Батыс Еуропа мен АҚШ-тың театр өнері бетінің бастапқы мәтінін қарау

=='''Батыс Еуропа мен АҚШ-тың театр өнері'''==
[[Театр]] XX ғасырдың басындағы күрделі өмір көріністерінің қайшылықтарын, адамның рухани талап-тілектері мен арман-мәдделерін жан-жақты аша отырып, шынайы бейнелеуге ұмтылды. "Бостандық театрлары" деп аталатын театрлар реализмнің жаңа бір қырларын табу жолында күрес жүргізді. Режиссер [[Андре Антуан]] ([[Франция]]), [[Отто Брам]] мен [[Макс Рейнхардт]] ([[Германия]]) жетекшілік еткен театрларда спектакльдің бейнелі шешімін іздестіру қарастырылды. Спектакльдегі актерлер ансамблі, көңіл күй, ырғақ пен әзіліс, сөз астары мен суретші еңбегі өзара тоғысып, түп-түгел сахналық бейне жасауға бағытталды. Театрдағы стильшілдік пен шарттыльщ кағидасын алға тартып қолдаған символистік режиссура (Францияда режиссер [[Фор|''П.Ф о р'']] мен [[Люнье-По|''О. Л ю н ь е - П о'']], [[Ұлыбритания]]да [[Гордон Крэг]]) спектакль қоюда музыкалы ырғақпен пластикалық қимылдың маңызын айрықша бағалады.<br />[[Сурет:André Antoine actor.jpg|thumb|right|163px|Антуан Андре]]
Француз сахнасының реформаторы, көп жағдайда оның даму жолдарын белгілеген реалист актер '''''[[Антуан Андре|Андре Антуан]](1858—1943)''''' француз I м жиссерлік өнерінің негізін қалады. Ол "Бостандық театрын" (1887— 1896), "Антуан театрын" (1897—1906) ұйымдастырды. Антуан Шығармашылығының тарихи маңыздылығы — үлкен сыншыл реализм одебиеті мен театр репертуарын байланыстырғаны болды. Антуан сахнаға [[Ибсен]], [[Толстой]], [[Тургенев]], [[Гауптман]], [[Золя]] шығармаларын шығарып, коммерциялық драмаларға үлкен ой мен сезім әдебиетін, шынайы реалистік әдебиетті қарсы қойды. Ол жасаған репертуар реформасы театрдың барлык салаларына — режиссураға, актерлік өнерге өзгерістер енгізді. 1890 жылдардан француз театрына символизм ьщпалы тарай бастады.<br />
"Вье коломодье" театрын құрушы режиссер '''''[[Жан Копо]] (1879—1949)''''' шығармашылығы жаңашылдыққа ұмтылуымен ерекшеленді. Копо сахнада поэзия мен жарқын театралдық көріністі қайта шығаруды кљздеді. Ол [[Шекспир]] мен өз замандастары — француз символистерінің пьесаларын қоюдан бастады. [[Достоевский Фёдор Михайлович|Достоевскийдің]] "Ағайынды Карамазовтарының" инсценировкасын жасады. Копо сахналық тәсілдерді көбейтті, ортағасырлық театрларға немесе балаған театрына, кейде өнердің ең соңғы бағыт-бағдарларына сүйенді, сахнадағы декорацияларды азайтты. Антуан бастаған театрдағы реалистік ізденімпаздықты оның шәкірттері, ұлттық халық театрын ашқан (1920) [[Жемьео|Ф.Жемьеонан]] әрі жалғастырды.
