Кеңестік дәуірдегі жоспарлы көші-қон бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Тың және тыңайған жерлерді игерудің демографияға әсері==
[[Соғыс]]тан кейінгі және 50-жылдардағы [[азық-түлік]] мәселесін шешуге [[бағыт]]талған тың және тыңайған [[жер]]лерді игеру қолға алынды. Осыған [[байланыс]]ты [[республика]]да аса ірі көші-қон тасқыны қайта басталды. Мұның өзі [[уақыт]] жағынан алып [[өнеркәсіп]]тік құрылыстар жүруімен тұспа-тұс келді. [[Өнеркәсіп]], [[құрылыс]] және [[көлік]] үшін жұмысшы күшін ұйымдасқан түрде тарту арқылы [[1954]]—[[1965]] жылдары республикаға 0,5 млн [[адам]] көшіріліп әкелінді. Сөйтіп, республикаға қажетті жұмысшы күшінің 80%-ы сырттан әкелінді.

Қазақстанға [[Ресей]] мен [[Украина]], [[Беларусь]] және басқа да [[одақ]]тас республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде ([[1954]]— [[1956]] жылдары) 640 мың [[адам]] келді. Олар, негізінен, Ресей, Украина, Беларусьтан келген [[қыздар]] мен [[жігіт]]тер болатын. [[Комсомол]] жастардың интернационалдық екпінді бригадалары құрылды.

[[Баспасөз]] беттерінде тың игерушілер [[қатар]]ына қосылуға шақырған үндеулер жиі басылып тұрды. Тың игеруге қатысқан адамдарды материалдық ынталандыру қолға алынды. Тың игеруге келгендердің жолы тегін болды, әр [[отбасы]]на 500—1000 сомға дейін, әр мүшесіне 150—200 сомнан бір реттік көмек көрсетілді. Үй салу үшін (оның 35%-ын [[мемлекет]] берді), [[мал]] сатып алу үшін несие берілді. Тың игерушілер 2 жылдан 5 жылға дейін [[ауыл шаруашылығы]] салығынан босатылды. Бұл [[көтерме]] көмекті тек славян ұлтының өкілдері ғана пайдалана алды. [[Отбасы]]ларымен көшіп келушілер көп болды.

Алғашында олар иен далада бой көтерген палаткалы [[қалашық]]тарда, шағын [[вагон]]дарда, жертөлелерде түрды. Алғашқы екі жылда ғана [[Қазақстан]]ның тың жерлеріне 200 мыңдай отбасы қоныстанды.

Тың аймағындағы МТС, кеңшар [[директор]]ы сияқты [[басшылық]] [[жұмыс]]тарға сырттан келген мамандар тағайындалды. Орталық комитеттен бастап аудандық [[партия]] комитеттерінің бірінші хатшысы [[қызмет]]іне дейін орталықтан жіберілді.

Қазақстан тыңын игеруге [[1954]]—[[1955]] жылдары орталықтан 26 мыңға жуық [[коммунист]] жолдамамен келді. Тың игеру шын мәнінде ұйымдастырылған [[қоныс]] аудару болды және ол орталықтың ұйғаруымен әкімшіл-әміршіл басқару [[әдіс]]імен асығыс жүргізілді. Әрине, тыңды бағындыруға келгендердің қиындықтарға қарамастан қажырлы [[еңбек]] еткендігін жоққа шығаруға болмайды. Алғашқы тың игерушілердің ерен еңбегі сөзсіз [[тарих]]та қалады.

Тың жерлерге Кеңес әскері қатарынан қайтқан [[жауынгер]]лер де көптеп тартылды. Олардың күшімен [[Көкшетау облысы]]нда «Тамановец», [[Қарағанды облысы]]нда «Индустриальный» және басқа кеңшарлар құрылды.

Тың және тыңайған қазақ жерлерін игеру үшін [[1954]]—[[1959]] жылдары 1 млн 500 мың [[адам]] келді. Қазақстандағы тың [[эпопея]]сын жүзеге асыруға, орталықың ұйғаруымен [[жоспар]]лы ұйымдастырған көші-қон ғаламат этнодемографиялық [[өзгеріс]]терге әкелді. Нәтижесінде Қазақстанның ұлттық құрамы түбірлі өзгеріп, [[қазақтар]] өз жерінде азшылыққа айналды. Қазақ ұлтының [[республика]] тұрғындары арасындағы үлесі 1959 жылғы санақ бойынша 38%-дан 30%-ға (2 млн 787 мың адам) күрт төмендеді. Жалпы, [[1953]]—[[1965]] жылдары [[ауыл шаруашылығы]] түрғындары Қазақстанда 2 млн-ға көбейді, демек, 1,5 есеге артты. Қазақстандағы [[халық]] санының көбеюі табиғи [[өсім]] есебінен емес, механикалық өсу [[жол]]ымен жүрді.

