Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы'''
[[Қазақстанның XX ғасырдағы тарих]]ы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысым мен одан азат болуға ұмтылуы Отандық жылнаманың негізгі бөлігі болып табылады. Тарихи қырынан алып қарағанда, бұл - ең алдымен, адам табиғатын шет-шегі көрінбейтін ұзақ уақыт бойы сынақтан өткізудің, сондай-ақ осы жағдайдан шығудың және ұлттық-мемлекеттік егемендікке жетудін оңтайлы қазақстандық моделінің шежіресі. Екінші жағынан, марксистік ілімге негізделген кеңестік кезеңдегі отандық тарихнама ғылым дамуының денгейіне толығымен сәйкес келетін дүниетанымдық картинаны бере алмайды, өйткені оның өзі кеңес мемлекетінің жүйесіне үйлестірілген және оның идеялық-саяси қажеттіліктерін өтеуге бағытталған ерекше ғылыми-саяси феномен болатын. Бірінші кезекте бұл кеңестендіру мен кеңестік жаңғырту кезеңдерін соңғы онжылдықтарда пайда болған тарихи-пайымдық бағыттардың [«ақпараттық» (А. Тоффлер), «технотрондық» (3. Бзежинский), «ғылыми-рационалистік» (Ю. Хабермас), «техникалық-ақпаратгық» (Дж. Мартин, Т. Гувер), «өркениеттік-тартысты» (С. Хантингтон) т.б.] тұрғысынан түсіндірудегі әдіснамалық көзқарастарға қатысты еді.

[[1917 жыл]]ы қазақтар екі төңкерістің - [[Ақпан буржуазиялық-демократиялық]] және Қазан социалистік [[революция]]ларының куәгері болды. Мұның біріншісі монархия мен орыс патшалығы билігін құлатуға мүмкіндік жасады. Ақпан революциясының нәтижесінде елде қос өкімет орнады. Қазақстан үшін мұның маңызы аз болған жоқ. Егер кеңестік тарихнамада Уақытша үкіметтің қызметі біртекті қара бояумен суреттелсе, қазіргі қазақстандық тарихнамалық жағдайда бұл мәселені зерттеуге басқаша көзқараспен қарау мүмкіндігі туды. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, академик М.К. Қозыбаевтың <ref>Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. Кн. 1, 2. Алматы, 2000</ref>. еңбектерінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының, дәлірек айтсақ, Уақытша үкімет қызметінің [[Қазақстан]] үшін жағымды нәтижелеріне назар аударылды.

Тарихтың кеңестік кезеңі Алаш һәм Алашорда туы астында ұлт бірлігін нығайту жолындағы ұмтылыспен және қазақ автономияшылдары қозғалысының жеңілуімен, Бірінші дүниежүзілік соғыс, [[1916 жыл]]ғы ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаншу, [[1917 жыл]]ғы революция және Азамат соғысы салдарынан күйреген шаруашылықты соғыстан кейін қалпына келтірумен ерекшеленді.
[[1917 жыл]]ғы [[Қазан революциясы]] және одан кейін іле-шала бүркеткен [[1918-1920 жыл]]дардағы Азамат соғысы [[Қазақстан]] дамуының қоғамдық-саяси және [[экономика]]лық жүйесін айқындап берді. Қазақ мемлекеттігінің құрылуы, жерді есепке алу және кеңестік республикалар құрамында аумақтық шекараны анықтау айтулы кезең болып табылады. Шындығында, қазақтардың өмір салтындағы дәстүрлі жүйенің 20-30-жылдары күйреуі мен республиканың социалистік қайта құру үрдісінің жалпы ағымына қосылуы қасіретті оқиға еді. Ресей империясының шығысындағы бұрынғы отарларының индустриясы дамыған республикаларға айналғанына көз жұмып қарамағанның өзінде, бұл қайта құрудың нақты адамдар тағдыры мен оқиғаларға байланысты берілетін шынайы бағасын айтпай қалуға болмайды.

[[Қазақстан]]ның дамыған ұлттық республикалардың біріне айналғандығын барлық ұлттар мен ұлыстардың, олардын қатарында еріксіз жер аударылып келіп, осы өлкені өзінің екінші Отанына айналдырғандардың да қосқан үлесін ескермеу мүмкін емес. [[1941-1945 жыл]]дардағы Ұлы Отан соғысында неміс-фашист басқыншыларын тойтарған ортақ Жеңіске Қазақстанның қосқан үлесі де өте қомақты. Республиканың 50-80-жылдар бедеріндегі тарихын безбендегенде, экономика, ғылым және мәдениет саласындағы жетістіктермен қоса, Арал мен Балқаштағы, Семей ядролық полигонындағы экологиялық проблемаларды, «коммунизм кұрылысының» келмеске кеткен кесапаттарын естен шығару да оңай емес.
[[Қазақстандық тарих ғылымы]]ның осы заманғы дамуына талдау жасай отырып, [[Қазақстанның кеңестік кезең]]дегі тарихының неғұрлым өзекті мәселелеріне көңіл аударудың үлкен маңызы бар екенін атап өткен жөн.

==Қазан революциясы және Азамат соғысы тарихының зерттелуі== 
Қазақстандық тарих ғылымының пайда болуы мен қалыптасуы XX ғасырдың 20-жылдарындағы ұлттық кеңестік мемлекеттің дүниеге келуі және қазақстандық партия ұйымдарының құрылуы секілді нақты оқиғалармен тығыз байланысты. Жоғарыда аталған оқиғалардың баршасы І.М. Қозыбаевтың «Қазақстан тарихнамасы: тарих тағылымдары» (А., 1990) деп аталатын жұмысында егжей-тегжейлі қарастырылды. [[Республика]]ның ғылыми саласы ұйымдық құрылысының негізгі кезеңдері мен формаларын атап өтейік. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің (ХКК) [[1920 жыл]]ғы 21 қыркүйектегі қаулысымен Ағарту халық комиссариатының жанынан, одан соң [[1921 жыл]]дың 1 желтоқсанынан РК(б)П ОК жанынан бөлім құқығында құрылған «Истпарт» (Қазан төңкерісі тарихы және Коммунистік партия тарихы жөнінгі материалдарды жинау мен зерттеуге арналған комиссия) деп аталған құрылым Қазақстандағы қоғамдық ғылымдар бойынша алғашқы ғылыми мекеме болды. Қазақ өлкесінде алғашқылардың бірі болып, [[1921 жыл]]дың 24 қарашасында құрылған [[Семей]] истпарты қызмет ете бастады. Ал [[1924 жыл]]ға қарай губерниялық партия тарихы мекемелері [[Ақмола]], [[Ақтөбе]], [[Орал]], [[Қостанай]], Бөкей, [[Жетісу]] губернияларында іске қосылды. Осымен бір уақытта сол кезде [[Түркістан]] АКСР-інің құрамына енген Қазақстан аудандары аумағындағы революцилық қозғалыс тарихын Түркістан партия тарихы мекемесі зерттеді. Сондай-ақ аталған мәселені зерттеу ісіне Сібір, Омбы және басқа да шекаралас аймақтардағы осы секілді комиссиялар өз үлестерін қосты.
20-жылдары, бұрынғыша, ғылыми-зерттеу жұмыстарын Ғылым академиясының мекемелері жүргізді. Алайда бұрынғы жылдардағыға қарағанда бұл жұмыс неғұрлым кең ауқымды әрі мақсатты сипатқа ие болды.

