Қытай мен Қазақстанның байланысы

Қазақстан мен ҚХР арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас - 1992 жылы 3 қаңтардан бастап орнады.

1992 жылы ақпанда Алматыда Қытай елшілігі, Пекинде Қазақстан елшілігі ашылды. Екі ел арасында сауда-экономикалық мәдени, әскери байланыстар дами бастады. Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Пекинде, ҚХР төрағасы Цзянь Цзэмин Алматыда ресми сапармен бірнеше рет болды. 1994 жылы 26 сәуірде екі ел үкіметі шекара мәселесін түпкілікті шешу жөнінде келісімге келіп, шекара анықталды. 1996 жылы 26 сәуірде Шанхайда ҚХР, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан басшылары шекара мәселелері бойынша Шанхай келісіміне қол қойды. 1998 жылы 3 шілдеде Шанхай келісіміне қатысушы – 5 ел басшылары Алматыда бас қосты. Сауда байланыстары тез өсіп келеді. Соңғы жылдары Қытайдан Қазақстан арқылы Еуропаға шығу (яғни Ұлы Жібек жолын қайта дамыту) перспективалары қаралуда.

Сауда қатынасы мен статистика

Қазақстанның Қытайға негізгі экспорт бөлімдері (2007–08):

Қазақстан Республикасының Қытайға шикізат экспортының құрылымы келесідей сипатта көрінеді:

• 53% — шикі мұнайөнімдері,
• 8% — жез, хром, кен мен темір қосылымы,
• басқалары.

Қазақстаннан Қытайға жеткізілетін өңделген өнім:

• 56% металдан бұйымдар (жезді сым, катодтар, цинк, феррохром, құрыш несие),
• 11% -жанармай,
• 8% — уран,
• 14% — тері,
• 2% — түк,
• басқада.

Қытайдан импорттың негізгі бөлімдері (2007–08):

Қытайдан Қазақстанға импорт 2008 жылы 31% өсіп және 4,6 млрд. АҚШ долларын құрады. Импорттың тауарлық құрылымы айтарлықтай диверсифицирленген (тауардың 58 тобы импорттың жалпы көлемінен шамамен 50% құрайды). Импортталатын өнім 99% өңделген тауарларды құрайды; 1% — шикі өнімді құрайды.

• 23% — мұнай-газ құбырлары үшін құбырлар,
• 3% — қазба жүргізгіш машина мен басқада бұрғылаушы,
• 1,6% — көмірден кокс пен жартылай кокс,
• 1,6% — қара металдан басқада металлконструкциялар,
• тағы басқалар.

Қытайға импортталатын негізгі өнім атауы 3 кестеде көрсетілген.

Қазақстанның Қытаймен тауарайналымы бойынша есепті оқыңыз.

Қазақстанның Қытаймен тауар айналымы

(ұлттық ресми статистика мәліметі негізінде)

Қазақстанның Қытаймен тауар айналымы 2008 жылы 12,24 млрд, АҚШ долларын құрап, 2007 жылмен салыстырғанда ширек ұлғайған (9,2 млрд. долл. АҚШ). Қазақстанның Қытаймен сауда теңгерімі 2008 жылы жағымды әсер құрап және Қазақстаннан Қытайға тауар экспорты 1,7 есеге импорт көлемінен артқан.

2008 жылы экспорт 37% өсіп және 7,7 млрд. АҚШ долларын құрады, экспорттың 66% кең экономикалақ санат бойынша жіктеуге сәйкес келетін шикізат тауарлары құрады. (КЭЖ) ҚР Қытайға шикізат экспортының құрылымы келесідей түрде көрініс алады: 53% — шикі мұнай өнімдері, 8% — кен мен темір қосындысы, хром, жез, 5% — басқалары. 2008 жылы Қытайға Қазақстанның жалпы экспорт көлемінің 90% аса азғана құрайтын тауарлар 1 кестеде ұсынылған.

Қазақстан экспортындағы өнделген тауарлар үлесі (КЭЖ) 2008 жылы 34% құрады. Қытайға Қазақстан жеткізетін өнделген өнімнің 90% өнеркәсіптік шикізатты ұсынады, ал нақтырақ: өнделген өнімнің 56% — бұл металдардан бұйымдар (жез сымдар, катодтар, цинк, феррохром, болат прокаттар), жанармай (11%), уран (8%), сондай-ақ тері (14%) және түк (14%). Тауарлар тобы толығырақ 2 кестеде келтірілген. 2008 жылы аталған барлық өнімдердің экспорты, феррохром мен жезден катодтардан басқа, 2007 жылмен салыстырғанда өсімді көрсетті.

