Дән себу

Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет

ДЭН СЕБУ - дэнді дақылдардың түқымын қолмен шашу. Д. е., түқым себу науқанына алдын ала дайындык жасалады. Дэн себер алдында диқан жерагашпен дэн себер аумағының колемін белгілеп алады. Д. с.-ді егіншіліктің эдіс-тэсілін жетік меңгерген диқан бастайды. Д. с.-ді бастамас бүрын егістік жерін жыртып, тырмалап әбден дайындап алады. Д. с.-іп болған соң, суару арықтарын тазалап, қажет болса, жаңа арықтар қазуға кіріседі.

Дән үшьіру. ҚР МОМ цорынан (НКП 973) Жетісу цазацтары дән үшыруда. 1909 ж. Верный уезі. РГО, СПб. Дэн бастыру. Малатас. XIXг. Солтүстік Қазацстан. Жерге қүт дарыту ырымын жасайтын қариялар жерге алғаш себілетін дэнді екі бүтының арасынан откізіп, бисмилла деп лақтырады. Осыған орай «Дәнді үръщтандыратын Тәңірінің ісі, ал оны өсіру Жер-Ананың ісі» деп айтылатын тәмсіл қалған. Егінші қауым дән себуді 

Дэн себу. Суретіиі Ж.Шэйкен

төмендегідей тілек сөздермен бастаған. «Біссімілләъир рахманир рахим. Д Диқан баба! Қүрт-қүмырсқа, жан- жануардан қалганы менікі. Д Қүдай! Көктен жаудыр, жерден өндір! Бала-шаганың ризыгын өзің жеткер! Иә, Диқан баба қолдай гөр! Әуеден жаудыр, жерден өндір! Бісімілларахман-рахим! Менің цолым емес, Диқан бабаның қолы, Қара қазан, жас балага несіп бер!». Егін егіп жатқан адамдардың қасынан өтіп бара жатқан кез келген кісі оған «Бір дәнің мың болсын, Бірің мың бол¬сын» деп жақсы ниет-тілектерін білдірген. Егістік алқапта арпа дәнін себудің бірнеше әдісі бар. Д. с.-дің кең тараған түрі - дорбаға, көнекке, кейде ша- пан етектеріне түқымдықты салып алып, жаяу жүріп не өгіздің немесе аттың үстінде отырып себу. Шапан етектеріне салынған дэнді уыспен есептеп отырады. Мысалы, бір шапанға 5-6 кос уыс кетеді. Себетін дәннің колемін тостағанмен де олшейді. Д. с.-де үш майда себіс жүргізіледі. Оң қолына дэнді уыстай үстап алгашқы қол сілтеуін жай әрі нүсқа ретінде пайдаланады. Яғни мүнда озі түрған жердің оң жағына себеді. Екіншісін алдына шаша отырып, үшінші қимыл кезегінде, сол жағына себеді. Осылайша дэнді азды-копті уыстап алып, біркелкі қимылмен және коз молшерімен сеуіп отырады. Келген жеріне кесектен белгі қойып, түқымдықты толтыра алып келіп, жүмысын қайта жалғастырадьт. Өгіз үстінде отырып дэн себуші дэнді колігінің басынан асыра шашады. Әрине, мүнда дэннің жерге түсуі жаяу жүріп шашқандай болмайды. Өйткені дэн топыраққа біркелкі түспейді. Сондықтан, колікпен дэн себу барысы гырмалап сіңіру жүмысымен бірге атқарылады. Бүл үшін ат үстіндегі дэн себуші үзын арқанмен ат соңына бір топ шеңгел бүтасын (таулы жерде шашыратқыны) немесе гікенегі бар сүйекті шоптерді сүйретіп алады. Кейде элгі шеңгел немесе сүйекті осімдіктің үстіне соқа, тас я болмаса ауыр шым бастырады. Бүл топырақтыц біркелкі майдала- нуына әрі түкымныңтопыраққа біркелкі сіңуіне ссптігін тигізеді. Осы әдісті қазақтардыц пайдалаиғанына 100 жылдан асауақытболғаныжөніндсгі моліметті А.Левшин озінің 1832 жылы шыққан еңбегінде келтіроді. Егінші қазақтар арасында атқа жем немесе түқым эсер беру деген ғүрып бар. Дэн сеуіп жүрген сгіишігс үшырасқан адам: Түцымың пгүптесін!- деп тілск білдірі сп кезде, егінші: Аіітқаның келсін! - деп жауап қатады. Жо лаушы: Түқым эсер бер! немесе аіпқа жем бер! дссс, егінші оган бір табак немесе бір тақия дэн береті 11 бол ran. Мүндай жоралғы кобінесе себер түқымы аз адамдарга берілетін болган.<ref>Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2</ref>

Дереккөздер

<references/>

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:||}}}} {{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:|[[Санат:Еш медиа файлы жоқ мақалалар/{{{1}}}]]|}}}}


{{#ifeq:|Үлгі

| Бұл үлгі мақалаларды автоматты түрде Үлгі:C қосады. {{#ifeq:Дән себу|Документация||}}{{#if::Санат:Үлгілер:Аяқталмаған мақалалар|}} |{{#if:||{{#if::Санат:Үлгілер:Аяқталмаған мақалалар|}}}} }}