Мұндай ғылыми мекемелердің ішінен қазақтардың саны мен орналасуын зерттеумен айналысатын [[Ресей]]дің ұлттық кұрылымын зерттеу комиссиясының Түркістан және Сібір бөлімдерін; КСРО ғылым академиясының қазақстандық экспедициясы антропологиялық отрядын; Материалдық [[мәдениет]] тарихы мемлекеттік академиясын; Шығыс мәдениеті, [[антропология]] мен [[этнография]] мұражайларын ерекше атауға болады. Бұл кезде, ең ірі бөлімі тарихи-этнографиялық бағытта жұмыс істеген Қазақстанды зерттеу қоғамының қызметі есіп, тереңдей түсті. Қоғамтану бағытындағы жұмыстарды партия тарихы мекемелерімен бірге, КазКСР Халық ағарту комиссариатының ғылыми, ағарту және көркемдік саладағы қызметіне басшылық ететін академиялық орталығы да үйлестіріп отырды.

Сөйтіп XX ғасырдың 20-жылдары қазақ өлкесінің тарихын зерттеудің ғылыми және ғылыми-ұйымдық ұстанымдарының негізі салынды. Бұл үрдістін айқын түрдегі таптық-идеологиялық, партиялық сипаты болды, себебі Қазақстанда партия ұйымдарын құрумен тығыз байланыста жүргізілді. Дәл осы фактор тарих көріністерін таңдауда, жекелеген тарихи тұлғалардың және тұтас оқиғалар мен құбылыстардың КСРО ыдырағанға дейінгі кезеңдердегі рөлі мен мәнін бағалауда айқындаушы маңызға ие болды. Сондықтан алғашқы тарихи жұмыстар Қазақстан аумағындағы революциялық проблемаларға, [[Азамат соғысы]] тарихына арналды.

20-30-жылдардағы басылымдарда, кейіннен партия және кеңес органдарының көрнекті қызметкерлері болған, Азамат соғысы мен Кеңес өкіметі үшін күрестің белсенді қатысушыларының қаламынан туған мемуарлық сипаттағы материалдардың үлесі орасан зор болды <ref>Әйтиев Ә. Тарихи күн // Кызыл Қазақстан, 1921, №3; Соныкі. Октябрь төңкерісі жіәне ұлт мәселесі // Қызыл Қазақстан. 1923, №1; Соныкі. Из истории общественно-политического движения в Уральской области // Степные зори. Оренбург. 1923. Книга 1; Меңдеіиев С. Қазақ Республикасынын үш жыл жасауы // Қызыл Қазақстан. 1923, №22; Соныкі. Киргизская автономная Республика // Жизнь национальностей. 1923, №1; Соныкі. Ленин (және] шығыстың еңбекшілері // Қызыл Қазақстан. 1924, №1—2; Жолдыбаев М. Октябрь төңкерісі және Қазақстан // Қызыл Қазақстан. 1922, №12; Тоғжанов Г. ¥лт мәселесі һөм Кенес өкіметі // Тілші. 1923, №1; Сейфуллин С. Өткен істердің қорытындысы // Қызыл Қазақстан. 1923. №23; Соныкі. Тар жол, тайғақ кешу. Қызылорда. 1927. (Переиздания: на казахском языке — А., 1936, 1960, 1977, на русском под названием «Тернистый путь» — А., 1975); Рыск,улулы Т. Төңкеріс және қазақ халқы // Еңбекші қазақ. 1926, 8 маусым; Соныкі. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент. 1925. (Переиздание: Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Том 1. А., сол кезде1997, 49-324-6.); Соныкі.Октябрь в Туркестане // Казахстанская правда. 1936, 25-29 сәуір; Соныкі.Октябрьге әзірлену күресінде // Социалды Қазақстан. 1935. 5 қараша.Соныкі. Против извращения истории казахского народа// Большевик Казахстана. 1936,
№1—2; Бекұлы О. Азамат соғысында біз қалай жеңіп шықтық / Қызыл Қазақстан. 1928, №1-2</ref>.

Бұл авторлардың жарияланымдарында 1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай, тұрғындардың әр алуан жіктерінің 1917 жылғы екі төңкеріске қарым-қатынасы, 1918-1920 жылдардағы «қызылдар» мен «ақтардың» қарулы қақтығыстары туралы зерттеушілердің қалың ортасына көп белгілі емес, қызықты материалдардың болуымен құнды, сондай-ақ «Пролетариат диктатурасы» мемлекетінің органы ретіндегі жергілікті Кенестердін калыптасу үрдісі туралы мәліметтер келтірілген. Сонымен катар ол жарияланымдарда, орталықтағы Казан төнкерісінің женісі және Ресейдің ұлттық шет аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда да Кенес өкіметін орнату еңбекшілердің түпкілікті мүдделеріне жауап беретін занды кұбылыс екендігі және сондықтан да Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінін және олардың жақтастарының коммунистік идеология мен Кеңес өкіметінің нақты іс-қимылдарына қарсы бағытталған теориялық көзқарастары мен практикалық іс-шаралары халыққа және революцияға қарсы әрекет болып табылатындығы жайындағы тезисті дәлелдеуге талпыныс жасалған. Ал дәл осы орайдағы мәселені А. Байтұрсынов пен бірқатар Алашорда көсемдері басқаша пайымдады. Мәселен, А. Байтұрсынов өзінің РКФСР Халық Комиссариатының Ұлттар ісі жөніндегі органы «Жизнь национальностей» басылымында жарияланған (1919 жыл, 3 тамыз) «Революция және қазақтар» деген мақаласында: «Қырғыздарға (қазақтарға. - авт.) Ақпан революциясы қандай түсінікті болған болса, оларға Қазан революциясы соншалықты түсініксіз болып көрінді... Олар алғашқы революцияны қандай куанышпен қарсы алған болса, екіншісін сондайлық үрейлі қорқынышпен карсы алуларына тура келді», — деп жазды. Мұны ол Ақпан революция қазақтарды «патша үкіметінің езгісі мен зорлық-зомбылығынан азат етті, - деп түсіндіреді, - және... олардың өздерін дербес баскару жөніндегі қасиетті арманын жүзеге асыруға деген үміттерін орнықтырды. Ал екінші революцияның кырғыздарға түсініксіз болатын себебі қарапайым ғана шындықпен түсіндіріледі: қазақтарда капитализм де, таптық жіктеліс те жоқ тіпті оларда меншіктің өзі де басқа халықтардағыдай айқын анықталмаған, көптеген тұтыну бұйымдары оларда қоғамдық меншік болып саналады». Бірақ мұндай пікірлер мен көзқарастар Қазан революциясы мен 20-30-жылдардағы Азамат соғысы тарихнамасында озық идея бола қойған жоқ және бұл жағдай 80-жылдардың соңына дейін жалғасты.
20-30-жылдар мақалаларының барлығының, өзінің мазмұны мен тарихи оқиғаларды қамтуы жағынан маңыздылығы бірдей емес еді. Олардың көпшілігі Қазақстанның жекелеген, жергілікті аудандарына немесе Азамат соғысы мен Кеңес өкіметінің және оның Қазақстанда орнығу үрдісінің жекелеген оқиғаларына арналды.

