Ертедегі темір дәуірі тайпаларының шаруашылығы бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Ежелгі металлургия==
[[Сурет:A hoard of Iron Age coins from Beverly.jpg|thumb|200px|[[Темір дәуірі]]нен қалған [[ескерткіш]]]]
[[Қазақстан]] [[аумақ|аумағында]] тау-кен ісі мен [[металлургия]] [[қола дәуірі]]нен бастап дамыды. Осы кездегі кен орындарының [[Көпшілік|көпшілігі]] ерте [[темір]] ғасырында да кен өндіруді тоқтатқан жоқ. ''Ежелгі металлургия орталықтары'' — Орталық және Шығыс [[Қазақстан]]да болды. Орталық Қазақстандағы мыстың орасан үлкен кен орындары — [[Жезқазған]] маңында, қалайы — [[Атасу]] мен [[Ұлытау]]да болса, Шығыс Қазақстандағы [[мыс]] пен қалайының бай кен орындары [[Қалба]] мен [[Нарын]] жоталарында кездеседі.

Темір [[өндіріс]]і біздің [[заман]]ымызға дейін VIII—VII ғасырларда пайда болған. [[Металлургия]]ның дамуы мыс пен [[полиметалл]], [[алтын]] мен [[күміс]] кен орындарын игеру кезінде кендерден металдарды балқытып алу [[Шеберлік|шеберлігіне]] [[байланыс]]ты алынған.

Ежелгі металлургтер көптеген әр түрлі құралдарды пайдаланды. Тау-кен өндірісінің [[тас]] құралдарына келсек, бұл кен мен [[тау]] жыныстарын қопаруға арналған салмағы 40 кг-ға дейінгі қуатты шой балғалар, кен кесектерін уатып-ұсақтауға арналған ірі тас балғалар, [[Салмақ|салмағы]] 10 кг-ға дейінгі сына пішіндес тас қайлалар немесе кенді уатуға арналған шоттар. Одан әрі кен шикізаттарын уақтап-балқытуға арналған анағұрлым жеңіл түрдегі қол [[балта]]лар, [[балға]]лар мен келсаптар пайдаланылды. Құралдардың едәуір бөлігі кенді қоспалардан тазартып, сұрыптауға арналды.

Әрі қарай металды кеннен балқытып алу [[кезең]]іне келейік. Кеннен алдын ала балқыту арқылы қоспа алынды. Балқыту үшін [[шахта]] пеші пайдаланылды. Оның [[құрылыс]]ы дөңгелек немесе тікбұрыш пішінді шахта болып келеді де, жоғары жағына кен [[қоспа]]сы мен отынды толтыра салып, ал төменгі бөлігіндегі тесік арқылы ауа үрлейді. [[Ауа]]ны жіберу екі нұсқа арқылы жүзеге асырылады: 1) [[от]]қа төзімді саздан жасалған түтік арқылы; 2) [[шеңбер]]лі түтік арқылы. Ежелгі мыс балқыту өндірісінде кен балқыту ''"тигель"'' өдісі арқылы жүзеге асырылды ([[тигель]] — отқа төзімді материалдан металл қорытуға арналып жасалған [[ыдыс]]), өйткені пешке балқыған мыс тигельде жиналды. Бұлайша балқыту 450 -қа дейінгі [[температура]]да өте қарапайым түрде жүзеге асырылды. Алынған [[мыс]] төменгі сапалы әрі [[құрам]]ында басқа металдардың қоспалары болды. Мұндай мысты ''"алғашқы мыс"'' деп атайды.

[[Металлургия]] өндірісін жетілдіру қорытпаларды алуға [[мүмкіндік]] берді, бірінші кезекте [[қола]] қорытпасы алынды. ''Қола дегеніміз—мыс пен қалайының қоспасы екені бізге мөлім''. Алайда [[Қазақстан]] аумағында табылған қоладан жасалған [[бұйым]]дардағы қалайының мөлшері бірдей емес. Бұл кен орнындағы қалайының шоғырлануына да байланысты болды. Қоланың құрамында қорғасынның, құшаланың ([[мышьяк]]), [[никель]]дің және [[сурьма]]ның қоспалары кездеседі.

Ерте темір ғасыры кезеңінде Қазақстандағы [[тайпа]]лар темір өндіруді игерді. Шеберлер құю [[технология]]сының түрлі әдіс-тәсілдерін меңгеріп, техникалық өңдеу арқылы бұйымдарға кез келген [[пішін]] бере алды. Жыртқыш аңдардың бейнелері салынған [[ат]] әбзелдері, таналар мен тоғалар құюшы шеберлердің қолымен жасалған. Қазақстан аумағындағы тұрақтардан табылған [[зат]]тар мен [[құрал]]дар үш [[топ]]қа бөлінеді: қару-жарақ, ат әбзелдері және [[әшекей]] бұйымдар.

==Зергерлік өндіріс==
[[Сурет:HephthaliteCoin.jpg|thumb|200px|[[Темір]]ден жасалған [[бұйым]]]]
[[Сурет:Iron Age Swastika Cloth Strip.jpg|thumb|200px|[[Темір дәуірі]]нен қалған [[мата]]]]
[[Зергер]]лердің өнері қоладан жасалған бұйымдарда ізін қалдырған. Бастапқыда бұлар әйелдер тағатын әшекей — қоладан жасалған [[моншақ]]тар мен [[маржан]] алқалар, шомбал [[білезік]]тер, айналар ретінде кездессе, одан әрі алтынмен қапталған қола бұйымдар — [[салпыншақ]] алқалар, қолаға құйылған алтын [[сырға]]лар [[пайда]] болды. Зергерлік істе құю, соғу, шекіме, [[өрнек]] салу тәсілдері кең таралды.

