Алтын Орда бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Тарихи мемлекеттер
 |атауы                    = Алтын Орда
 |өз атауы                 = Жошы ұлысы
 |статусы                  = Ортағасырлық [[мемлекет]]
 |әнұраны                  = 
 |байрақ                   = 
 |байрақ_сипаттамасы       = 
 |елтаңбасы                = 
 |елтаңба_сипаттамасы      = 
 |карта                    = Golden Horde 1389.svg
 |size                     = 200px
 |сипаттамасы              = 
 <!-- |type_before         = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса,
онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер»,
әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».-->
 |p1                       = 
 |flag_p1                  = 
 |image_p1                 = 
 |p2                       = 
 |flag_p2                  = 
 |image_p2                 = 
 |p3                       = 
 |flag_p3                  = 
 |image_p3                 = 
 |p4                       = 
 |flag_p4                  =
 |image_p4                 =  
 |құрылуы                  = 1242
 |ыдырауы                  = 1502
|type_after               =
 |s1                       = Ақ Орда (мемлекет)
 |flag_s1                  = 
 |image_s1                 = 
 |s2                       = Ноғай ордасы
 |flag_s2                  = 
 |image_s2                 = 
 |s3                       = Сібір хандығы
 |flag_s3                  = 
 |image_s3                 = 
 |s4                       = Қазан хандығы
 |flag_s4                  = Flag of the Kazan Khanate.svg
 |image_s4                 = 
 |s5                       = Қырым хандығы
 |flag_s5                  = Gerae-tamga.png
 |s6                       = Астрахан хандығы
 |ұраны                    = 
 |астана                   = [[Сарай-Бату]] <br />[[Сарай-Берке]] <br /> 
 |қалалары                 = [[Сарай-Бату]],  [[Қазан]], [[Астрахан]] және т.б.
 |тілі                     = алғашқы кезен: [[қыпшақ тілі]], [[моңғол тілі]],

соңғы уақыт: ескі[[татар тілі]]
 |валютасы                 = 
 |қосымша_параметр         = 
 |параметр_мазмұны         = 
 |аумағы                   = шм. 6 млн км²
 |халқы                    = [[Түркілер]], түркіленген моңғолдар және т.б.
 |басқару_формасы          = 
 |династиясы               = 
 |басқарушылар_титулы      = Негізін салған хан
 |басқарушы1               = [[Батый хан]]
 |басқарушы_жылы1          = [[1227]] — [[1255]]
 |басқарушылар_титулы2     = Соңғы ханы
 |басқарушы2               = [[Шейх Ахмед]]
 |басқарушы_жылы2          = [[1502]] 
 |басқарушылар_титулы3     = 
 |басқарушы3               = 
 |басқарушы_жылы3          = 
 |басқарушылар_титулы4     = 
 |басқарушы4               = 
 |басқарушы_жылы4          = 
 |басқарушылар_титулы5     = 
 |басқарушы5               = 
 |басқарушы_жылы5          = 
 |басқарушылар_титулы6     = 
 |басқарушы6               = 
 |басқарушы_жылы6          = 
 |діні                     = Көк Тәңір, [[Ислам]] 
 |қосымша_параметр1        = 
 |параметр_мазмұны1        = 
 |Кезең1                   = 
 |Уақыт1                   = 
 |Жыл1                     = 
 |Кезең2                   = 
 |Уақыт2                   = 
 |Жыл2                     = 
 |Кезең3                   = 
 |Уақыт3                   = 
 |Жыл3                     = 
 |Кезең4                   = 
 |Уақыт4                   = 
 |Жыл4                     = 
 |Кезең5                   = 
 |Уақыт5                   = 
 |Жыл5                     = 
 |Кезең6                   = 
 |Уақыт6                   = 
 |Жыл6                     = 
 |Кезең7                   = 
 |Уақыт7                   = 
 |Жыл7                     = 
 |Кезең8                   = 
 |Уақыт8                   = 
 |Жыл8                     = 
 |Кезең9                   = 
 |Уақыт9                   = 
 |Жыл9                     = 
 |Кезең10                  = 
 |Уақыт10                  = 
 |Жыл10                    = 
 |Кезең11                  = 
 |Уақыт11                  = 
 |Жыл11                    = 
 |қосымша_параметр2        = 
 |параметр_мазмұны2        = 
 |дейін                    = 
 |д1                       = 
 |д2                       = 
 |д3                       = 
 |д4                       = 
 |д5                       = 
 |д6                       = 
 |д7                       = 
 |кейін                    = 
 |к1                       = 
 |к2                       = 
 |к3                       = 
 |к4                       = 
 |к5                       = 
 |к6                       = 
 |к7                       = 
 |ескерту                  = 
}}
[[File:GoldenHorde1300.png|thumb|right|200px|Алтын Орда(Жошы ұлысы)]]
'''Алтыын Орда''' ({{lang-mn|Алтан Ордын улс}}; {{lang-tt|Altın Urda}}; {{lang-ru|Золотая Орда}}; {{lang-tr|Altın Ordu}})<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref>  — Басында [[моңғол]]<ref>[[George Vernadsky|G. Vernadsky]], M. Karpovich: ''"The Mongols and Russia"'', [[Yale University|Yale University Press]], 1953</ref><ref name="Columbia">"[http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html Empire of the Golden Horde]", [[The Columbia Encyclopedia]], Sixth Edition, 2001-05.</ref><ref name="May">T. May, "[http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html Khanate of the Golden Horde]", North Georgia College and State University.</ref> — кейінірек [[Түркі тілдері|түркіленген]]<ref name="Britannica1">"[http://www.britannica.com/eb/article-9037242/Golden-Horde Golden Horde]", in [[Encyclopaedia Britannica]], 2007. Дәйексөз: "''сонымен бірге '''Қыпшақ хандығы''' деп аталған, Жошы ұлысының орысша атауы, 13-ші ғасырдың ортасынан 14-ші ғасырдың соңына дейін шарықтау шыңынан өткен, Моңғол империясының батыс бөлігі. Алтын Орданың халқы түркілер мен моңғолдардан тұрған, ақсүйектердің арасында жалпы алғанда моңғолдар көбірек болған."</ref> — [[1240]] жылдары Русь кінәздіктері жауланып алынғаннан кейін [[Моңғол империясы]]ның батыс бөлігінде орнаған [[хандық]]; ол қазіргі [[Ресей]], [[Украина]], [[Молдова]], [[Қазақстан]] және [[Кавказ]]дың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда [[Шығыс Еуропа]]ның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, [[Сібір]]ге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері [[Қара теңіз]]бен, [[Кавказ таулары]]мен және [[Моңғолдар|моңғол]] Хулагу мемлекетінің қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.<ref name="Britannica1" />
[[File:Batu.gif|thumb|right|200px|[[Бату хан]], ортағасырлық қытай суреті]]