Қытайдан Қазақстан импорты 2008 жылы 31% және 4,6, АҚШ долларын құрады. Импорттың тауарлық құрлымы айтарлықтай диверсифицирленген (тауардың 58 тобы шамамен импорттың жалпы көлемінің 50% құрайды). Импортталушы өнімнің 99% өнделген тауарды құрайды; 1% — шикізат өнімді құрайды.

2008 жылы Қытайдан Қазақстан импорты мұнайгазқұбырларының(23%) мұржалары орын алды. Сонынан ілесе басқа да бұрғылаушы және жол машиналары (3%), қара металдан өзгеде металды құрастырушылар (1,6%). Қытайға импортталатын негізгі өнім номенклатурасы 3 кестеде көрсетілген.

Алайда ресми статистика тіркелмеген сауда деп аталатын, ағымды қоспайтынын атап өту қажет. Осы сауда, ағымы төлемдік теңгерімде ескерілетін, тек «желқайық саудалар» есептемелерінде ғана көрініс табады және 2007 жылға шамамен 2 млрд. АҚШ долларын құрайды.(°C-E8F0-E64B7D6F7A02E107&docid=343)

Сонымен бұл, ағымдар ресми статистика көрсететін қапталды толығымен көрсетеді. Басым көбінде тұтынушылық импортталады (өнделген тауарлар), ал экспортталатындар — шикізаттар (метал сынықтары, өнделмеген ауылшаруашылығы өнімі) <ref name="test">kaznex Қазақстан үшін инвестициялық мүмкіндіктер.</ref>

Қытай тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер

Қазақстан тарихына қатысты деректемелер қорынан маңызды орын алады. Бұлардың арасында түрлі сипатта жазылған, сирек кездесетін материалдар да бар. Қытай деректемелері қысқа, үзінділер түрінде жазылғанымен, ұзақ мерзімді (б.з.б. 3 ғасырдан б.з. 19 ғасырына дейінгі аралықты) қамтиды. Бұл жағынан оларға тең келер басқа шығармалар әзірге кездескен емес. Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі ру-тайпалық одақтар мен ертедегі мемлекеттердің әлеуметтіл-саяси құрылымы, олардың өзара және Орталық Азиядағы көне иеліктерімен байланысы жөніндегі алғашқы деректерді бізге сол елдерге 2 рет (б.з.б. 138 жылы және 115 жылы) саяхат жасаған жан Цяню жеткізді. Оның жазбаларын б.з.б. 145 – 86 жылы өмір сүрген тарихшы Сыма Цян жүйеге келтіріп, өзінің «Тарихи жазбалар» («Щицзи») атты еңбегіне енгізді. Осы кезден бастап ресми қытай тарихнамасының «Баяндау» («Лечжуань») деп аталатын әулеттер жайындағы тарихының бір бөлімінен көрші елдердің тарихына орын беру берік дәстүрге айналды. Сыма Цянның еңбегі ежелгі дәуірден тарихшы өмір сүрген кезеңге дейінгі оқиғаларды қамтитын «еркін тарих» («тунши») жанрына жатады. Кейінірек өзге тарихшылар Сыма Цян ұсынған үлгі тәсілді негізге ала отырып, Қытайда билік еткен әулет шежіресін жалғастырып жазатын болды. Қытай тарихнамасында ресми түрде бекітілмеген «Цин әулеті тарихының алғашқы нұсқасын» («Цин ши гао») қосқанда 26 әулет тарихы саналатын еңбектердің бәрінде де Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген халықтар жайлы құнды мәліметтер беріп, жүйеге келтіретін, өз заманы үшін толық деп саналатын деректер бар. Бұл жазбалар тек құнды деректер жиынтығы ғана емес, бұлар – іріктеліп, жүйеге келтірілген, нақтылы мақсат, міндеттерді көздейтін, ертедегі Қазақстан жерін мекендеген халықтар жайлы мағлұмат беретін бірегей жазбалар. Бан Гу (32 – 92) жазған «Щицзе» мен «Ертедегі Хань тарихы» («Цян Хань щу») әулеттер билік құрып тұрған кезде қолға алынған, ал «Кейінгі Хань тарихын» («Хоу Хань щу») 5 ғасырда Фань (398 – 445) жазған. Кейінгі қытай тарихшылары үлгі тұтқан бұл еңбектер Қытай мемлекетінің басқыншылық саясатына жол ашқан күшті империя – Хань әулетіне арналған. Орталық және Орта Азия иеліктері жөніндегі мәліметтер Батыс өлке («Си юй») – Шығыс Түркістанды жаулап алып, онда үстемдігін орнату үшін, түркі-моңғол тайпаларымен (ғұндар) күресу үшін қажет болды. Қытай деректемелері Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі үйсін, қаңлы иеліктері, олардың жер көлемі мен тұрғындар саны (үйсін-630 мың, қаңлы-600 мың), қалалары мен бекіністері, өзге иеліктермен байланысы жөнінде бағалы мәліметтер береді. Қазақстан этнографиясы мен географиясына қатысты мағлұматтары ерекше құнды. Жазбаларда үйсіндердің Іле өзені алқабында орналасқаны, батыс шекаралары Талас өзенінде болғаны айтылады. Бұдан кейінгі дерек 7 – 8 ғасырларға жатады. 945 жылы тарихшылар тобы жазған «Тан әулетінің ескі жылнамасы» («Цзю Таншу») мен 9 ғасырда өмір сүрген Оуян Сю жазған «Тан әулетінің жаңа жылнамасының» («Синь Тан Юань ши») «Лечжуань» тарауында және Цин әулеті кезіндегі (1644 – 1911) тарихи құжаттарында Қазақстанды, Орта Азияны мекендеген халықтардың тарихынан құнды дерек береді. Бұларды зерттеуге үлес қосқандар – орыс синологтары Н.Я. Бичурин, В.Т. Васильев, кеңестік синологтары Н.В. Конер, Л.И. Думан. Қазақстан жерін мекендеген ежелгі түркі тайпалары туралы деректерді зерттеуде Қытайда тұратын қазақ тарихшылары (Н.Мыңжани, Н.Мұқаметқанұлы, тағы басқа) да үлкен үлес қосты.