==Одақтық өнеркәсіп құрылыстарының демографияға әсері==
Кеңестік дәуірдегі тұрғындар көші-қоны [[Қазақстан]]ның экономикалық және мәдени [[даму]]ын жеделдетудің құралы ретінде пайдаланылды. [[Нәтиже]]сінде Қазақстанға келгендер [[ағым]]ы жедел түрде қажетті маманданған [[жұмысшы]] күшін толықтыру үшін пайдаланылды. Бұл [[халық]] [[шаруашылық|шаруашылығын]] жылдам дамытуды көздеген Қазақстан үшін жоспарлы көші-қон еді. [[Өнеркәсіп]] құрылысы үшін [[соғыс]]қа дейінгі [[кезең]]де, негізінен, елдің еуропалық бөлігінен шығыска 1 млн 200 мың [[адам]] көшіріліп әкелінді.

Қазақстан [[жоспар]]лы түрде көшірудің [[одақ]]тың жүйесіне 30-жылдардың ортасынан бастап тартыла бастады. Қазақстанға ұйымдасқан түрдегі көшірулер [[халық]] шаруашылығының екі [[сала]]сын, яғни [[ауыл шаруашылығы]] мен [[өнеркәсіп]]ті қамтиды. Мәселен, «Өнеркәсіпке ұйымдық қабылдау» деген атпен [[1931]]—[[1940]] жылдары сырттан әкелінген 509 мың адам өнеркәсіп жұмысшылары қатарын толықтырды.

Жаңа құрылыстарға құрал-жабдықтармен бірге маман-ғалымдар келді. Баку мен Грозныйдан келген мұнайшылар Орал—Ембі мұнай қорларын игеруге, [[Донбасс]] шахтерлері — [[Қарағанды]], [[Екібастұз]] көмір алаптарын игеруге көмектесті. Олар Қазақстанның экономикалық картасында жаңадан [[пайда]] болған [[өнеркәсіп]] аудандарында еңбек етті. Кеңестік Қазақстанның социалистік [[құрылыс]]тарында жұмысшы табының көп ұлттық [[құрам]]ы қалыптасты. Қазақстандағы жұмысшылардың абсолюттік саны қарқынды өскенімен, [[қазақ]] жұмысшыларының [[үлес]] салмағы [[соғыс]]қа дейінгі жылдармен салыстырғанда біршама кеми түсті. [[1939]]—[[1970]] жылдары қазақстандық жұмысшылар саны 224 мыңнан 823 мыңға өссе, қазақтардың [[үлес]] салмағы 26%-дан 24,1%-ға кеміді.

Жоспарлы түрде көшірілгендер [[Қазақстан]]дағы ірі өнеркәсіп орталықтарына орналастырылды. Мәселен, Қазақстан халқының өсуіне [[Орталық Қазақстан]] ([[Қарағанды]], [[Балқаш]], [[Жезқазған]] өнеркәсіп тораптарындағы) мен [[Шығыс Қазақстан]]дағы түсті металл кешені, [[Павлодар]]—[[Екібастұз]], [[Торғай]], [[Қостанай]], [[Оңтүстік Қазақстан]]дағы ([[Жамбыл]]—[[Қаратау]], [[Шымкент]]—[[Кентау]]) өнеркәсіп кешендерінің іске қосылуы әсер етті. Тек қана [[1961]]—[[1965]] жылдары 160 мың адам [[республика]]ға жоспарлы түрде көшіріліп қоныстандырылды.

Қазақстанда [[әлем]]дік деңгейдегі ядролық қарудың [[сынақ]] полигондары, [[Байқоңыр]] ғарыш кешені сияқты маңызды объектілері орналасты. Сондықтан [[1991]] жылға дейін жалғаскан көші-қондық ағымдарға жабық әскери объектілер халқын (250 мың адам), стратегиялық маңызы бар жер асты [[байлық]]тарын игеру үшін салынған жұмысшы [[қалашық]]тары тұрғындарын және одақтық ведомствоаралық [[өкімет]]тің ұйғаруымен көшіп келгендерді қосуға болады. [[Рудный]], [[Теміртау]], [[Зырянов]], [[Ленинск]], [[Курчатов]], [[Лениногор]], [[Шахтинск]] қалаларында жергілікті халықтың үлесі өте төмен дәрежеде болды. Жалпы, стихиялық [[лек]]пен өздігінен келіп қоныстанғандардың болғандығын да естен шығармаған жөн.

60-жылдары [[республика]]ның индустриялық әулетінің кең [[қанат]] жаюы демографиялық [[жағдай]]дың көпұлттылық бағытын тағы да тереңдете түсті.

