Дигибридті будандастыру бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Белгілердің тәуелсіз тұқым қуалау заңы==

'''Дигибридті будандастыру''' [[моногибридті будандастыру]]ға қарағанда күрделірек болады. Бұл будандастыру қарама-қарсы екі жұп белгілердің бір уақытта [[тұқым қуалау]]ын зерттейді. Екі жұп қарама-қарсы белгілері бойынша айырмасы бар дараларды [[будандастыру]]ды дигибридті будандастыру деп атайды.

[[Мендель|Г. Мендель]] өз тәжірибелерінде [[тұқым]]ының түсі сары, пішіні тегіс және тұқымының түсі жасыл, пішіні бұдыр [[бұршақ]] өсімдіктерін қолдан [[Будандастыру|будандастырған]]. Бірінші ұрпақ (Ғ<sub>х</sub>) өсімдіктерінің барлығының [[тұқым]]ының түстері сары, пішіні тегіс болған.

Сонымен екі жұп белгілерді анықтайтын [[гендер]]ді белгілейік. [[Тұқым]]ның сары түсін анықтайтын [[ген]]ді — А ([[Доминанттылық|доминантты]]), жасыл түсті — а ([[рецессив]]ті) тұқымның тегіс пішінін анықтайтын генді — В (доминантты), бұдыр пішінді — b (рецессивті). Тұқымның түсін және пішінін анықтайтын [[гендер]] әр [[Хромосомалар|хромосомада]] орналасқан. Тұқымы сары, тегіс бірінші ұрпақ будандарын (Ғ<sub>1</sub>) өздігінен тозандандырғанда, екінші ұрпақта (Ғ<sub>2</sub>) Мендельдің ажырау заңына сәйкес белгілердің ажырауы байқалады.

Бірінші [[ұрпақ]] буданы екі жұп [[аллель]]дер бойынша [[дигетерозигота]] болғандықтан (АаВb), төрт типті [[гамета]] түзеді, себебі А және В [[гендер]] [[гомологті емес хромосомалар]]да орналасқан. Ал [[хромосомалар]] мейоздық бөлінудің I [[анафаза]]сында полюстерге бір-бірінен тәуелсіз ажырайды. [[Хромосомалар]]дың тәуелсіз үйлесуіне сәйкес [[гамета]]лардың түзілуін мынадай әдіспен шешуге болады. Жасушаның [[мейоздық бөліну]]інде А гені бар хромосома В және b аллелі бар хромосомамен сіңлілі жасушаға өтуінің ықтималдығы бірдей болғандықтан, үйлесуі АВ және Аb болады. Осы сияқты а гені бар [[Хромосомалар|хромосома]] В және b [[Аллель|аллелі]] бар хромосомамен сіңлілі жасушаға өтуінің мүмкіндігі бірдей болғандықтан, аВ және ab [[гамета]]лар түзіледі.

Сонымен [[дигетерозигота]]дан 4 түрлі [[гамета]]лар типі түзіледі.

==Пеннет торы==
Әр түрлі [[гамета]]лар типтерінің үйлесімділігін жеңіл анықтау үшін ағылшын генетигі [[Пеннет|Р.Пеннет]] тор жасауды ұсынды. Кейіннен бұл [[Пеннет торы]] деп аталды. Тордың сол жағындағы тік сызық бойымен [[Аналық жыныс жасушасы|аналық]], жоғары жағындағы көлденең сызық бойымен [[Аталық жыныс жасушасы|аталық гаметаларды]] орналастырады. Ал тордың ұяларында аналық және аталық [[гамета]]лардың үйлесуінен пайда болған [[зигота]]лар жазылады. '''Пеннет тордың''' көмегімен екінші [[ұрпақ]] дараларының [[фенотип]]і мен [[генотип]]ін оңай анықтайды.

Ғ<sub>9</sub> ұрпақта белгілердің [[фенотип]]і бойынша ажырауы мынадай 9:3:3:1 сандар қатынасында болған. Сонда 9 өсімдіктің тұқымы сары, тегіс; 3 өсімдіктің тұқымы сары, бұдыр; 3 өсімдіктің тұқымы жасыл, тегіс; 1 өсімдіктің тұқымы жасыл, бұдыр болған. '''Дигибридті будандастыруда''' Ғ<sub>2</sub> кезінде генотип бойынша ажырауы (1:2:1:2:4:2:1:2:1) белгілердің екі жұбының әрқайсысының 1:2:1 қатынасында ажырауын көрсетеді.
[[File:Gregor_Mendel.jpg|thumb|alt=A.| ''[[Мендель Грегор Иоганн]]'']]
[[Мендель]] дигибридті будандастыру кезіндегі екінші ұрпақта белгілердің 9:3:3:1 қатынасында ажырауын сараптай келе белгілердің тәуелсіз ажырау заңын тұжырымдады. Бұл заңда "будандастыру жағдайында жұп қарама-қарсы белгілер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды және әр жұп белгілердің ажырауы 3:1 қатынасында жүреді" делінген.

