. Ривкин, С. Данн және Э. Данн, П. Хенце, С. Матушевский т.б.) еңбектерінде <ref>Brun A.N. Troubles times. Experiences in Bolshevik Russia and Turkestan. L., 1931; OlbergP. Russian policy in Turkestan// Contemporary Review. 1922. Vol. 122; Kleinov G. Die Nationalitatenpolitik in der Soviet Union// Osteuropa. 1975. Vol. 8-9. S. 720-728.</ref>. жан-жақты талқыланады. Олардың зерттеулерінің негізгі қорытындылары алфавитті ауыстыру Орта Азия мен Қазақстан халықтарының рухани мәдениетіне орасан зор зиян келтірді дегенге саяды. Олардың көрсетуінше, кириллицаны енгізу арқылы кеңестік көсемдер алыс мақсаттарды көздеген: а) аймақ халықтарын шетелдік мұсылмандардан алыстату және оларды алда болатын ассимиляцияға, орыс мәдениетіне жақындату; ә) орыстар қашанда өздерінің аймақтағы билігіне төнетін кауіп есебінде бағалап келген — пантюркизмнің іргетасы ретінде қызмететуге тиіс жалпытүркілік мәдениеттің тамырларынан ажырату; б) қазақ және басқа тілдерге араб, парсы сөздерінің орнына орыс атаулары мен терминдерінің кіруін оңайлату.

Саясаттың экономикадан, мемлекеттің қоғамнан, Орталықтың мүдделері шетаймақтардың маңызды қажеттіліктерінен басым болуын негіз етіп алған КСРО-ның әміршіл-әкімшіл жүйесі Қазақстанның соғысқа дейінгі кезеңдегі экономикалық дамуынын бейшара беталысын одан әрі күйзелтті.

[[Батыс]] мамандары үшін бұл бағыттың болашағы қандай болатынын түсінудің қажеттілігі ерекше болды, өйткені бұл мәселенің КСРО экономикалық жүйесінің тиімділігі мен саяси құрылысының болашағы туралы тұжырым жасау үшін маңызы зор еді. Осы сұраққа берген жауаптарына қарай батыстық тарихшылар мен экономистер бір-біріне тұп-тура қарама- қарсы көзқарастар ұстанған «оптимистер» мен «пессимистерге» бөлінді. Біріншілері - Қазан төңкерісі мұраттарының «өміршендігіне» сеніммен қарауымен ерекшеленеді, соған сәйкес Орта Азия мен Қазақстан халықтарының экономикалық ілгерілеуіне назар аударып, олардың экономичный осы заманғы формаларына өту мүмкіндігіне оң баға береді (Р. Меллор, И. Короповецки, Г. Шредер, Г. Шаффер, Р. Мантинг, У. Мандель, Макейли, JI. Бланшар т.б.).

Егер аталған алғашқы тарихнамалық бағыт өз қатарына әлеуметтік тарихтың жекелеген жақтаушыларын біріктірген болса, ал «пессимистер» негізінен тоталитаризм және кеңестік отаршылдық теориясын ұстанушылардан тұрды. Соңғылары кеңестік қоғамдық құрылыстың күйреуі сөзсіз болатын жағдай деген тезиске табан тіреді. Олар Қазақстанның экономикалық даму проблемаларын зерттеулерінің ең басында-ақ бұл үрдістің бір жақты сипатын, оның Ресейдің өнеркәсіп ошақтарына қызмет етуге бағдарланғандығын атап айтты (3. Мясковский, Г. Вагенленер, П. Ботт, Катков т.б.).<ref>The Red Army in Turkestan, 1917-1920// Central Asian Review. 1965. Vol. XIII. No. 1. p. 35.</ref>.