==Кеңестік кезеңдегі ұлт мәселесінің «шешілуі»==
Қазақ КСР-і ғана емес, [[одақ]]тың басқа да ұлттық [[құрылым]]дарында тың жерлер мен пайдалы қазба [[байлық]]тарын игеру, аса үлкен электр станцияларын, [[зауыт]]-[[фабрика]]ларды тұрғызу, канал, [[бөгет]]тер салу кезінде сырттан келгендер есебінен тұрғындардың [[ұлт]]тық құрамының арасалмағы тез өзгеріске ұшырады. Осылайша [[Менделеев]] кестесіндегі барлық [[элемент]]терге бай әрі кең-байтақ қазақ даласы [[социализм]] [[құрылыс]]ына [[қызмет]] ету үшін сырттан келгендерді құшағын жая қарсы алуға тиіс болды.

Социалистік [[құрылыс]] жұмыстарын жүзеге асыру үшін [[қажет]] мамандар [[Ресей]]ден, [[Украина]]дан, [[Белоруссия]]дан, [[Балтық]] өңірінен және барлық кеңес елінің түпкір-түкпірінен келген еңбекші мамандар есебінен қамтамасыз етілді. Ал жергілікті [[халық]]ты тартуға жеткілікті мән берілмеді. Бұл одақтас [[республика]] халқының Қазақстанға көмегі ретінде көрсетілді және солай бағаланды. Нәтижесінде [[Қазақстан]] жүзден аса [[ұлт]] пен [[ұлыс]] өкілдері тұратын «халықтар достығының лабораториясына» айналды. Қазақстан халқы бұл ерекше атақты мақтан тұтуға тиіс болды. КОКП-ның бағдарламалық [[құжат]]тарында коммунистік партияның еңбекшілердің интернационалдық [[тәрбие]]сіндегі бағыт беруші рөлі баса көрсетілді. Онда: «Ұлтшылдық көріністер мен ұлттық шектеушілік социалистік [[құрылыс]] орнағанмен өзімен-өзі бірден жоғалып кетпейді. Ұлтшылдық, алып-қашпа сөздер мен бұрынғы [[ұлт]] араздығы, міне, осылар әрқашан да әлеуметтік прогреске неғұрлым ұзақ, тегеурінді, кескілескен [[қарсылық]] көрсетуі мүмкін», — делінді. Және бұл кереғар құбылыстармен күресу қажеттігі [[партия]] қызметкерлерінің мойнына жүктелді.

КСРО халықтарының достығы мен [[Ынтымақтастық|ынтымақтастығының]] беки түсуін қамтамасыз ету қажеттілігі [[күн]]де [[теледидар]] мен [[радио]] арқылы беріліп жатты. Ал осы [[қағида]]ларды нақты [[өмір]]ге енгізу жағына келетін болсақ, әрине, кеңес [[дәуір]]іне тән сөз бен істің арасындағы алшақтық [[ұлт]] мәселесін шешуде де орын алды. Кеңестік билік қазақ халқының өзіне, өткеніне, [[шаруашылық]] ерекшелігіне, [[мәдениет]]іне, тұрмыстық-коғамдық даму деңгейіне байланысты [[мүдде]]лерін ескерген жоқ.

Қазақ халқының үлкен бөлігі ана тілін, ұлттық [[салт-дәстүр]]ін ұмыта бастады. Бұл көп жылдар бойы тұрақты жүргізілген орыстану [[саясат]]ының нәтижесі. [[1960]]—[[1980]] жылдардағы өнеркәсіптік өсу [[ауыл]] халқының белгілі бір бөлігінің қалаларға ауысып қоныстануына түрткі болды. Қалаға [[қоныс]] аударған қазақ жастарының [[әлеумет]]тік мәселелері, әсіресе олардың тұрғын [[үй]]ге сұранысы қанағаттандырылмады.

Этномәдени үдерістердің көп қырлы екендігі [[мәлім]]. [[Атеизм]] жылдарында мыңдаған [[мешіт]]тер қиратылды, ұлттық басылымдар жабылды. Сөйтіп, халықтың рухани [[дүние]]сіне нұқсан келді. Ең қарапайым [[есеп]]ке қарағанда, КСРО [[Аумақ|аумағында]] XX ғасырдың басында болған 25 мың мешіттің [[1986]] жылы 376-сы ғана қалды. Алайда КСРО- да 70 жылдай үстемдік құрған белсенді атеизмнің жанкешті [[саясат]]ына қарамастан, көптеген ұлттық және этностық топтар өз діндерінің [[әдет-ғұрып]], салт-дәстүрлерімен ұштасатын тұстарын сақтап қалды.<ref>Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1</ref>
==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}