Өз кезінде Т.Е. Елеуовтің дұрыс көрсеткеніндей, 20-жылдар әдебиеті кемшіліктерінің бірі деректемелік негізінін әлсіздігі еді. Ол кезде Қазан революциясы мен Азамат соғысының құжаттары жарияланбады. Kөп жағдайда зерттеушілер өз қорытындыларын революция мен Азамат соғысының даму үрдісін сипаттайтын фактілердін бүкіл жиынтығын есепке алмай, сол тұста қол жетерлік болған жекелеген деректерге негізделіп шығаруға мәжбүр болды <ref>Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. А., 1961, 24-6</ref>. Қазан революциясы мен Қазақстандағы азамат соғысының тарихын зерттеу жұмыстары белгілі бір деңгейде 40-50-жылдары жандана түсті, әсіресе ол Отан соғысынан кейін мақсатты іске айналды <ref>Пұл да сонда, 25-6</ref>. 1943 және 1949 жылдары жарық көрген Қазақстан тарихы жөніндегі жалпы тұжырымдар жасалған жұмыстарда, сондай-ақ «Қазақ КСР тарихы (социализм дәуірі)» кітабының екінші томында өлкеде Кеңес өкіметі мен Азамат соғысы женісінің барысын көрсетуге арналған арнаулы тараулар болды  <ref>История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Под редакцией М. Абдыкадырова и A.M. Панкратовой. А., 1943; История Казахской ССР. С древнейших времен до наших дней. Издание 2-е, т. 2. Под редакцией И. Омарова и A.M. Панкратовой. А., 1949; История Казахской ССР (Эпоха социализма). А., 1959</ref>. 1917-1920 жылдардағы Қазақстан тарихы бойынша құжаттар мен материалдар жинақтары шыға бастады <ref>Победа Великой Октябрьской социалистической революции в Казахстане и образование Казахской АССР. Сб. документов и материалов. А., 1947; Алма-Ата в период Октября и в годы Гражданской войны (1917—1920 жж.). Летопись событий. А., 1949</ref>. Қазақстанның әр түрлі аймақтарында Кеңес өкіметінің орнау тарихы және олардағы Азамат соғысының барысы, сондай-ақ бұл үрдістердің ерекшеліктері зерттелді <ref>Покровский С.Н. О некоторых основных вопросах Октябрьской революции и Гражданской войны в Казахстане // Известия Академии наук Казахской ССР. Серия истории, 1948, вып. 4; Козыбаев М.К. Некоторые вопросы истории Октябрьской революции и гражданской войны в Кустанайской области // Ученые записки Кустанайского пединститута. 1958, вып. 1; Установление Советской власти в областях Казахстана. Сборник статей. А., 1957; Северо-Казахстанская область в 1917—1957 годах. Сборник статей. А., 1957; Ковальский C.П. За власть Советов. А., 1957; Сужиков М. Особенности Октябрьской социалистической революции в Казахстане. А., 1959; Елеуов Т. Особенности установления Советской власти в Уральской области // Вестник АН КазССР, 1949, №8.</ref>. Революция мен аграрлық-шаруа қожалығы мәселесінің байланысын ашатын және қазақ ауылын кеңестендіру проблемаларына арналған алғашқы жұмыстар пайда болды.

40-50-жылдар проблемасы бойынша басылып шыққан жұмыстардың көпшілігі шолу сипатында және негізінен журнал мен газет мақалалары түрінде басылды, оларда талдау мен жалпы қорытындылар аз, деректік негізі әлсіз болды. [[Мұрағат]]тық дереккөздер, бірінші кезекте қазақ тіліндегі мерзімдік баспасөз материалдары жеткіліксіз пайдаланылды (дұрысында, мүлде пайдаланылмады). Сондықтан 1917-1920 жылдар кезеңіндегі Қазақстан тарихының көптеген беттері Ресейдің орталық аудандарындағы Қазан революциясы мен Азамат соғысы оқиғаларын суреттеу сұлбасына сәйкес, жергілікті (қазақстандық-түркістандық) ерекшеліктер ескерілмей жазылды.

Қазақстан мен Орта Азия тарихшылары 60-80-жылдары екі революция мен Азамат соғысы тарихын зерттеуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл уақытта көптеген мақалалармен бірге, Қазақстандағы және тұтастай алғанда қазақстандық-түркістандық аймақтағы революция мен азаматтық қарсыласу тарихының манызды мәселелерін зерттеген байыпты [[монография]]лық жұмыстар да жарық көрді. Бұл тұста С.Н. Покровскийдің, Т.Е. Елеуовтің, П.М. Пахмурныйдың, В.К. Григорьевтің, А.С. Елагиннің, К. Нұрпейісовтің, С.З. Зимановтың монографияларын <ref>Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. А., 1961; Соныкі. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане (1918-1920 жж.). А., 1967; Елеуов Т. Установление и укрепление Советской власти в Казахстане. А., 1961; Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. А., 1966; Нурпеисов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. А., 1968; Соныкі. Қазақстанның шаруалар Советтері. А., 1972; Пахмурный П.М. Коммунистическая партия — организатор партизанского движения в Казахстане. А., 1965; Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. А., 1978; Зиманов С.З. В.И. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане. А., 1970; Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. А., 1972</ref>., Қазақстан мен Орта Азия тарихшыларының ұжымдық еңбектерін <ref>Коллектив авторов. Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1967</ref>. атауға болады.

Т.Е. Елеуовтін кітабы — тұтастай алғанда Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы мен ірге бекітуінің күрделі де қарама-қайшы үрдісін республика тарихнамасында тұңғыш рет зерттеген қордалы еңбек. С.Н. Покровскийдін, П.М. Пахмурныйдың, В.К. Григорьевтің, А.С. Елагиннің К. Нүрпейісовтің монографияларында Жетісуда және тұтастай алғанда Қазақстанда Кеңес өкіметінің жеңісі жолындағы күрес картинасы берілген, 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы мен партизандық қозғалыс тарихының маңызды аспектілері айқындалған, Кеңес өкіметінің өлкедегі әлеуметтік саясатынын алғашқы қадамдары көрсетілген. Кеңестік құрылыстың кала мен ауылдық-селолық мекендердегі ерекшеліктері ашылған, қазақ кеңес мемлекеттігін құрудың теориялық және практикалық аспектілері зерттелген.