Қытайдағы қазақ әдебиеті, өнері және баспасөзі

19 ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ жерінде хандық биліктің жойылуы қазақ халқының мәдени‚ саяси және аумақтық тұтастығының бұзылуына алып келді. Қытай мен Ресей империясы арасында шекара бөлінісі туралы 1864 жылы өткен келісім бойынша қазақ жерінің шығыс өңірі (Шығыс Түркістан) Қытай аумағы‚ қалған өңірі Ресей аумағы болып саналды. Алайда Кеңес – Қытай шекарасына қатаң бақылау орнатылғанға дейінгі кезеңде (20 ғасырдың басы) қазақ халқының әдеби-мәдени тұтастығы айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Сондықтан Қытай қазақтары арасында сақталған ауыз әдебиеті үлгілері мен сол кезеңге дейінгі жазба шығармалардың барлығы жалпы қазақ әдебиетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Қытайдағы қазақ әдебиеті өз алдына дербес даму арнасы ретінде сол елдегі әкімшілік өзгерістерге сай шартты түрде Чиң патшалығы (1864 – 1912), Яң Зыңшин (1912 – 28), Жин Шурын (1928 – 33), Шың Шысай-гоминдан (1933 – 44), Үш аймақ-Шығыс Түркістан кезеңі (1944 – 49), ҚХР құрылғаннан кейінгі жаңа дәуір (1949 – қазірге дейін) кезеңдерінде дамыды. Қытайдағы қазақ әдебиеті осы кезеңдер тудырған заман талабына сай қалыптасты. Оның ішінде жалпы қазақ әдебиетінің 20 ғасырдың басына дейінгі кезеңінде қалыптасқан шығармашылық дәстүрі‚ тәуелсіздік‚ ұлт-азаттық сарындарымен қатар Қытай коммунистік идеологиясының мүддесін көздейтін әдеби ағымдар да көрініс тапты. Қытайдағы қазақ жазба әдебиетінің алғашқы өкілдері Өмірұзақ (1830 – 1929), Отарбай (1834 – 1914), Төлебай Бөжек (1857 – 1931) ақындар болып саналады. Шылбы Көбекұлы (1860 – 1936) және 1920 – 21 жылы шамасында Қытай аумағына өткен Әсет Найманбайұлының (1867 – 1923) орны ерекше (кейін Әсеттің 78-ге жуық толғауы, 19 дастаны, 13 айтысы және 30-дан астам әні қамтылған 2 томдық шығармалар жинағы ҚХР-да жарық көрді). Ақыт Үлімжіұлы (1866 – 1940), Құтбай ақын (1876 – 1936),Ә.Жанұзақұлы (1878 – ө.жылыб.), Е.Ахметұлы (1879 – 1962), А.Мыңжасарұлы (1893 – 1918), тағы басқа қаламгерлер қытайдағы қазақ әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің бір арнасы ретінде дамуына ықпал етті. Апашбайұлының (1876 – 1946) «Қазақ Сырдан ауғанда» тарихи шежіресі, З.Мәмиұлының (1897 – 1928) «Ырыс пен бақ», «Ғылым хикилометрат», Көдек Маралбайұлының (1888 – 1937) «Бір қызға», «Әдепсіз балаға», тағы басқа өлеңдері, «Кең Текес», «Сасан аулына барғанда», «Туған елді аралау» атты дастандары Қытайдағы қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылды. Т.