Шетелдік тарихнамада, Қазақстанның экономикалық дамуы, Кеңес Одағының ыдырау кезеңіне дейін де, бұрынғысынша: а) Еуропалық Ресей мен КСРО-ның шығыстағы республикаларының экономикалық мүдделері арасындағы жағдайды антагонистік сипатта қарастыратын «орталық — шет аймақ» моделінің шенберінде; ә) аймақтың табиғат байлықтарын орталық-отарлаушы ел пайдасы үшін тонауға, экономикалық қанауға және отарлауға қарсы наразылық білдірулері арқылы көрінген Орта Азия мен Қазақстан халықтары [[ұлт]]тық санасының өсу заңдылықтары арнасында қарастырылып келді.

Қазақстанның экономикалық дамуының индустриялылық сипатын теріске шығармай, М. Олкот, алайда өнеркәсіптің осы кезге дейін «негізінен орыстардың бақылауында» екеніне ерекше назар аударады. «Бүгінде Қазақстан көмір өндіруші өнеркәсібі және индустриялық негізі бар республика бола тұра, — деп жазады Олкот, — [[еңбек]]ке жарамды жергілікті тұрғындардың 75%-ы үшін ауыл шаруашылығы әлі де экономиканың өмірлік маңызды саласы ретінде қалып отыр».<ref>Castagne J.Les basmatchis: Le mouvement national des indigenes d'Asie Centrale depuis la revolution d'Octobre 1917 jusqu'en octobre 1924. Paris, 1925.</ref>. Қазақтардың индустриялық еңбектен тысқары қалуы салдарынан, — деп санайды Олкот, қазақ қоғамындағы ең терең өзгерістер индустрияландыру мен өнеркәсіпті одан әрі дамыту есебінен емес, тың жерлерді игеруі арқылы жүзеге асырылды.

Тың және тыңайған жерлерді игеру батыста тарихшылардың, сондай-ақ ғалым-агрономдардың, топырақтанушылардың, экономистердің және басқалардың да кең спектрлі көзқарастары көрініс тапқан әдебиеттердің тұтас бір ағынын тудырды. Тың науканының алғашқы жылдары жазылған Дж. Клири, Э. Стивенсон (АҚШ), О. Шиллер, Г. Раух, X. Финдейзеннің (ГФР) жұмыстарында Қазақстандағы егіс қорын кеңейтудің экономикалық мақсаттары мен әдістерін талдап, жергілікті тұрғындардың өз қалауымен қатысуынан тысқары қабылданған кезекті партиялық шешімге қарым-қатынасын ашып көрсетуге ұмтылыстар жасалған.<ref>Olcott M.B. The Basmachi of Freemen's revolt in Turkestan, 1918-1924 11 Soviet Studies. Glasgow, 1981. Vol. XXXIII. No. 3. p. 352-369; Broxup M. The Basmachi 11 Central Asian£«rvey. 1983. Vol. 2. No. 1. P. 57-82; Fraser. G. Haji Sarni and the Turkestan Federation, 1922-1923 // Asian Affairs. London, 1987. Vol. XVIII. Part I. P. I 1-21; Lorenz R. Die Basmatschen-Bewegung // Die Muslime. 1989. S. 235-256.</ref>.

Проблема тарихнамасының даму деңгейіне қарай, онда өкілдері тың игеру науқанын экономикалық немесе саяси тұрғыдан түсіндіруге тырысқан негізгі екі бағыт қалыптасты.

Мәселен, О. Шиллер мен А. Ноувтың науқанының алдында екі түрлі жолмен шешілуі мүмкін болатын кең-шарлық жүйенің ұзаққа созылған дағдарысы орын алды деп санайды. Біріншісі — ауыл шаруашылық өндірісін ежелгі егіншілік аймақтарды қарқынды дамытуға жеткізеді. Бірақ бұл айтарлықтай мол қаржы жұмсауды қажет етеді. Екінші жол - Қазақстан мен Сібірдегі тың және тыңайған жерлерді игеруді қарастырды.