==Атауы==
Моңғолия тарихы
Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың  түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі.

Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі ''Золотая Орда,'' яғни [[Бату хан]]ның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, Моңғол тілінде  «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді.

Моңғолдың билеуші руы да өздерін «алтын әулет» деп атаған, ''«Алтын Орда»'' атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін.

Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет [[Жошы ұлысы]] деп аталды.

Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, [[Қыпшақ хандығы]] деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған.

== Әуелгі тарихы ==
{{main|Алтын Орда тарихы}}
Қайтыс боларының алдында [[Шыңғыс хан]] өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. [[Жошы]]ның үлкен ұлдары [[Бату хан|Бату]] мен [[Орда Ежен|Орда-Еженнің]]<nowiki/>еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік [[Ресей]] мен [[Қазақстан]]ның жерлері тиді. Бату [[Көк Орда|Алтын Орда]]ны, Орда-Ежен [[Ақ Орда]]ны билей бастады.<ref>Edward L. Keenan, [[Encyclopedia Americana]] article</ref><ref>B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski "''The Golden Horde and its Downfall''"</ref>
[[Сурет:suzdal-invasion2.jpg|thumb|left|Моңғол әскерлерінің Суздаль қаласын қолға түсіруі. Ортағасырлық орыс жылнамасындағы сурет.]]

[[1235]] жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы [[Сүбедей]] баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен [[башқұрттар]]ды, сосын [[1236]] жылы [[Еділ Бұлғариясы]]н жаулап алады. [[1237]] жылы ол [[Украина]]ның оңтүстік даласын жаулап, ондағы [[құмандар]]ды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Руське басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде [[Күйік]] пен [[Қадан]] оңтүстікке қарай жылжыды.
[[File:Керамика Золотой Орды ГИМ.JPG|thumb|right|200px|Алтын Орда ескерткіштері(керамика)]]
Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын желеу етіп, Бату [[Шайбан]],    [[Байдар|Орда-Ежен, Байдар]] және [[Мөңке]] сияқты Шыңғыс әулеті мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. [[Легница шайқасы|Легница]] және [[Мухи шайқасы|Мухи]] маңында неміс-поляк рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады. Бірақ сол [[1241]] жылы [[Үгедей хан]] қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай бастаған [[Вена]]ны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы жаулап алуы осы болды.