КСРО ҒА ғылыми кеңесі мен оның Орта Азия және Қазақстан жөніндегі секциясы дайындаған «Кеңес өкіметінің Орта Азия мен Қазақстандағы жеңісі» атты ұжымдық монографиясында, «Ұлы Қазан социалистік революциясы» кешенді проблемасы бойынша, Орта азиялық-Қазақстандық аймақтың әр түрлі ұлттық аудандарындағы оқиғалар олардың әкімшілік-аумақтық бөлінісі желісімен синхронды баяндалған. Проблемаларды зерттеудің құжаттық негіздері кеңейді: құжаттар мен материалдар жинақтары, сол жылдар оқиғаларының жылнамалары, Қазақстандағы Кеңес өкіметі үшін күрес пен Азамат соғысына қатысушылардың естеліктері басылып шықты <ref>Иностранная военная интервенция и Гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Документы и материалы. В двух томах. Т. 1. А., 1963; Т. 2, А., 1964; 1917 год в Казахстане. Документы и материалы. А., 1977; Великая Октябрьская социалистическая революция в Казахстане. Летопись событий. 27 ақпан 1917 г. — 30 маусым 1918 г. А., 1967; Гражданская война в Казахстане. Летопись событий. А., 1974; Амангельды Иманов. Статьи, документы, материалы. А., 1974; Әліби Жанкелдин. Документтер мен материалдар. А., 1975; Советы и ревкомы в Казахстане (1917—1920 жж.). Документы и материалы. А., 1971; В огне революции. Воспоминания участников Великой Октябрьской социалистической революции и гражданской войны в Казахстане. А., 1957; Казахстан в огне гражданской войны. Воспоминания участников Великой Октябрьской социалистической революции и Гражданской войны. А., 1960; В горах Восточного Казахстана. По кустанайским степям. Воспоминания участников революции и Гражданской войны //Труды Института истории, археологии и этнографии им.Ч.Ч. Валиханова АН КазССР. Т. 3. А., 1962; На просторах Южного Казахстана. Воспоминания участников революции и Гражданской войны //Труды Института истории, археологии и этнографии им.Ч.Ч. Валиханова АН КазССР. Т. 3. А., 1962</ref>.

Қазақстандағы Кеңес өкіметі үшін күреске белсенді қатысушылар туралы, 50-жылдары жарық көре бастаған кітапшалар сериясын жариялау жалғасты <ref>Шойнбаев Т. Алиби Джангильдин. А., 1957; Нұрқанов А. Аманкелді Иманов. А., 1957; Пахмурный П.М., Митропольская Н. Александр Шавров. А., 1967; Кульбаев С.Б., Мақашов А.В. Абдулла Ярмухамедов. А., 1974; Терник М. Степан Царев. А., 1971; Чеботарев В.А. Иван Ружейников. А., 1971; Герасимов С. Яков Ушанов. А., 1969; Бейсембаев С., Кульбаев С. Тұрар Рысқұлов. А., 1974; Юсупов И. Магаза Масанчи. А., 1975; Байжарасов Р., Жұбаныш Барибаев. А., 1984; Батырдың биік тұлғасы — Светлый образ батыра. А., 1986</ref>. Мәскеудегі «Молодая гвардия» баспасынан Т. Кәкішевтің «Сәкен Сейфуллин» деп аталатын кітабы жарық көрді <ref>Какишев Т. Сакен Сейфуллин. М., Молодая гвардия. 1972</ref>. 60-70-жылдар проблемаларын зерттеу нәтижелері «Қазақ КСР тарихының» 4-томында (Бес томдық. Авторлары: К. Нүрпейісов, С.Н. Покровский, А.С. Елагин) төрт монографиялық тарау түрінде жарияланды <ref>История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Том 4. А., 1977, 11 — 235-6</ref>.

Объективті және субъективті себептерге (80-жылдар ортасында басталған қайта құру барысынын қарама-қайшылықтығы, қоғамдық өмірді [[демократия]]ландыру мен және Кеңес кезеңіндегі тарихты бағалауға қатысты көзқарастардың өзгеруімен жалғасқан кеңестік саяси өмірді реформалау) байланысты 80-жылдары, тұтастай алғанда біздің тарихымыздың Қазан төңкерісінен кейінгі дәуірін, оның ішінде Қазан революциясы мен Азамат соғысы тарихының проблемаларын да зерттеуге және оқып үйренуге деген ынта-ықылас шұғыл төмендеп кетті. 80-жылдары «Қазақстандағы Қазан революциясы» тақырыбымен жарияланған аз ғана басылымдардың бірі К. Нұрпейісовтің монографиясы <ref>Нурпеисов К. Становление Советов в Казахстане (наурыз 1917 — маусым 1918 жж.). «Наука Казахской ССР». А., 1987</ref>. болып табылады, онда автор Қазақстандағы қосөкіметтіктің ерекшеліктері, Қазақстандағы Кеңестердің көтеріліс органдарына айналуының қарама-қайшы үрдісіндегі жалпы (бүкілресейлік) мен жекенің (қазақстандық) арақатысы, ал одан кейін мемлекеттік билік пен басқару органдарына айналуы мен олардың шаруашылық және мәдени құрылыстың бастапқы кезеңіндегі нақты қызметі секілді проблемалар көріністеріне неғүрлым терең талдау жасауға басты назар аударды. Автор, пікір айтушылардың атап өткеніндей, өлкенің облыстық және уездік кеңестері атқару комитеттерінінң құрылымына, оны жетілдіру бағытындағы жұмыстарға, негізгі бөлімдердің қызметтік міндеттеріне мұкият талдау жасады, атқарушы аппараттардың құрылымындағы жергілікті ерекшеліктерді бөліп карастырды, жаңа сот жүйесін қалыптастырудың бастапқы кезеңдерін көрсетті <ref>Абылхожин Ж., Панфилов А. Становление Советов в Казахстане // Известия АН КазССР. Серия общественных наук, 1987, №1. Рубрика «Критика и библиография»</ref>.

Осы орайда, 60-80-жылдар әдебиеттерінің барлығы да, оның алдындағы кезеңдердегідей, негізінен, Ұлы Қазан социалистік төңкерісі XX ғасырдың басты оқиғасы болып табылады деген тезисті дәлелдеуге қызмет етті. Оларда Кеңестер билігі үшін күрес Ресей жұмысшы табы мен В.И. Ленин жетекшілік ететін большевиктік партияның бастауымен жүзеге асқан Қазан социалистік төнкерісінің құрамдас бөлігі ретінде дамығандығы және жеңгендігі жөніндегі пікір тұжырымдалды.
Сондай-ақ Қазақстандағы 1918-1920 жылдары өткен қарулы күрес, Кеңестік Ресейге шетелдік империалистер мен Қазан революциясының жеңісі нәтижесінде құлатылған қанаушы таптар тарапынан таңылған Азамат соғысының ерекше құрамды бөлігі болды деген тезис те тиянақталды.