Кейінгі қола дәуірінде зергерлер [[сақина]]лар, қайыс [[белдік]] қапсырмаларын, [[дөңгелек]] сырғалар, үзбе [[алқа]]лар, иірілген [[алтын]] жіпті алқалар, [[білезік]]тер жасады.

Ерте темір дәуірінде [[зергерлік]] бұйымдарды жасау технологиясы жетілдіріле түсті. Ертедегі көшпелілер қалың табақ алтынды (0,6 мм), сондай-ақ алтын түйіршіктерін илеу және-дәнекерлеу техникасын меңгерді. Сонымен қатар мәнерлі [[алтын]] жолақшалармен көркемделген темір әшекейлер, мәнерлі тағалар және алтын мен [[күміс]]тен жасалған [[Көркемдік|көркемдігі]] жоғары бұйымдар табылған.

Зергерлік бұйымдар үшін пайдаланылған қорытпалардың құрамындағы алтын жоғары сапалы екендігі анықталды. Алтынның серіктері, яғни [[қатар]] қолданатын элементтер күміс пен [[мыс]] болып табылады. [[Күміс]]тің болуы оның табиғи алтынның құрамында болуымен түсіндіріледі. Ал табиғи алтын [[құрам]]ында мыстың болуы [[шебер]]лердің жасаған бұйымдарына қалаған түсті берудегі ұмтылыстарымен түсіндіріледі.

[[Алтын]] кенінің құрамындағы кең таралған қоспа элементтердің бірі — қорғасын, ол алтынның [[қасиет]]ін төмендетеді. Құрамында қорғасыны мол алтын [[морт]] сынғыш келеді. Ежелгі шеберлер бұйымдарға қорғасынның шамалы ғана [[мөлшер]]ін қосып жасаған.

Жалпы алатын болсақ, ерте [[темір]] және [[қола]] дәуірлерінің зергерлерінің [[алтын]]нан жасалған бұйымдарының [[қасиет]]ін арттыру үшін түрлі қорытпаларды қолданғандары туралы айтуға болады.

==Қыш өндірісі==
[[Қоныс]]тар мен обаларға қазба [[жұмыс]]тарын жүргізген кезде алынған негізгі [[материал]] — ''қыш''. Ең бастысы, қыштан жасалған бұйымдар [[шаруашылық]] пен [[тұрмыс]]та және кейде жоралғылық [[мақсат]] үшін пайдаланылатын [[ыдыс]] түрі болған.

Қыш бұйымдарды жасаудың [[технология]]лық тәсілдері шикізатты даярлап-іріктеуден, [[қыш]] қамырын даярлаудан, қалыптаудан, бетін өңдеп, содан кейін оны күйдіруден тұрады. [[Шикізат]]ты даярлап-іріктеу үшін [[сүйек]] және тас [[құрал]]дар пайдаланылды. Қыш-құмыра шикізаттарын даярлау үшін келсап пен [[ірі қара]] [[мал]]дың жауырындары, сондай-ақ уатқыштар қолданылған. Қыш құмыраның құрамына қоспалармен бірге ([[темір]], [[тас]], [[пирит]], [[слюда]], [[әк]]) [[сазбалшық]], [[құм]], [[органика]] ([[құс]]тың саңғырығы, көң) кіреді. Сазды көбіне минерал текті созылмайтын материалдарды бекіту үшін пайдаланған. Дамыған қыш [[өндіріс]]інде саз ең бастапқы шикізат болып табылады.

Шеберлер бұйымдарды қалыптау кезінде [[ыдыс]]тардың түбін басып-жаныштау үшін көлемі әр түрлі жұмыр тастарды пайдаланды. Ал [[ыдыс]]ты жасайтын құрал ретінде [[тұғырық]] айналып тұратын [[үстелше]], яғни [[станок]] — айналмалы қондырғыны қолданды. Ыдыстардың қабырғаларын тегістеу үшін [[жұмыр]] тастар, [[ағаш]] пышақтар пайдаланылды. Ал қышты [[тұрмыс]]та қолданылатын аузы кең пештерде, сондай-ақ балқыту пештерінің түтін шығаратын [[мұржа]]ларында күйдірген. Лаулаған отқа да күйдірген кездері болды.

Қыш өндірісі отырықшылық жағдайдағы аумақтарда өзінің "гүлдену" кезеңіне жетті. Атап айтар болсақ, [[Сырдария]] мен [[Арал]] маңы [[аймақ]]тары, [[Орталық Азия]]мен шекаралас жерлерде мықтап дамыған. Мұны осы [[аумақ]]тағы қала қазындыларынан табылған [[ыдыс-аяқ]]тан бастап, [[құрылыс]] материалдарының алуан түрлілігі айғақтайды. Мөселен, біздің [[заман]]ымызға дейін VII—V ғасырлардағы Сырдарияның төменгі жағын мекендеген тайпалардың ыдыстарынан: тостақтар мен тостағандарды, шыны ыдыстарды, құмыраларды, саптаяқтарды, имек [[тұмсық]]ты ыдыстарды бөліп атауға болады.

Орталық [[Қазақстан]] аумағында [[көшпелілік]] [[өмір]] салты [[жағдай]]ында қыш-құмыра өндіру ісі [[үй]] тұрмысының қажетіне [[байланыс]]ты шеберлерге [[тапсырыс]] беру арқылы жүзеге асып отырған.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
{{wikify}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]