[[1242]] жылы [[Мажарстан]] арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын жаулап), [[Болгария]]ны бағындырды.<ref>Denis Sinor, "[http://www.deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm The Mongols in the West]", Journal of Asian History v.33 n.1 (1999).</ref> Бату астанасын ежелгі [[Хазар қағанаты]]ның астанасының орнында орналасқан, [[Еділ]]дің төменгі ағысындағы [[Сарай-Жүк]] қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры [[Шайбан]] Орал тауларының шығысында [[Обь өзені|Обь]] пен [[Ертіс өзені|Ертістің]] бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда кетіп қалған болатын.

== Алтын Орданың шарықтау дәуірі ==

=== Ішкі құрылымы ===

=== Одақтастары мен бағыныштылары ===

== Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары ==
* [[Жошы хан]] (ок. 1182— 1227),  [[Шыңғыс хан]]ның баласы, Жошы Ұлысының ханы (ок. 1224— 1227)
* [[Бату хан]] (ок. 1208 — ок. 1255), [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1227 — ок. 1255)
* [[Сартақ]], [[Батый хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1255/1256)
* [[Ұлағжы]], [[Сартақ]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1256 — 1257)
* [[Берке]], [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1257 — 1266)
* [[Мөңгу-Темір]], [[Тұған]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1266 — 1282)
* [[Тұда Мөңгү-хан]], Алтын Орда ханы (1282—1287)
* [[Тұла Бұға-хан]], Алтын Орда ханы (1287—1291)
* [[Тоқта-хан]], Алтын Орда ханы (1291—1312)
* [[Өзбек-хан]], Алтын Орда ханы (1312—1342)
* [[Тыныбек-хан]], Алтын Орда ханы (1342)
* [[Жанібек I(Жошы Ұлысының ханы)|Жанибек I]], Алтын Орда ханы (1342—1357)
* [[Бердібек хан]], Алтын Орда ханы (1357—1359)
* [[Кұлпа]], Алтын Орда ханы (1359—1360)
* [[Наурызбек]], Алтын Орда ханы (1360—1361)
* [[Хузра(Қыдыр)-хан]], Алтын Орда ханы (1361), (1360—1362)
* [[Темір Қожа-хан]], Алтын Орда ханы (1361)
* [[Орда-Мәлік]], Алтын Орда ханы (1361)
* [[Келдібек хан]], Алтын Орда ханы (1361)
* [[Базаршы хан]], Алтын Орда ханн (1361)
* [[Мұрад (Жошы Ұлысының ханы)|Мұрад хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363)
* [[Қаир-Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363)
* [[Абдуллах (Жошы Ұлысының ханы)|Абдуллах-хан]], Жошы Ұлысының ханы ([[1363]]—[[1364]]), ([[1367]]—[[1369]])
* [[Болат I(Жошы Ұлысының ханы)|Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1364—1365)
* [[Әзіз шейх (Жошы Ұлысының ханы)|Әзіз шейх]], Жошы Ұлысының ханы (1365—1367)
* [[Жанібек II(Жошы Ұлысының ханы)|Жанибек II]], Жошы Ұлысының ханы (1367)
* [[Хасан (Жошы Ұлысының ханы)|Хасан хан]], Жошы Ұлысының ханы (1369—1370)
* [[Бұлақ (Жошы Ұлысының ханы)|Бұлақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1370—1372)
* [[Орыс (Жошы Ұлысының ханы)|Орыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1372—1375)
* [[Черкеш (Жошы Ұлысының ханы)|Черкеш хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375)
* [[Қағанбек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375)
* [[Тоқтамыш]], Жошы Ұлысының ханы (1375—1377), (1379—1395)
* [[Арабшах хан]], Жошы Ұлысының ханы (1377—1379)
* [[Темір Құтлық хан]], Жошы Ұлысының ханы (1395—1399)
* [[Шәдибек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1399—1407)
* [[Болат II(Жошы Ұлысының ханы)|Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1409—1411)
* [[Темір (Жошы Ұлысының ханы)|Темір хан]], Жошы Ұлысының ханы (1411—1412)
* [[Жалал ад-Дин (Жошы Ұлысының ханы)|Жалал ад-Дин]], Жошы Ұлысының ханы (1412—1413)
* [[Керимберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413)
* [[Кепек]], Жошы Ұлысының ханы (1413)
* [[Шокре]], Жошы Ұлысының ханы (1413—1416)
* [[Жапарберды]], Жошы Ұлысының ханы (1416)
* [[Дербес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416—1419)
* [[Кадырберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419)
* [[Кажы-Мұхаммед]], Жошы Ұлысының ханы (1419)
* [[Ұлы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419—1421), (1424—1428), (1428—1432)
* [[Дәулатберді хан]], Жошы Ұлысының ханы (1421—1422)
* [[Құдайдат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422), (1423—1424)
* [[Барақ-хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422—1423)
* [[Кіші Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1428), (1432—1459)
* [[Махмұд (Жошы Ұлысының ханы)|Махмұд хан]], Жошы Ұлысының ханы (1459—1465)
* [[Ахмат (Жошы Ұлысының ханы)|Ахмат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1465—1481)

== Саяси дамуы ==
[[Сурет:Taidula.jpg|thumb|250px|Митрополит Алексийдің Жәнібектің әйелін соқырлықтан сауықтыруы.]]