60-80-жылдар тарихнамасы Қазақстандағы 1917-1920 жылдар оқиғаларына талдау жасау мен оларға баға беруде, олкедегі революция мен Азамат соғысы тарихы мәселелерін зерттеуде, коммунистік идеология мен таптық көзқарастар басымдылығы ең айқын белгілері болып табылатын, лениндік партиялық тұжырымдаманы басшылыққа алды.
Кеңестік кезенде аталған проблема бойынша тарихи білімдердің қордалану үрдісі бірқатар тарихи еңбектердің пайда болуына жағдай жасады. Алайда бұл салада қазақстандық зерттеулердің бүкілодақтықпен салыстырғанда едәуір артта қалғандығын атап өту керек.

Тұтастай алғанда КСРО-дағы Қазан революциясы мен Азамат соғысы тарихнамасының мәселелері, ұзақ жылдар бойы академик И.И. Минц тұрақты жетекшілік еткен КСРО ғылым академиясының «Ұлы Қазан социалистік революциясының тарихы» кешенді проблемасы жөніндегі ғылыми көнесіне топтасқан бірқатар ғалымдардың жұмыстарында, сондай-ақ КОКПОК жанындағы [[Марксизм-ленинизм]] институты қызметкерлерінің енбектерінде нақты көрініс тапты <ref>Коллектив авторов (Наумов В.П., Поспелов П.Н., Трукан Г.А., Молоцыгин М.А., Федосеев П.Н., Поляков Ю.А., Иноятов Х.Ш., Сумбатзаде А.С. и др.). Исторический опыт Великого Октября. К 80-летию лауреата Ленинской премии, академика И.И. Минца М., 1975; Минц И.И. История Великого Октября: Т.1. М„ 1967; Том. 2. М., 1968; Т. 3. М., 1973; Соныкі. Год 1918-й. М., 1982; Берхин И.Б. Вопросы Великого Октября в сочинениях В.И. Ленина. М., 1978; Гимпельсон Е.Г. Советы в годы интервенции и гражданской войны. М„ Том. 2. М., 1968; Т. 3. М, 1973; Соныкі. Год 1918-й. М„ 1982; Берхин И.Б. Вопросы Великого Октября в сочинениях В.И. Ленина. М., 1978; Гимпельсон Е.Г. Советы в годы интервенции и гражданской войны. М., 1968; Спирин Л.М.. Литвик А.А. На защите революции: В.И. Ленин, РКП(б) в годы гражданской войны. Историографический очерк. М., 1975 ж.б</ref>.

Қазан революциясы мен Азамат соғысы кезеңіндегі Қазақстан тарихнамасының проблемалары жайлы бірқатар арнайы зерттеулер жүргізілді. 3. А. Алдамжаровтың монографиясы <ref>Алдамжаров 3. Победа Великой Октябрьской социалистической революции в Казахстане (Историография проблемы). А., 1983</ref>. осылардың бірі болып табылады. Бұл еңбек аталған проблема бойынша 1918-1982 жылдары жарияланған жұмыстардың үлкен бөлігін зерттеу, жалпылау және оларға сыни талдаулар жасау негізінде жазылан. Онда маркстік-лениндік әдіснама шеңберінде, өлкеде Кеңес окіметін орнату мен нығайту тарихын танып білудегі бірізділік, Қазақстан аумағында жаңа қоғамдық кұрылыстың тууы туралы білімнің үздіксіз өсуі бейнеленген.
Г.Ф. Дахшлейгердің, С. Бейсембаевтың, П.М. Пахмурныйдың және В.К. Григорьевтің монографияларында «В.И. Ленин және Қазақстандағы Қазан революциясы» тақырыбына, сондай-ақ Кеңес өкіметінің жеңісі жолындағы бұкара халықтың күресіне партиялық басшылық мәселесіне арналған әдебиеттерге тарихнамалық талдаулар жасалды <ref>Дахшлейгер Г.Ф. Историография Советского Казахстана. А., 1969; Соныкі. В.И. Ленин и проблемы казахстанской историографии. А., 1973; Бейсембаев С. Ленин и Казахстан. Второе, дополненное издание. А.. 1987; Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. А., 1978</ref>.

С.М. Кенжебаевтың, С.З. Зимановтың, К. Нүрпейісовтін тағы басқалардың зерттеулерінде кеңестік және 1917—1920 жылдардағы Қазақстандағы ұлттық-мемлекеггік кұрылыстың жекелеген тарихнамалық және дереккөздік проблемалары қарастырылды <ref>Кенжебаев С. М. Советы в борьбе за построение социализма (История советского строительства в Казахстане. 1917—1937 жж.), А., 1969; Зиманов С.З. В.И. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане. А., 1970; Зиманов С. 3. Даулетова С., Исмагулов О. Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РКФСР. А., 1975; Солардікі. Казахский революционный комитет. А., 1981; Hypneuicoe К. Қазақстаннын шаруалар советтері (1917—1929 жылдар). А., 1972; Соныкі. Қазақстан - Республикам менін (ҚазаҚ совет мемлекетінің құрылуы). А., 1980; Соныкі. Становление Советов в Казахстане (наурыз 1917 ж. - маусым 1918 ж.). А., 1987</ref>.
Қазақстанда Кеңес билігін орнату мен нығайту проблемаларын тарихнамалық тұрғыдан зерттеумен салыстыра карағанда, өлкедегі Азамат соғысынын тарихнамасы арнайы зерттелген жоқ. С.Н. Покровскийдің, А.С. Елагиннің монографияларының кіріспе тарауларында, Ә.С. Тәкеновтің, В.К. Григорьевтің жекелеген жұмыстарында 1918—20 жылдардағы азамат соғысы жөніндегі әдебиеттерге тарихнамалық шолулар беріледі <ref>Покровский С.Н. Разгром интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане (1918—1920 жж.). А.. 1967, 3-35-6.; Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918—1920 жж.). А., 1966, 3—21-6.; Григорьев В.К. Противостояние. А., 1989; Такенов А. С. Узы интернациональной дружбы (Интернациональные связи трудящихся Казахстана и зарубежных стран (1917-1937 жж.). А., 1980; Такенов А. С, Очак И.Д. Интернациональный отряд (К истории экспедиции А. Джангильдина). А., 1974</ref>.

Қазақстандағы партизандық қозғалыстар туралы монографияның авторы П.М. Пахмурный өзінің кітабының бірінші тарауын «Қазақстандағы партизандық қозғалыс тарихнамасының кейбір мәселелері» деп атап, мұнда ол бұл мәселенің тарихы бойынша [[1965 жыл]]ға дейін жарияланған жұмыстарды талдау мен оларға баға беруге байланысты сәтті талпыныстар жасады <ref>Пахмурный П. Коммунистическая партия — организатор партизанского движения в Казахстане. А., 1965, 7-45-6</ref>. Өкінішке орай, 60-жылдардың екінші жартысынан бастап республикада мұндай жұмыстар іс жүзінде жүргізілген жоқ, мұны өлкедегі партизандық қозғалыстар тарихы туралы байыпты зерттеулердің болмағандығымен, ал барлары өзінің саны мен мазмұны жағынан тарихнамалық жалпы қорытындылар жасауға жарамағандығымен түсіндіруге болады.