Жолдыұлының (1903 – 47) «Іле көркі», «Қоштасу», «Түрмедегі хал», «Арманым», «Туған жер» өлеңдері мен «Назигүл», «Анар-Сәуле», «Салиқа-Садық», «Молда мен бақсы», «Қасқыр мен Бөрібасар» сияқты толғау-дастандары, Қойдыммен айтысы халық арасына кең тарады. А.Татанайұлы (1906 – 94) «Малбикенің өмірі», «Адасқан аю» дастандарын, «Құлдықтан құтылғандар» пьесасын жазды. Осы кезеңде Қытайдағы қазақ әдебиетінде Бұқара Тышқанбайұлы, Нығмет Мыңжани, Дубек Шалғынбайұлы, Шарғын Әлғазыұлы, Қаусылхан Қозыбайұлы, тағы басқа қаламгерлердің есімдері кеңінен танылды. Мыңжанидың (1922 – 93) «Қазақ тарихының дерегі» (1949) атты ғылыми еңбегі мен «Күрескер семья» пьесасы, «Қарлығаш» атты өлеңмен жазылған романы замана шындығын бейнеледі. Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін (1949) қытайдағы қазақ әдебиетінің бағыт-бағдары өзгеріске ұшырады. Қажығұмар Шабданұлының «Жат ұрпақ», «Өгейдің күні» жыр-дастандары, «Бақыт жолында», «Жарқын қыз» атты әңгімелері, «Қылмыс» (6 кітап) романдары дүниеге келді. Р.Әпшеұлының (1924 – 2000) «Тасбастау», «Озғандар мен тозғандар», «Биікке», «Балапан», «Нұрпай», «Бастан кешкендер» атты әңгімелер жинағы мен романдары осы кезеңнің жемісі. І.Оспанұлының (1924 – 1999) «Шаттық жыры», «Тянь-Шань жырлары», «Меруерт» атты өлеңдер жинағы Қытайдағы қазақ әдебиетіне қосылған сүбелі еңбек болды. Мағаз Разданұлының (1924 – 81) «Асулар толғауы», «Уақытқа жауап», «Босаға» жинақтары, «Сары бел», «Алтай ақиықтары» романдары, О.Айтанұлының (1931 – 97) «Құс жолы», «Тырналар» топтамасы, «Аң шадырын оқ табар», «Таразы» романдары жарық көрді. Ш.Қамзақызы, Б.Досжанұлы, К.Мұқажанұлы, С.Қапшықбайұлы, Д.Сәкейұлы, Р.Ібінқызы, З.Мыңбайұлы, С.Садуақасұлы, І.Баянбайұлы, М.Шәріпханұлы, Б.Байжұмаұлы, І.Ахмет-ұлы, З.Нұрәділқызы секілді ақын-жазушылардың есімдері оқырманға танылды. Қытайдағы «мәдени төңкерістен» соң (1966 – 76) тарихи тақырыпты қамтыған роман жанры дамыды. Ж.Мырзаханұлының «Арман асуында», «Таңқурай»; О.Ахметұлының «Өзгерген өңір», «Көкбелес», «Құмдағы іздер», О.Әбділұлының «Ұстаз»; Ж.Біләлұлының «Жондағы жорықтар», «Торғайлар», Т.Ырыскелдіұлының «Тасқын», «Тау тағысы», «Ұлы көш», Ғ.Қанапияұлының «Бұрқасын», Ш.Құмарұлының «Бөке батыр», «Көз жасы сарқылмайды», «Ертіс кілкіп ағады», «Ер Жәнібек», Ш.Қызырұлының «Дабыл», «Бұлаң дүние», «Қайқая шапқан Қаракер», Б.Құсбегиннің «Жан», «Зуқа батыр», Ғ.Біләлұлының «Ғасырлық қуғын», С.Жанболатовтың «Елжау күнби», «Саншора күнби», «Оңғай күнби», Ғ.Саржанұлының «Көресі», «Қайтауыл», З.Сәніктің «Басбай», «Сергелдең», І.