Р. Лэйрд, Дж. Чэпел, Дж. Уилер, М. Макколи, М. Рае, Н. Рязановский, яғни бұл тақырыпты зерттеушілердің басым көпшілігі Қазақстандағы тың жерлерді игеруді Қазақ даласын мәңгілік отарлауға ұмтылған патшалық қоныс аудару саясатының жалғасы деп қарайды. Кеңестер, деп пайымдады олар, осы науқан арқылы бірқатар міндеттерді шешуге: славяндарды қоныстандырып, Ресеймен шекаралас аумақтардың беріктігін нығайтуға, ұлттық аймақтарды орыстандыруға тырысты. Бір сөзбен айтқанда, АҚШ-тың сыртқы саясат мекемесінің органы «Форрин аффездін» пікірінше, тың игеру «бәрінен де бұрын Қазақстанға қатысты болған» КСРО-дағы «орыстарды одақтық республикаларға қоныстандырудың мұқият жоспарланған және саяси сипатқа ие» кезекті шараларының бірі болып табылады.<ref>Кар.: Dumon P. La fascination du bolshevisme. Enver Pacha et le parti des sovietiques populates, 1919-1922 // Cahier du Monde Russe et Sovietique. 1975. Vol. XVI. No. 2. P. 141-166; Rorlich A.A. Fellow-Traveller: Enver Pasha and the Bolshevik government, 1918-1920 // Asian Affairs. 1982. Vol. XVIII. Part III. P. 286-2%.</ref>.

Қазақстан экономикасының [[Кеңес Одағы]]ның ыдырауы қарсанындағы жай-күйіне тұтастай сипаттама бере келіп, батыстық зерттеушілер, агроөнеркәсіптің өз ішіндегі экономикалық қатынастардың реттелмегендігіне және соның салдарынан кеншар мүшелерінің еңбегімен жиналған қордың елеулі бөлігі өнеркәсіпке құйылғанына назар аударады. Осындай тәсілмен республиканын 60-70%-ын күні бүгінге дейін қазақтар құрайтын ауыл тұрғындарын жасырын қанау жүзеге асырылды. 80-жылдардағы Қазақстан экономикасының дамуындағы жағымсыз бағыттар М. Гольдман, М. Олкот, Д. Хоскинг, Т. Коултон, тағы басқалардың еңбектерінде150 көрініс тапты. Олар республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын тежеген теріс үрдістер, оның өнеркәсібіндегі құрылымдық ерекшеліктермен, халық шаруашылығының сапалық емес, сан жағынан дамыған экстенсивті сипатымен, ғылыми-техникалық прогрестің баяу қарқынымен байланысты болғандығын атап өтті.

Елдің ыдырау себептерінің (экономика мен саясаттың қатаң орталықтандырылуы, экономикалық және саяси тетік қызметінің тиімсіздігі, төрешілдіктің өсуі және басқа да теріс құбылыстар)151 қатарында көптеген шетелдік зерттеушілер КСРО-дағы ұлттық мәселенің шешілмегендігін тілге тиек етеді. Кеңес Одағы өзінің құрылған кезінен бастап әлеуметтік көпірме сөз бен озбырлыққа арқа сүйеген отаршыл империяға айналды.<ref>Daiiey E.B. Basmachi and Bolsheviks: The Defining of nationality in Soviet Central Asia. Princeton, 1986.</ref>. Күшейе түскен орыстандыру мен ассимиляциялық үрдістер жағдайындағы ұлттық сана-сезім жарылысы болмай қоймайтыны сөзсізеді. В. Конолли [[1974 жыл]]дың өзінде-ақ «Эйшн аффезде» былай деп жазды: «Егер түркілік ұлтшылдықтың өсуі мәжбүр ететін болса, социализмнің Орта Азиядан кетуі мүмкін екендігіне ешқандай да танғалуға болмайды».<ref>Ibid. p. 29.</ref>.