1917 жылғы революция мен одан кейінгі Азамат соғысының тарихын зерттеудегі бетбұрыс, кеңес кезеңі тарихының басқа проблемаларындағыдай, КСРО-дағы демократиялық үрдістердің әсерімен зерттеушілер оқиғаларға кешенді және объективті талдау жүргізудің мүмкіндігін алған 80-90-жылдар соңында жасалды. Бұл кезең отандық тарихтың қандай да бір кұбылыстарын түсіндіруде партиялық-таптық ұстанымдардан бас тартуға негізделген жаңа тұғырнамалық сипаттағы зерттеулердің өмірге келуімен ерекшеленеді. Мәселен, проблемаларды тарихнамалық және дереккөздік негізде зерттеуге М.К. Қозыбаев пен І.М. Қозыбаевтар айтарлықтай үлес қосты <ref>Козыбаев М.К. К историографии гражданской войны в Казахстане // Вестник АН КазССР, 1982. №8; Соныкі. Из историографии Октябрьской революции и гражданской войны в Казахстане // Козыбаев М.К. История и современность. А., 1991; Соныкі. Комплексное изучение истории, археологии и этнографии Западного Казахстана // Сонда; Козыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. А., 1990; Соныкі. Историческая наука Казахстана. А., 1992</ref>. Өз жұмыстарында М.К. Қозыбаев, басқа да мәселелермен қатар, зерттеушілер назарын «біздің саяси доктринаға көзқарасымызды үшінші дүние елдерінің отаршылдыққа қарсы күресінің құрамында» және Алаш партиясының нақты іс-әрекеттері негізінде анықтау қажеттілігіне аударды <ref>Козыбаев М.К. История и современность. 236-6</ref>.

І.М. Қозыбаев өзінің кітаптарында Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанның тарих ғылымы басып өткен жолды жаңаша түсіндіруге тырысты.
Бұл ретте автор тарихи оқиғалар желісін нақты тарихи жағдайлармен өзара байланыста қарастырады, тарих [[ғылым]]ы мен [[саясат]]тың өзара ықпалдастық сипатын ашады, қоғамдық ғылымдардың тежелу тетігінің туындау себептерін және оның көрініс табу түрлерін талдай отырып, ғылымдағы өзгерістердің даму динамикасын көрсетіп берді. Осы көзқарас тұрғысынан, І.М. Қозыбаев өлкедегі Қазан төңкерісі мен Азамат соғысының тарихы жөніндегі жекелеген еңбектерге талдау жасап өткен.
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектерді және мақалалардың, кітапшалардың, монографиялардың, тақырыптық жинақтардың (бірінші кезекте Кеңес өкіметі үшін күрес пен Азамат соғысына катысушылардың естеліктерінен тұратын) жеткілікті мөлшерін оқып, зерттеу негізінде «Қазақстандағы Қазан төңкерісі мен Азамат соғысы» тақырыбын тарихнамалық тұрғыдан игеруді, біздің ойымызша, төрт кезеңге: бірінші — 20-30-жылдар, екінші - 40-50-жылдар, үшінші - 60-80-жылдарға белуге болады.

Жоғарыда айтылғандай, 80-жылдардың соңынан, Кеңес кезеңіндегі Қазақстан тарихының маңызды мәселелерінің тұтас бірқатарын жаңа көзқарастар тұрғысынан қайта қараумен байланысты, Қазан төңкерісі мен Азамат соғысы кезеңіндегі Қазақстан тарихнамасының сапалық жаңа кезеңі басталды. Бұл, ең алдымен, Алаш һәм Алашорда қозғалысының тарихына қатысты.
Кеңестік тарихнамада Алаш тарихы 20-жылдардың соңынан бастап, іс жүзінде қазақ халқының XX ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалысы тарихынан алынып тасталды. Қазан төңкерісі мен Азамат соғысынын тарихы жөнінде кеңестік кезеңде жарияланған жұмыстардың барлығы да Алашорда қызметін тек теріс жағынан ғана қарастырды. Алайда бұл жұмыстарда кұнды фактілік материалдар бар және олардың авторлары ресми идеологияның арнасынан шықпауға мәжбүр болғанын естен шығармаған жөн.

Кеңестік кезеңде, тарихнамадан, бірінші кезекте Алаш қозғалысына қатысушылардың өздерінің, ең алдымен оның көсемдерінің енбектері сырт қалды. Әйтсе де қоғамдық-саяси дамуға жасалған талдаулар мен Қазақстандағы ұлттық және мұсылмандық қозгалыстар перспективасы ғасыр басында Ә. Бекейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың, М. Шоқайдың және басқалардың енбектерінде көрініс тапты.

Айта кету керек, 20-жылдардағы жарияланымдарда XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихын зерттеу бойынша объективті тенденциялар байқалды. А. Байтұрсыновтың, А. Кенжиннің, Г. Сафаровтың, Т. Рысқұловтың және басқа да бірқатар авторлардың жұмыстарында, ұлт-азаттық қозғалысты нақты-тарихи көзқарасқа негіздей зерттеушілік, 1917 жылға дейінгі қазақ зиялыларының объективті рөлін жеке ерекшеліктерді ескере отырып түсіндіру басты орын алды <ref>Байтурсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей. — 1919. №27 (39), 3 тамыз; Кенжин А. К исторической оценке роли Алаш-Орды // Степная правда. 1922, 14 қараша; Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). М., 1921; Рыскулов Т. О восстании казахов и каракиргизов в 1916 г. (к 10-летней годовщине). Основные экологические и политические причины восстания. — Кустанай</ref>.
Басқарушы биліктің саяси диктатының күшеюіне байланысты 20 -жылдардың екінші жартысы мен 30-жылдардың басында тарихи зерттеулер үшін беті ұрысты кезең туды. «Алашорданың буржуазиялық-ұлтшылдық идеологиясымен» күрес — Алаш тарихын зерттеудегі большевиктік партияның айқындаушы ұстанымына айналды. Осы кезде, 30-жылдардың басына дейін, Алаш қозғалысының Ақпан төңкерісіне дейінгі «объективті-революциялық рөлі» және «оның кейінгі контрреволюциялық қайта жанғыруы» <ref>Отчет Казкрайкома РКП(б) V Всеказахской конференции РКП (б). Кзыл-Орда. 1926, 20-6</ref>. туралы тезис басты қағида болып қабылданды. А.К. Бочаговтың, Е. Федоровтың, П. Галузоның және басқалардың жұмыстарындағы, сондай-ақ «Алаш-Орда» құжаттар жинағындағы <ref>Бочагов А. К Алаш-Орда. Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919 жж. Кзыл-Орда. 1927; Коммунистическая мысль. - 1926. №2, 164-179-6.; Алаш-Орда. Сборник документов. Кзыл-Орда; 1929</ref>. Алаш һәм Алашорда тарихы дәл осы үрдісте талданды.
 