Екі және одан көп қарама-қарсы жұп белгілері бойынша [[гетерозигота]]лы екі дараларды будандастырғанда, гендер және олар анықтайтын белгілер бір-бірінен тәуелсіз [[Тұқым қуалау|тұқым қуалайды]] және мүмкін болғанша үйлесімдер түзе алады.

Енді әр жұп белгінің [[тұқым қуалау]] ерекшелігін көрейік. Тұқымның түсі бойынша қарасақ, онда алынған 16 өсімдіктің ішінде сары тұқымды 9 + 3 = 12 бөлікті, ал жасыл тұқымды 3 + 1 = 4 бөлікті құрайды. Сонда сары тұқымды өсімдікпен жасыл тұқымды өсімдіктің ара қатынасы 12:4 немесе 3:1 тең болады. бұл [[моногибридті будандастыру]]дағы белгілердің ажырауын көрсетіп тұр. Егер [[тұқым]]дардың пішіні бойынша алсақ, онда тегіс пішінділері 9+3=12 бөлікті, ал бұдыр пішінділері 3+1=4 бөлікті құрайды. Тұқымның пішіні бойынша белгілер 12:4 немесе 3:1 қатынасында ажырайды. Сонымен дигибридті будандастыруды екі моногибридті будандастырудың көбейтіндісі деп атауға болады. Мысалы, (3 сары: 1 жасыл) х (3 тегіс: 1 бұдыр) = 9 сары, тегіс : 3 сары, бұдыр : 3 жасыл, тегіс : 1 жасыл, бұдыр. [[Мендель]] ашқан бұл құбылыс кейін белгілердің [[Мендель Заңдары|тәуелсіз тұқым қуалау заңы]] немесе [[Мендель Заңдары|Мендельдің үшінші заңы]] деп аталды. бұл заңның орындалуы үшін екі жағдай болуы қажет. Будандастыру кезінде бір белгі екінші белгіден толық басымдылық көрсетуі тиіс. Екіншіден, [[Тұқым қуалау|тұқым қуалайтын]] гендер әр түрлі [[Хромосомалар|хромосомада]] орналасуы керек.

Осыған сәйкес екінші ұрпақта ата-аналарынан өзгеше жаңа белгілері бар өсімдіктер пайда болады. Мысалы, тұқымы сары, бұдыр (Aabb) және тұқымы жасыл, тегіс (ааВb). Белгілердің бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалау заңына сәйкес, бұл әр хромосомада орналасқан гендердің тәуелсіз алмасуының нәтижесінде түзіледі. Мұның [[Селекциялық теориялар|селекция]] үшін үлкен маңызы бар.

==Белгілер ажырауының цитологиялық негізі==
[[Мендель|Г. Мендель]] [[Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы|тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын]] ашқан уақытта ғылымда жасушаның бөлінуі де, гаметалардың түзілуі де, ұрықтану процесі де белгісіз еді. Кейін келе, [[цитогенетика]]лық зерттеулердің нәтижесінде хромосомалар ашылып, дене жасушасында хромосоманың саны жұп болатындығы анықталды. Белгілерді бақылайтын гендердің хромосомада орналасқаны дәлелденді. Гендер жұп болады. Жасушалардың пісіп жетілу кезеңінде [[мейоздық бөліну]]дің I профазасында гомологтік хромосомалар жақындасып, хроматидтерінің арасында айқасу жүреді.

Мейоздың бөліну кезінде гомологті емес хромосомалардың бір-бірінен тәуелсіз ажырауы нәтижесінде адам жасушасында 2<sup>23</sup>=8388604 гаметалар типі түзілуі мүмкін.

I [[анафаза]]да гомологтік хромосома екіге бөлініп, екі полюске қарай жылжиды. [[Гомологтік хромосомалар]] ажырап екі полюске жылжыған кезде біріне-бірі тәуелсіз еркін комбинацияланады. Жаңа белгілер пайда болады. Екі [[гаплоидті гаметалар]] қосылып, [[ұрықтану]] кезінде [[зигота]]да хромосомалардың диплоидті саны қалпына келеді. Ұрықтану кезінде аналық және аталық гаметалардың қосылуы теорияға сәйкес теңдей жағдайда болады. Ғ<sup>2</sup>-де зиготалардың мүмкін болатын барлық типтері түзіледі. Олардың ара қатынасы будандастыруда көрсетілгендей (9:3:3:1) қатынаста болады.

#'''Дигибридтік будандастыру''' нәтижесінде әр түрлі [[Хромосомалар|хромосомада]] орналасқан [[гендер]] анықтайтын белгілер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды. Бұл — [[Мендель Заңдары|Мендельдің үшінші заңы.]]
#Екінші [[ұрпақ]]та ата-аналарынан өзгеше жаңа белгілері бар даралар пайда болады.
#[[Полигибридті будандастыру]]да белгілердің ажырауын [[Пеннет торы]] арқылы көрсету тиімді.<ref>Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Биология]]


{{Biosci-stub}}