[[1988 жыл]]ы АҚШ-та Р. Конквестің ұсынысымен «Соңғы [[империя]]» тақырыбы бойынша кеңестанушылардың халықаралық конференциясы өтіп, онда ұлттық фактордың Кеңес Одағының болашағына ықпалы туралы мәселе талқыланды.<ref>Fox R. People of the steppe. Boston, 1925.</ref>.

70—80-жылдары 3. Бжезинский және басқа ғалымдар кеңестік ұлт саясатының саяси аспектілеріне арналған бірқатар негізді зерттеулерін жария етті. Онда олар Кеңес мемлекетін оны патшалық империяның өткен шағымен байланыстыратын ұқсас құрылымдық сипаттарының ұзын тізбегін ашып берді.<ref>Кар.: Seton-Watson Н. Nations and States. An inquiry into origins of nations and the politics of nationalism. L., 1977. pp. 310-322; Malhley I.M. Agricultural development 11 Central Asia. A century of Russian rule. P. 288; idem. The population and the land // Ibid. P. 91-130.</ref>.

«Кеңестік саясат: [[болашақ]]тан өткен шаққа?!» дейтін мақаласында, 3. Бжезинский, қалай болған күнде де «КСРО-дағы ұлттық проблема ондағы әлеуметтік өзгерістермен тікелей байланысты» деп көрсетеді. Ол Кеңес Одағындағы ұлттық мәселе «кеңестік қоғамның біртіндеп даму жолындағы негізгі кедергі» болып келгенін және тіпті болашақта да бұл мәселе «елдің саяси дамуындағы фатальдық қайшылыктар ретінде көрініс табуы мүмкін» екендігін болжады.<ref>ConoUy V, Beyond the Urals. Economic development in Soviet Asia. L., etc., 1967. P. 89.</ref>. КСРО-дағы ұлттық мәселенін ондағы әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістермен өзара байланыстылығы туралы қорытындысын Бжезинский өзінің кейінгі жұмыстарында да атап өтті. Кеңес Одағының ыдырауы қарсаңында жарық көрген «Ұлы сәтсіздік» деген кітабында ол мынадай қорытынды жасайды: «КСРО [[баллистика]]лық ракеталар мен ғарыштық [[техника]]дан басқа, әлемдік нарықта бәсекелестікке қабілетті өнім өндіре алатын тиімді экономикалық жүйе құра алмады. Кеңестердің экономикалық стратегиясы, табиғи қорға бай Орта Азия мен Қазақстан әлі де артта қалған аймақ болып қалып отырғаны үшін кінәлі. Отаршылдық бірде-бір халықты бақытты етпейді».<ref>Olcott M.B.The Kazakhs. Pp. 199, 157.</ref>.

==80-жылдардың екінші жартысындағы оқиғалар==
Атап айтқанда, қазақ жастарының [[1986 жыл]]ғы желтоқсандағы көтерілісі шетелдік Орта Азия зерттеушілерінің болжамдарын көп жағдайда дәлелдеп берді. Беннигсен өзінің соңғы еңбектерінің бірінде Алматы мен республиканың басқа қалаларындағы желтоқсан оқиғасына орай былай деп жазады: «1986 жылғы оқиғалардан кейін бұрынғы бейғам ксенофобия мұсылман ұлтшылдарының «үлкен орыс ағасына» қарсылығына, [[этнос]]аралық тартысқа орын бере бастады».<ref>Кар.: Winner I. Some problems of nomadism and social organization among recently settled Kazakhs I I Central Asian Review. 1963. Vol. XI. No. 4. P. 355-373; Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart. В., 1981; Giese E. Nomaden in Kasachstan // Geographische Rundschau. 1983. No. 1 1. S. 529-588 etc.</ref>.

Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсанында болған оқиғаларға әлемнің көптеген елдері үн қатты. Б. Керблай, М. Лавинь (Франция), У. Хальбах, Р. Шарф (ГФР), Э. Уимбуш (Англия), М. Олкотт (АҚШ) өздерінің орта азиялық республикалардың болашағы туралы ғылыми болжамдарын қазақ халқының ұлттық оянуының қуатты жарылысына алып келген факторлар- мен байланыстыруға тырысты.<ref>Krader L. Social Organization of the Mongol-Turkic pastoral nomads. The Hague, 1963; idem. The Origin and the State among the nomads of Asia // Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart. S. 71-82.</ref>.

Алматыдағы желтоқсан оқиғаларына кешірек, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін үн қосқан Э. Карркер д'Анкос оны жарылған бомбаға теңеді. 80-жылдардың екінші жартысында Горбачевтін ойластырған жарты кеш реформаларына талдау жасай келе, ол былай деп жазды: «Сол кезеннің ең есте қаларлық оқиғасы Алматыдағы 1986 жылғы желтоқсандағы көтеріліс болды... Ол бірінен кейін бірі Ташкентте, Вильнюсте, Тбилисиде және басқа қалаларда болған бой көрсетулер тізбегін бастап берді».<ref>LittlepageJ.D. In Search of Soviet gold. N.Y., 1938. p. 186.</ref>.

[[Әлем]]дік астам державаның тікелей ыдырауы қарсаңында болған оқиғаларға жүргізілген талдаулар (М. Олкотт, Б. Нахайло, Г. Симон т.б.)161 ғылыми біліктілігі уақыттың өзімен дәлелденген, кеңес танушылардың қызметтерінің қорытындыларын шығаруына алып келді. Кеңес Одағының тарих сахнасынан кетуіне байланысты, кеңестанудың өзі де зерттеу нысанасы болудан қалды.<ref>Conquest R. The harvest of sorrow: Soviet collectivization and the terror-famine. L., 1986. p. 189-198.</ref>. КСРО-ның, Г. Симонның сөзімен айтқанда, «соңғы отаршыл империяның» ыдырауы, оны құраушы республикалардың ұлттық және мемлекеттік тәуелсіздік алуы, Қазақстан мен шет елдер арасындағы ғылыми және мәдени байланыстардың кенеюі шетелдік авторлар зерттеулерінің әдіснамасы мен құрылымына мәнді түзетулер енгізді. «Кеңестану» және «Кеңестану орталықтары» терминдерінің орнында бүгінгі күннің ақиқатын бейнелейтін жаңа ұғымдар пайда болуда. 1992 жылдың ақпан айында Мәскеуде өткен «Кеңестік сыртқы саясат; 1971 — 1991 жылдар, өткенге шегініс» деп аталатын халықаралық конференцияда сөйлеген Стэнфорд университетінің (АКШ) профессоры Александр Даллин былай деп мәлімдеді: «...уақыт біздің алдымызға жаңа сұрақтар қоюда: тоталитарлық режим өзгере ме? Бір қоғамдық құрылыстан екіншісіне бейбіт түрде өту мүмкін бола ма? Бүгінгі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы көптеген сұрақтар қойып отыр».<ref>Conolly V. The development of Industry in Soviet Asia // Journal of the Central Asian Society. 1941. Vol. 28. Ft. II; idem. Beyond the Urals. Economic development in Soviet Asia. L., N.Y., Toronto, 1967.</ref>.