[[1933 жыл]]ы Қазақ марксизм-ленинизм ғылыми-зерттеу институтында «Алашорданың контрреволюциялық мәнін ашып көрсету және оның қазақ халқының тарихындағы жиренішті, жексұрын рөлін түпкілікті жою» деген айдармен арандатушы пікірталас өткізілді. «Алаштың революцияға дейінгі кезеңдегі объективті-революциялық рөлі» туралы қағиданы толығымен теріске шығару проблеманы зерттеу әдіснамасындағы айқындаушы көзқарас етіп алынды. 1935 жылы С. Брайнин мен Шафироның «Алашорда тарихы туралы очерктер» деген жұмысының жариялануы өлкедегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихын көрсетуде таптық әдіснаманың түбегейлі орныққанына куәлік етті.

40 - және 80-жылдардың ортасы мен соны аралығындағы кезең бұрынғы бағалаулар мен қорытындылардың ізін қуушылықтың айқын көрінісімен сипатталды. Ұлт-азаттық күрес тарихына қатысты деректемелер ауқымының кеңейгеніне қарамастан, аталған проблеманы қарастырудың жалпы жағдайы ғылыми ойлаудың тоқырағанын көрсетті.
Алаш қозғалысы тарихын зерттеудегі түбірлі өзгерістердің көрініс табуы 80-жылдар соңы мен 90-жылдардың бас кезіне саяды. Бұл ретте төмендегі жағдайларға көңіл аудару қажет: аталмыш кезеңде хронологиялық жағынан осы дәуірге жататын сапалық екі уақыт межесін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі (1991 жылға дейінгі) — дәстүрлі маркстік-лениндік әдіснамаға тән тұғырнамалық және теориялық қағидалармен сипатталады. Объективті жаңа көзқарастар кеңістігіне шығуға деген ықылас пен талпыныстың өрлеуіне қарамастан, Алаш тарихын бағалауда, тұтастай алғанда, тарихнаманың әдіснамалық сапасында оң өзгеріс байқалған жоқ.

1991 жылдан Алаш пен Алашорда тарихын зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Бұл ретте қазірге дейін үстем болып келе жатқан әдіснамалық императивтердің (кесімді талаптардың) ғылыми негізінің жоқтығын сезіну мен жаңа теориялық аппараттарды және неғұрлым жетілген тұғырнамалық құралдарды меңгеру қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті.
Зерттеушілік ойдың жандануы мен деректемелік негіздердің кеңеюі жарияланған жұмыстардың сапасына оң ықпал етті. Проблемалық мақалалар, ғылыми конференциялар мен семинарлардағы, «Дөңгелек үстелдегі» пікірталасты материалдармен бірге, жалпы тұрғыдан зерттеуші, монографиялық сипаттағы еңбектер, энциклопедиялық сөздіктер, оқулықтар, оқу құралдары, құжаттық-деректі басылымдар, қозғалыс көсемдерінің шығармалар жинақтары <ref>Букейханов А. Сочинения. Алматы. 1994. 384 е.; Соныкі. Избранное. Алматы, 1995. 475-6.; Досмухамедов X.. Избранное. Алматы, 1998. 384-6.; Шокай М. Туркістаннын килы тағдыры. Алма-Ата. 1992. 184-6.; Аманжолова Д. Казахский автономизм и Ресей. История движения Алаш. М. 1994. 216-6.; Нурпеисов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы. 1995. 256-6.; Қойгелдиев М. Алаш козгалысы. Алматы, 1995. 368-6.; Ахмедов Ғ. Алаш болғанда. Алматы, 1996. 224-6. жэне баскалар; История Казахстана в лицах (Политические портреты). Вып. 1. Акмола. 1993. 128-6.: Протоколы революционного комитета по управлению Казахским краем (1919-1920 жж.). Сб. документов. Алма-Ата, 1993. 277-6.; Казахстан в начале XX века: методология, историография, источниковедение. Вып. 111-IV. Алматы, 1993. 167-6.; 1994. — 120-6.; Алаш-Орда. Сб. документов. Алма-Ата. 1992. 192 б.; Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 ж.: характер, движущие силы, уроки // Материалы Международной научно-практической конференции. Алматы, 1997. 97-6. және басқалар</ref>.  жарық көре бастады. Олардың едәуір бөлігі қазақ тілінде шықты. К. Нүрпейісовтің, М. Құл-Мұхаммедтің, М. Көйгелдиевтің, Т. Омарбековтің, В. Григорьевтің, Т. Кәкішевтің, С. Аққұлықлының, А. Сармұрзинның және басқалардың ғылыми жұмыстарында Алаш тарихының әр алуан аспектілері көрініс тапты <ref>«Алаштын ақиқатын кім айтады» тақырыбындағы мақалалар жиынтығы: Григорьев В.К. Кадеттер жолын ұстаған партия. «Қазақстан коммунисі», 1990, №5. 62— 69-6.; Нүрпейісов К. Саяси партия болып санала ма? // Сонда, 1990, №15. 69-75-6.; Кәкішев Т. Шындықты бұрмаламай, жұлмаламай айтайықшы // Сонда, 75-83-6.; Нүрпейісов К. Алпыс жыл айтылмаған ақиқат // Азия, 1993, желтоқсан, №52; Құл-Мухаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998, 360-6.; Қойгелдиев М. Қазақ ұлт азаттық қозғалысы және М. Шоқай //Ақиқат, 1993, №3. 71-79-6.; Омарбеков Т., Қойгелдиев М. Алашорда – XX ғасырдағы қазақтың алғашқы ұлттық мемлекет! // Ақиқат, 1993, №11. 32-38-6.; Панфилов AM. Чокай // Политические партии Ресейден. Конец XIX — первая четверть XX века. Энциклопедия</ref>. Көптеген жарияланымдардың жекелеген тұлғаларға арналуы Ә. Бокейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың, Ж. Ақбаевтың, А. Ермековтің, М. Тынышбаевтың, М. Шоқайдың және басқа да көптеген қайраткерлердің өмірі мен қызметінің белгісіз беттерін ашып көрсетуге, Алаш қозғалысының әлеуметтік табиғатын танып білуге, оның саяси бағдары мен мүмкіндіктерін зерделеуге жағдай туғызды.

Ү. Сұбханбердинаның «[[Қазақ]]», «[[Алаш]]», «[[Сарыарқа]]» газеттері туралы библиографиялық түсіндірме көрсеткішінің (1993), Ө. Әбдімановтың «Қазақ газеті»кітабының (Алматы, 1993) жарық көруі аталған проблеманың деректемелік негізінін кеңеюіне қосылған елеулі үлес болды.