Баянбайұлының «Селкеусіз сезім», тағы басқа романдары соңғы жылдар жемісі саналады. Қытайдағы қазақ әдебиеті қорында қазіргі уақытта 100-ден астам роман, 600 хикаят, 900-дей өлеңдер жинағы, 150-ге жуық әдеби-сын кітаптары бар. 40 қаламгер ҚХР Жазушылар одағына, 280 ақын-жазушы ШҰАР Жазушылар одағына мүше. ҚХР Мемлекет сыйлығына 30, ШҰАР әдеби сыйлығына 90-ға жуық ақын-жазушы ие болған. Қазақ қаламгерлерінің көптеген шығармалары қытай, ұйғыр, моңғол, қырғыз, ағылшын, корей тілдеріне аударылды. Сонымен қатар Қытайдағы әдебиеттің жетекші өкілдері Күңзы, Мыңзы, Ли Бәй, Ду Фу, Лу Шүн, Мау Дүн, Лау Шы, Ба Жин, Сау Иүй, Жанбозан, Уаң Мың секілді сөз зергерлерінің шығармалары қазақ тіліне тәржімаланды. Қытай тілінде жазатын Әкбар Мәжитұлы, Еркеш Құрманбекқызы, Шәріпхан Әбдәлиұлы, Қайша Тәбәрәкқызы, тағы басқа ақын-жазушылар жетілді. 1950 жылдардан бастап қазақ фольклоры мен ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастыру ісі жүйелі түрде қолға алынды. Мәселен, «Ертегілер» (1958), «Ертегілер мен аңыздар» (1958) атты екі кітап жарық көрді. 1980 жылдан бұл бастама дами түсіп, «Қисса-дастан», «Тарихи жырлар», «Батырлық жырлар» (18 том), «Ғашықтық жырлар» (8 том), «Ертегі-аңыздар» (4 том), «Шежіре» (3 том), «Тарихи айтыстар» (6 том), «Тарихи ән-күйлер» (4 том), «Шешендік сөздер» (4 том), «Мақал-мәтелдер» (2 том) баспадан шықты. «Арқалық батыр», «Бердіқожа батыр», «Қошқар батыр», «Қабанбай батыр», «Жәнібек батыр», «Сабалақ», «Әлібек-бор батыр», «Әтікей-Нұржекей», «Ахмет-Кәшім», «Зауқия», «Дариға», тағы басқа жырлар халық игілігіне айналды. «Шалғын», «Мұра» журналдарында ауыз әдебиеті мұраларын насихаттаған 200-дей мақала жарияланды. «Ауыз әдебиеті туралы байымдаулар» (1984), «Қазақ әдебиеті тарихының таңдамалы үлгілері» (1985), «Қазақ ауыз әдебиеті туралы» (1985), «Ауыз әдебиеті тарихы» (1998), тағы басқа зерттеу еңбектер жазылды. Халық мұрасын жинап, баспадан шығару ісіне О.Егеубаев, А.Байболатұлы, І.Балықшыұлы, І.Арабин, Б.Кәсейұлы, О.Ханафин, Ж.Әбішұлы, тағы басқа‚ тарихи тұрғыдан зерделеуге Н.Мыңжани, Ә.Қалиұлы, А.Кірішбаев, Ә.Шәріп, О.Асылұлдары үлес қосты. Қытай қазақтарының сахна өнері 1934 жылы Іле аймағында Б.Майлиннің «Шұға» шығармасын сахналаудан басталды. Пьесаны сахнаға шығарған Таңжарық Әбдірахман рөлін өзі, Шұға рөлін жұбайы Бәтиге ойнатты. Іле-шала «Тайханшаң», «Жәлел жырық», «Қойшы Көбен» пьесалары, Алтай аймағында З.Шәкерімұлының «Біздің елде астық бар ма, астық сал дейтін бастық бар ма?» атты декламациясы (1935) қойылды. Алғашқы Тарбағатай теа-трының тұсау-кесер спектаклі Д.Шалғынбаевтың «Қасқырбай» пьесасы болды. Осыдан кейін жергілікті қаламгерлердің «Талап», «Аюбай», «Күлкі ашар», «Арқалық батыр», «Алыпсатар», «Некеқияр», «Бота көзді бозжігіт», «Салиха-Сәмен», «Бәйбіше-тоқал», «Бетім-ау, құдағи», тағы басқа шығармаларымен қатар лиро-эпостық жыр үлгілері ықшамдалып, сахналанды. 