30-жылдарда, әсіресе Хальщ майданы жеңісінен кейін, демократияшыл театр өнері дамуында өрлеу кезеңі басталды. Пролетариат театрын құруды мақсат еткен театрлар мен әр түрлі театр бірлестіктері ұйымдастырылды. 1920—1940 жылдардағы жетекші режиссерлер: [[Дюллен|Ш.Дюллен]], [[Жуве|Л.Жуве]], [[Питоев|Ж.Питоев]], [[Бати|Г.Бати]] өз шығармашылықтарын коммерциялық, театрлар тәжірибесіне қарсы қоя отырып, спектакльдерінде әлеуметтік-философиялық мәні зор мәселелерді көтерді.<br />
Екінші дүниежүзілік соғыс және неміс-фашист оккупациясы кезінде ''"К о м е д и  Ф р а н с е з " А т е л ь е  "Т е а т р  д е  П a р и "'' театрлары ғана жұмыс істеді. Елді азат еткеннен кейін шапшаң қайта өркендеу үрдісі қарқынды басталды. Кең көлемде халықаралық байланыс жасау мақсатымен француз театр кайраткерлері "Ұлт театрын" ұйымдастырды. Мұнда халыкаралық театр өнері фестивальдері өткізілетін болды. 1947 жылдан бастап Авиньонда жыл сайын драма өнері фестивальдері өткізіліп тұрды.<br />[[Сурет:Gordon Craig.jpg|thumb|left|Гордон Крэг]]
Англияда жаңалық әкелуші режиссер '''''[[Гордон Крэг]] (1872—1966)''''' болды. Швейцарлық режиссер [[Адольф Аппиа]]ның (1862—1928) ізін куып ол пьесаның идеясы, оның мінезі символды түрде шешілген жарқын полотнолардан құрылған декорацияларда табылуы керек деп шешкен. Крэг үлкен қара маталар ілінген сахнада спектакль ойнау тәсілін ойлап тапты. Бірақ ол өзінің барлық идеяларын театрда іс жүзінде шығара алмай кетті.<br />
Фашистік диктатура кезінде (1922—1943) [[итальян театрі|итальян театры]] мен драматургиясы ауыр күйзеліске ұшырады. Репертуарға көңіл көтеруден аспайтын бульварлық, жеңіл пьесалар енді, модернистік ағымдар кең етек алды. Тек Римдегі "Көркем театр"(жетекшісі [[Пиранделло Луиджи|Луиджи Пиранделло]]),"''Тәуелсіздер театры''" мен "''Делле арти''" (жетекшісі актер әрі драматург [[Брагальи|А. Дж. Брагальи]]) театрының өнері назар аудартты. [[Станиславский Константин Сергеевич|К.С.Станиславскийдің]] театр эстетикасымен танысудың нөтижесінде, 1935 жылы Римде драма өнерінің академиясы құрылды. [[Неореалистік кино]] өнерінің ықпалымен сахна қайраткерлері спектакльдің әлеуметтік сыншылдығы мен шынайы болуына, керкемдік тәсіл мен репертуардың жаңарып отыруына назар аударды.<br />
[[Филиппо|Эдуардо де Филиппо]] ұйымдастырған Неопольдің диалектілі театры ерекше орынға ие болды. 1947 жылы [[Милан]]да "Пикколо-театро" М.Горькийдің "Шыңырау түбінде" пьесасымен шымылдык ашты, Бұдан кейін [[Рим]]де, [[Турин]]де, [[Генуя]]да, [[Падуя]]да, [[Венеция]]да, [[Флоренция]]да театрлар ашылды. 40—50-жылдары театр репертуарынан [[Гоголь|Н.В.Гогольдің]], [[Чехов Антон|А.П.Чеховтың]], [[Горький|М.Горькийдің]], [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф.М.Достоевскийдің]] шығармалары орын алды.<br /> [[Сурет:Bertolt-Brecht.jpg|thumb|right|Бертольд Брехт]]
Германияның театр мәдениетін дамытуда драматург әрі режиссер '''''[[Брехт Бертольт|Бертольд Брехт]] (1898—1956)''''' көп еңбек сіңірді. Оның 1949 жылы [[Вейгель|Е.Вейгельмен]] бірлесе отырып ұйымдастырған "Берлинер ансамбль" театры [[Брех]]тің барлық пьесаларын түгелдей дерлік сахнаға қойды (''"Әйдік апай және оның балалары", "Пунтила мырза мен оның қызметшісі Матти", "Галилейдің өмірі"'', т.б.). Бертольд Брехтің "Берлинер ансамбль" театры саяси және әлеуметтік-тәрбиелік функцияны атқаруда аса елеулі нәтижелерге жетті. Брехт осы театр сахнасында өз пьесаларын қоюмен қатар, басқа елдер театрына елеулі әсер еткен жаңа актер лік және режиссерлік шығармашылық тәсілін әрі "эпикалық театр" теориясын жүзеге асырды. Осы театрда [[Вейгель|Е.Вейгель]] мен [[Буш|Э.Буштың]] актерлік шеберліктері ұшталды. Тарихи тақырыпқа қалам тартқан [[Вольф|Ф.Вольфтің]] драмалары [[Германия]] драматургиясына елеулі үлес қосты.<br />