== Бөлшектенуі ==
[[Сурет:Tokhtamysh.jpg|thumb|300px|left|Тоқтамыстың 1382 жылғы Ресейге жорығы.]]

[[Сурет:Golden Horde 1389.svg|right|400px|thumb|Алтын Орданың 1389 жылы шамасындағы иеліктері. Қоңыр түсті сызықтар қазіргі саяси шекараларды білдіреді. Тәуелді мемлекет — Мәскеу княздығы ақшыл-сарғыш түске боялған.]]

Ордаға жойқын соққыны Тоқтамыстың әскерін талқандап, астанасын қиратып, Қырым сауда қалаларын тонап, ең шебер қолөнершілерін өзінің астанасы [[Самарқанд]]қа айдап әкеткен Әмір Темір берді.

15-ші ғасырдың алғашқы бөлігінде Литуанияның патшасы [[Витаутас]]тың әскерлерін [[Ворскла өзеніндегі шайқас]]та талқандаған [[Едіге]] билікті қолға түсіріп, [[Ноғай ордасы]]н құрды.

[[1440]]-шы жылдары Ордада тағы бір азамат соғысы бұрқ ете түсті. Енді ол бірнеше [[хандық]]тарға бөлшектеніп кетті: [[Қасым хандығы]], [[Қазан хандығы]], [[Астархан хандығы]], [[Қазақ хандығы]], [[Өзбек хандығы]] және [[Қырым хандығы]] әрқайсысы өз алдына билік құра бастады.

Бұл хандықтардың ешқайсысы да [[Мәскеу княздығы]]мен күш сынаса алмады; ақыры [[1480]] жылы «Угра өзенінде болған тұрудан» кейін Мәскеу бағынудан мүлдем шықты. Мәскеу княздығы түбінде сол хандықтардың әрқайсысын ([[1550]] жылдары Қазан мен Астарханнан бастап) басып алды. Ғасырдың соңына қарай [[Сібір хандығы]] Ресейдің құрамына кіріп, оның хандарының ұрпақтары орыстың патшасының қызметіне кірді.

[[Қырым хандығы]] [[1475]] жылы [[Османлы империясы]]на бағынышты мемлекетке айналып, [[1502]] жылға қарай Ордадан қалғанды өздеріне бағындырып болды. 16-шы ғасырда және 17-ші ғасырдың басында [[Қырым татарлары]] оңтүстік Ресей, Украина және тіпті Польшаны жиі-жиі шауып отырды, бірақ Ресейді жеңуге немесе Мәскеуді басып алуға күштері жетпеді. Османлылардың көмегінің арқасында [[Қырым хандығы]] жалғаса беріп, тек [[1783]] жылғы [[сәуірдің 8]]-інде ғана [[Ресей патшайымы ІІ-ші Екатерина|ІІ-ші Екатеринаны]] оны тарқатып, жерін қосып алды. Алтын Орда мемлекетінің ең ұзаққа созылған мұрагер мемлекеттерінің бірі осы еді.

== Тағы қараңыз ==
* [[Оба індеті]]
* [[Орыс-казактар]]
* [[Құмандар]]
* [[Моңғол империясындағы күнделікті өмір]]
* [[Еуразиялықтар]]
* [[Еуропадағы Ислам]]
* [[Алтын Орданың хандарының тізімі]]
* [[Мұсылман дүниесіндегі соғыстардың тізімі]]
* [[Моңғолдардың Русь жорығы]]
* [[Көшпенділер]]
* [[Моңғол жорықтары]]
* [[Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы соғыс]]

== Еренсілтемелер ==
* [http://www.horde.ru Алтын Ордада соғылған ақша]

== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}
{{Mongol Empire}}
{{Шыңғыс хан империясы}}

[[Санат:Саясат]]
[[Санат:Алтын Орда]]
[[Санат:Татар мемлекеттері]]
[[Санат:Моңғолия тарихы]]
[[Санат:Моңғол империясы]]
[[Санат:Түркі мемлекеттері]]
[[Санат:Ресей тарихы]]
[[Санат:Көшпенділер]]
[[Санат:Негізі 1240-шы жылдары қаланған мемлекеттер]]


{{Stub}}