1947 жылы Үрімжі қаласында қазақ тілінде өлкелік театр ашылып, оны алғаш Халық Қариұлы басқарды. 1953 жылы Бұқара Тышқанбаев пен қытай жазушысы Уаң Иху бірлесіп жазған «Хасен-Жәмилә» фильмі түсірілді. 1954 жылы Іле Қазақ Автономиялы облысы құрылып, қазақ театры, көркемөнер мектептері көбейді. Үрімжі қаласындағы көркемөнер интернатында қазақ факултеті ашылып, қазақ жастары оқуға қабылданды. 1958 жылы «Салиха-Сәмен» либреттосы жазылды. Қытай қаламгері Уаңның «Айгүл» (1964), Ә.Қатбаевтың «Қыз бейіті» және «Жетім қыздың махаббаты» атты кинофильмдері экранға шықты. Таңжарық ақынның өмірін бастан-аяқ бейнелейтін О.Егеубаевтың 5 сериялы «Таңжарық» атты бейнефильмі (1990) көп сериялы кино өнерінің шымылдығын ашты. Туған жердің көркем табиғатын, ұлттық салт-сананы сипаттайтын Тұрсынәлі Рыскелдиев пен Қасымхан Уатханұлының «Іле салтанаты» атты деректі фильмі 1995 жылы көрерменімен дидарласты. Ә.Бапин, Д.Рақышұлы, М.Мұхамедқызы, Т.Қожанұлы, Ш.Сапарғалиқызы, Ә.Мәлік-ұлы, Т.Белгібайұлы, Ф.Мәлікқызы, К.Ішікбайқызы, Б.Әлімбеков, М.Әбдірахманұлы, Ф.Қызданаева, К.Шүленбайқызы, К.Әбдірахманұлы, Манапқазы, Дәлелхан, Құрманбек, Ерғали сынды өнер саңлақтары жұртшылыққа танылды. Қытайдағы қазақтардың баспасөзі «Іле уалаятының газетінен» (1910 жылы 22 наурыз) басталады. 1932 – 35 жылы қазақ тілінде «Шыңжаң газеті», «Іле дариясы» (кейін «Іле Шыңжаң»), «Біздің тауш» (кейін «Шыңжаң Тарбағатай хабарлары»), «Алтай», «Ерікті Алтай» газеттері мен «Жаңа Алтай» журналы (1935 – 40) шыға бастады. Ұлт-азаттық күрес нәтижесінде (1945) Шығыс Түркістан үкіметінің құрылуына байланысты «Төңкеріс таңы», «Алға», «Халықшы», «Табыс», «Алтай халқы» газеттері мен «Таң шолпаны», «Бірлік», «Одақ», «Хан тәңірі», «Шаншу» (сатиралық) журналдары жарық көрді. 1946 жылы қазақ жастары Үрімжі қаласында «Сәуле» атты баспа ашты. 1954 жылы Шәуешек қаласында «Шыңжаң әдебиет искусствосы» (қазір «Шұғыла») журналының тұсауы кесілді. Қазір өлке деңгейінде қазақ тілінде «Шыңжаң оқу-ағартуы», «Мұра», «Көкжиек», «Тіл және аударма», «Оқырман өресі», «Бұлақ», «Ғылым мінбесі», «Заң аясы» секілді 10-нан астам журнал шығады. Алтай аймағында «Алтай аясы», «Жас түлек», «Ғылым және өнер», «Денсаулық және білім», Іле аймағында «Іле айдыны», «Іле жастары», «Іле ағартуы», «Балалар дене тәрбиесі», «Іле әйелдері», Тарбағатай аймағында «Тарбағатай», Санжы қаласында «Боғда», Құмыл аймағында «Құмыл алқабы» сынды аймақтық журналдар бар. «Шыңжаң халық баспасы», «Шыңжаң оқу-ағарту баспасы», Пекин қаласында «Ұлттар баспасының қазақ бөлімі» қазақ тілінде жұмыс істейді.