Италияның неореалистік театры соғыстан кейінгі қаусаған халық тіршілігін, бұкара көпшіліктің арман-мүддесін көрсетуді мақсат тұтты. Бұл жөнінен өз шығармашылығында нәзік психологизм мен гротескіні, трагедиялық пен фарстық-комедиялық элементтерді шебер ұштастыра білген [[драматург]], режиссер әрі актер '''''[[Филиппо|Эдуардо де Филиппо]] (1900—1984)''''' айтарлықтай табыстарға жетті. Ол "Менің отбасым ''"Неаполъ — миллионерлер қаласы", "Филумена Мортурано"'' т.б. пьесаларында жаркын, есте қалатын бейнелер жасады. Халық өнерінен тамыр тартқан дүниежүзілік және ұлттық мәдениетке терең бойлаушылық Миланның ''"Пикколо-театро"'' спектакльдерінен айқын аңғарылды.<br />
Аналитикалық парасатты драманың ұлттық дәстүрін жаңа бір қырынан қайта жаңғыртқан ''Жан Поль С a р т р д ы ң'', ''Жан А н у й д ы ң'', ''Альберт Камюдің'' театрлық жүйелерінің өркен жаюына француз қарсыласу козғалысының идеясы тікелей әсер етті. 1951 — 1963 жылдары ұлттық халық театрын басқарған режиссер [[Вилар Жан|Жан Вилардың]] қызметі жандана түсті. Режиссерлер: ''А.Б a р с а к , Ж. Л.Б a р р о , С.П и т о е в , Р.П л а н ш о н'' ; актерлер [[Рено|М.Рено]], [[Брассер|П.Брассер]], [[Филипп|Ж.Филипп]], [[Флон|С.Флон]], [[Синьоре|С.Синьоре]], т.б. сахналық өнердің күрделі көркемдік міндеттерін шешуге мол үлес қосты. Осы 50-жылдары қанат жайған "Абсурд театры" (драматургтері [[Ионеско|Эжен Ионеско]], [[Беккет|Самюиль Беккет]], т.б.) трагедиялық тұйыққа тірелген омірдің мақсатсыздығын дәлелдеп, айнала қоршаған дүниеден безінген жандардың сары уайымға түсіп, түңілуі мен торығуын паш етуге талпынды. Мұның өзі көптеген елдердің белгілі бір кезеңдегі театр онеріне салқынын тигізбей қалған жоқ.
Англиядағы ең керемет театрлық ізденістер [[Бирмингем]], [[Манчестер]]дің репертуарлық театрларының, [[Стратфорд-он-Эйвон]] каласындағы Шекспирдің мемориалдық театрының және ең басшысы 1930 жылдары көтерілген лондондық "''Олд Вик''" театрының сахналарында жүрді. Осы жылдары "Олд Вик" сахнасында ''[[Гилгуд|Джон Гилгуд]], [[Оливье|Лоренс Оливье]], [[Эшкрофт|Пегги Эшкрофт]]'', т.б. иктерлердің жұлдыздары жанды. 50-жылдардың ортасында демократиялық қозғалыстың өрлеуіне орай [[Ұлыбритания]]да режиссер [[Литлвуд|Дж.Литлвуд]] жетекшілік еткен ''"Ройял Корт"'' театры және "Уоркшоп" т.б. театрлар, "ашу-ыза кернеген жастардың" драматургиясы ([[Осборн|Дж.Осборн]], [[Уэскер|А Уэскер]], [[Биэн|Б.Биэн]], [[Дилэни|Ш.Дилэни]], т.б.) өмірге келді. 60-жылдардың аяғында жарқын саяси бояуға толы эксперименттік театрлар қозғалысы кең етек алды. <br />
Шекспир трагедиялары мен комедиялары негізінде ағылшындар қойған спектакльдер (Корольдік Шекспир театры, режиссері — [[Брук|Питер Брук]], актерлер — [[Скофилд|Пол Скофилд]], [[Тьютин|Д.Тьютин]], т.б.) дүние жүзіне танылды. I960—1970 жылдары бүкіл [[Англия]]да "Фриндж" ("жолдың шеті") атты жастардың театрлық қозғалысы кең етек жайды. 