«Алаш» партиясы мен қозғалысы тарихының проблемаларын, сондай-ақ оған қазақ ұлттық интеллигенциясының қатысуын талдап түсіндіруде М. Құл-Мұхаммедтің зерттеулері ерекше манызға ие <ref>Құл Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998, 360-6</ref>. 
Қазақстан тарихындағы «ақтандақтарға» жататын 1929-1931 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың проблемалары алғаш рет Т. Омарбековтің зерттеуінде <ref>Омарбеков Т. Зобалан. — Алматы: Санат, 1994, 272-6</ref>. жоғары ғылыми баға алды. Оның «20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы» ғылыми еңбегінде күштеп ұжымдастыру мен байларды тәркілеу саясатының ауыр салдарлары алғаш рет жан- жақты ашып көрсетілді <ref>Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Көмекші оқу құралы. - Алматы: Санат, 1994, 318-6</ref>.
М. Қойгелдиевтің Т. Омарбековпен бірлесіп жазған «Тарих тағылымы не дейді?» деген еңбегі шаруалар көтерілісіне, қазақтардың қоныс аударуына және 30-жылдардағы аштық оқиғаларына арналды <ref>Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? — Алматы: Ана тілі, 1993, 208-6</ref>.

[[Монография]]лық зерттеулердің пайда болуы аталған проблеманың тарихнамасында сапалық жана кезеңнің туғанын айғақтайды. Д.А. Аманжолованың «Қазахский автономизм и Ресей: История движения Алаш» (М., 1994), К.Н. Нүрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (А., 1995), М. Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» (А., 1995), «Движение Алаш» құжаттар мен материалдар жинағы (А., 2004, 2005) және басқалар ұлт-азаттық қозғалысының тарихына, қоғам дамуының бетбұрысты кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының рөлі мен орнын анықтауға қатысты жаңа көзқарастың қалыптасқанын аңғартты.

==Ұлттық-мемлекеттік құрылыс тарихы және Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы құрылуының зерттелуі==
Кеңестік тарихнамада мемлекет кұрылысының социалистік ұстанымдары негізінде «қазақ жерін біріктіру» проблемасы бойынша кең көлемді материалдар берілген Әлеуметтік-таптық антагонизм орын алып отырған жағдайда ұлттың дамуы мен ұлттық мемлекеттің құрылуының марксистік-лениндік әдіснамасына негізделе отырып, қазақстандық зерттеушілер қазақ мемлекеттігі қалыптасуының тарихи үрдісін көрсете алды.

Бұл ретте аталған зерттеулердің құндылығы қарастырылып отырған үрдістің құжаттық негізделген тұғырнамасында екенін айтып өту керек. Деректемелердің кең көлемді ауқымына сүйеніп, Қазақстан тарихының көне дәуірдегі және ортағасырлық құжаттары мен материалдарын пайдаланып, қоғамтанушы-ғалымдар Қазақстан аумағы мен шекарасы қалыптасу тарихының бүкіл динамикасын көрсете алды. Сол кездегі көптеген енбектерге тән белгілі бір сарында жазылғандығына қарамастан, буизерттеулердің осы заманның ең күрделі проблемаларының бірі бойынша іргелі еңбектер ретіндегі ғылыми және практикалық құндылығын атап өту маңызды. «Кеңестік Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы», I том (1917-1925; С.З. Зимановтың, М.О. Биндердің редакциясымен. А., 1976); «Қазақ КСР-інің құрылуы». Құжаттар мен материалдар жинағы (С.Н. Покровскийдің редакциясымен. А., 1957); А.Н. Нүсіпбековтің «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында қазақ жерлерін біріктіру», (А., 1953); В.К. Савоськоның «Қазақ автономиялық КСР-інің Одақтас республика болып қайта құрылуы» (А., 1951) монографиялары; «Қазақ АКСР-інің құрылуы» (А., 1957); «КОКП және Кеңес үкіметі Қазақстан туралы. 1917—1977 жылдар. Құжаттар мен материалдар жинағы (А., 1978); «Автономиялық Қырғыз Социалист Кеңестік Республикасы туралы Декрет»//В.И. Ленин Қазақстан туралы. Құраст. С.Б. Бейсембиев және басқа (А., 1982); «КСРО бауырлас халықтарының шаңырағы. Құжаттар мен материалдар (1920-1937)». (Кұраст. Х.Г. Айдарова және баска А., 1972) секілді енбектерді дәл осы тұрғыдан қарастыру қажет.

XX ғасырдың 80-жылдарының соңына қарай, ғылыми айналымға Қазақстандағы мемлекеттік құрылыс проблемасы бойынша айтарлықтай деректік материалдардың қосылуына байланысты, зерттеушілер проблеманы әр алуан тарихи-құқықтық және этно-аумақтық аспектіде қарастыра бастады.
Бұл проблеманы зерттеуге қазақстандық ғалым-этнографтар да айтарлықтай үлес қосты. Олардың еңбектерінде Қазақстанның этникалық аумағының қалыптасу тұғырнамасы мен онда басқа халықтардың қоныстану тарихы ғылыми тұрғыда негізделді <ref>Муканов М.С. Этническая территория казахов в XVIII — начале XX вв. А. 1991; Соныкі. Қазақ жерінің тарихы. А., 1994; Соныкі. Из исторического прошлого. А., 1998</ref>.

Іс жүзінде өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, мемлекеттік кұрылыс тарихын зерттеуде, Қазақстанның егемендік алуына орай, түбегейлі өзгерістер жүзеге асты. Академик М.К.. Қозыбаевтың әділ түрде көрсеткеніндей, «ұлтаралық қатынас проблемасы, халықтардың егеменді құқықтарын қадағалау... таза теориялық талаптар шегінен шығып, өткір саяси пікірталастық сипат алды»  <ref>Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков; размышление и поиски. В 2-х кн. Кн. 1. А. Ғылым, 2000, 273-6.</ref>.

А.И. Солженициннің «Ресейді қалай көркейтеміз: қол жетерлік пайымдаулар» мақаласы, сондай-ақ Л. Васильевтің, Г. Поповтың және басқалардың қазақстандық Алтайды, Қазақстанның солтүстік облыстары мен батыс аудандарының жерлерін қайтаруды талап еткен пікірлері ұлы державалық шовинизмнің ашық көрінісі болды. Дәл осы кездері, сондай-ақ «ұлы Темір» империясын қайта өркендету туралы үндеулер де шыға бастады. Осыған байланысты қазақстандық қоғамтанушылар Қазақстанның аумақтық тұтастығы, оның тарихи даму зандылықтарының ғылыми негізделген тұғырнамасын жасады. «Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитеттің хаттамалары (1919—1920). Құжаттар жинағы» (А., 1993); М.П. Малышевтің «Сібір мен Қазақстанның ұлттық-аумақтық межелік бөлінісі (1919-1922)». (Семей, 1999); Т. Рыскұловтың «Үш томдық шығармалар жинағы» (А., 1996,1998) секілді жұмыстардың, сондай-ақ халықаралық құқық жөніндегі «Халықаралық құқық бойынша құжаттар жинағы», 1 том//К. Токдевтың редакциясымен (А., 1998) және басқа да жұмыстардың жарық көруі аталған проблеманы зерттеу мен оқып үйренудің ауқымын кеңейтті, аумақтық меже бөлінісі мен мемлекеттік шекаралардың қалыптасуы жөніндегі таласты мәселелерді ашып көрсететін жаңа немесе кеңінен белгілі емес деректер мен құжаттық материалдардың тұтас шоғыры айқындалып, ғылыми айналымға енгізілді.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3
==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]