Осы және басқа сұрақтарға жауап іздестіру мақсатында, тарихшылар мен саясаткерлер кеңестік империяны күтпеген жерден күйреуге душар еткен себептер мен факторларды, оның сыртқы және ішкі саясаттағы жетістіктері мен сәтсіздіктерін сындарлы түрде зерттеді. РЭНД корпорациясының аға ғылыми қызметкері Г. Фуллер бұл жағдайға байланысты былай деп жазды: «Әлемнің барлық аумақтарындағыдай, Орта Азиядағы отаршылдық бар болғаны жарылқаушылық сипатында ғана болды. Ол аймаққа теміржолдар, отырықшы егіншілік және оқу-ағарту ісін әкелді. Алайда патшалар да, большевиктер де аймақты түсінгендік танытпады немесе оны саяси және экономикалық жағынан [[жаңғырту]] жөнінен жәрдемдескісі де келмеді».<ref>Қар.: Vucinch W. Muslims of the Soviet Union // Current History. January 1953; Wheeler G. Cultural development in Soviet Central Asia // Journal of the Royal Central Asian Society. 1954. Vol. 41. No. 3-4; Maiosian M. The Marxist approaches to nationalism I I The American Slavic and East European Review. 1957. Vol. XVI. No. 4 etc.</ref>.

Орта Азия мен Қазақстандағы кеңестік басқарудың қорытындыларын бағалаудың бұл тұғырнамалық тәсілін нақтылау 90-жылдардың басындағы көптеген батыстық зерттеушілердің жұмыстарында көрініс тапты.<ref>Hill RJ. The Soviet Union: politics, economics and society. From Lenin to Gorbachev. L„ 1985. P. 189.</ref>. П. Гобль, М. Олкот, Г. Глисон, С. Клотцли, Р. Фердинанд, Я. Бремер, Г. Велт, Дж. Кричлоу және басқалар империяның қазақстандықтарға Қалдырған ауыр мұрасы (Қазақстан экономикасының шикізаттық сипаты, [[экология]]лық проблемалар, кадр және қаржының жетіспеушілігі) туралы атап өтті.<ref>Widmayer R. The Communist Party and the Soviet schools, 1917-1937. Unpubl. Philosoph. D. thesis. Radcliile College. 1952; idem. Evolution of Soviet educational policy / / Harvard Educational Review. 1954. Vol. 24. No. 3. P. 159-175; Berman H.J. The «Right to knowledge» in the Soviet Union/7 Columbia Law Review. мамыр 1954. Vol. 54; Witt N. De. Education and professional employment in the USSR. Washington, 1961; Bereday G., Pennar J. (eds.). The politics of Soviet education. N.Y., 1960; Medlin W.K., Cave W.W., Carpenter F. Education and development in Central Asia. A study in social change in Uzbekistan. Leiden., 1971.</ref>.

Қазақстанның мемлекеттік егемендігін алуы ғалымдардың [[идеология]]лық тосқауылдан түбегейлі арылуына, қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне арналған батыстық зерттеулердің құрылымы мен тақырыбының өзгеруіне алып келді. Батыс еуропалық және америкалық тарихнамада жас мемлекеттің осы заманғы проблемаларына жаңаша қарау үрдісі белен алуда.

Тұтастай алғанда, тарихнамалық талдау көрсетіп отырғанындай, XX ғасырдағы Қазақстан тарихына қатысты алдағы зерттеулер мен материалдарды дайындауда, республиканың кеңестік дәуірдегі дамуының төмендегі кезеңдерін басты меже етіп алуға болады:
Кеңес мемлекетінің ұлттық саясаты. Тоталитаризм жағдайындағы қазақтың ұлттық идеясы және ұлттық сана-сезімнің өсуі. Социализм ауқымындағы ұлтсыздандыру үрдісі. Кеңестік өркениетті қалыптастыру талпыныстары. КСРО-ның ыдырауы: дамудың жаңа көкжиегі.

Жалпы алғанда, КСРО халықтары 70 жылдық даму кезеңінде тоталитарлық тәжірибеден трагедиялық тарихи сабақ алды. Бұл ретте Ресей мен басқа да бұрынғы КСРО, қазіргі тәуелсіз республикалар большевизмнің ішкі мәнін терең түсініп қана қоймай, мұны өз дамуында шынайы демократия жолымен келе жатқандығының кепілі ретінде сезінуі аса манызды.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3

==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]