Еуропалық театр ізденістерінен ұзақ уақыт алшақ тұрған АҚШ театры [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] жылдарында жандана тұсті. "Провинстаун плейерс" (1916—1929) және "Вашингтон Сквер плейерс" (1915—1918) труппалары осыған бастама болды.<br />
"Гилд-тиэтр", "Групп-тиэтр" және тағы басқа театр ұжымдары Еуропадағы секілді АҚШ-та да тұрақты труппалары бар театр жүйесін енгізуге тырысты. Бірақ АҚШ-та әлі күнге дейін әр спектакль үшін труппа құрылып, пьеса сахнадан түскеннен кейін қайта тарқап тұрады.<br />
Американдық театрдың дамуына американдық өмірінен алынған реалистік мәнердегі және кейбір шартты тәсілдерді колдаған "Анна Кристи", "Шегіршін түбіндегі махаббат", т.б. пьесаларымен ерекшеленген драматург Юджин О'Нилдің (1888—1953) рөлі орасан зор болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін [[Миллер|Артур Миллер]] және [[Уильямс|Теннеси Уильямс]] атты драматургтер алға шықты. АҚШ-та көркем қолтума туындылары ([[О'Нил|Юджин О'Нил]], [[Уильямс|Теннеси Уильямс]], [[Миллер|Артур Миллер]], т.б.) кейбір сәті түскен жағдайларда болмаса, көбіне мюзиклдер мен эстрадалық жеңіл ойын-сауықтар қоюдан аспайтын [[Бродвей]] театрларына қарама-қарсы бағытта прогресшіл идеялық ағымды, көркем репертуары бар Бродвейден тыс аталатын театрлар ("Линкольн-центр"Арена Стедж" т.б.) кең өріс алды. 60-жылдары хеппингтер, саяси шолулар мен мюзикл жанрының жаңа түрлерін қоятын Бродвейден тыс шағын экспериментті театрлар ("Ливинг-тиэтр" Лa мама" кафе театры) өрістеді. АҚШ театр мәдениетінің даму жолында Университеттік театрлар үлкен рөл атқарды. Режиссерлер: [[Казан|Э.Казан]], [[Клермен|Х.Клермен]], [[Гальенн|E.Лe Гальенн]], [[Страсберг|Л.Страсберг]], [[Крофорд|Ч.Крофорд]]; актерлер [[Корнелл|К.Корнелл]], [[Лант|А.Лант]], [[Баримор|Дж. Баримор]], [[Фонтан|Л.Фонтан]], [[Тейлор|Р.Тейлор]], т.б. американ театрының өркендеп өсуіне елеулі еңбек сіңірді.<br />
1960—1970-жылдары [[Батыс Еуропа]]да әр түрлі саяси-идеялық бағыт-бағдар ұстанған жастардың театр козғалысы зор қарқынмен өркендей бастады. Әуесқойлар мен кәсіби мамандардың, жұмысшылар мен студенттердің, т.б. көптеген театр ұжымдары пайда болды. Театр шығармашылығына ден кою жалпы бұқаралық сипат алды. Жастар спектакльдері [[цирк]], жөрмеңкелік серуен мен қуыршақ театрының элементтерін бойына сіңіріп, [[пантомима]], поэтикалық және [[құжатты театр]], [[буффон]]ада, [[фарс]], [[балаган]], [[дель-арте комедия]]сының ұрдіс тәсілдерін молынан пайдалану негізінде қойылды. Спектакльдер қала алаңдарында, [[цехтар]] мен [[ферма]]ларда, курорттық жағажайларда қойылып, театр өнері қалың көрермендер тобын кеңінен қамтып, жоғары даму дәрежесіне жетті.
Спектакльді қоюшы ғана емес, бүкіл ұжымға жетекшілік ететін режиссерсіз театрдың болуы мүмкін емес. Осымен байланысты қазіргі уақыттағы театрда режиссура қызметінің және сценографиясының (сахнаны безендіру өнері) ежелгі дәуірден қазіргі уақытқа дейінгі қыруар көркемдік тәжірибесі жинақталып, ұлттық театр шығармашылығының мол дәстүрі қалыптасты. [[Романтизм]] мен [[реализм]] жаңа тарихи даму сатысынан өтіп, тың тұр тапты. Бейнелі шешімге ұмтылу, көркемдік тәсілдерді ұтымды қолданып, оның мазмұнды болу жағын қарастыру — қазіргі прогресшіл театр ағымын айқындайтын белгілер.<ref>Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Өнер]]


{{stub}}