http://kk.encyclopedia.kz/api.php?action=feedcontributions&user=GanS+NIS&feedformat=atomҚазақстан Энциклопедиясы - Қатысушы үлестері [kk-kz]2024-03-29T11:33:11ZҚатысушы үлестеріMediaWiki 1.23.15http://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A2%D0%BE%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D2%9B%D1%82%D3%99%D1%80%D1%96%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%BE%D1%82%D1%80%D1%8F%D0%B4%D1%8BСанат:Тоқылдақтәріздестер отряды2017-03-09T08:35:58Z<p>GanS NIS: GanS NIS Санат:Тоқылдақтәрізділер бетін Санат:Тоқылдақтәріздестер отряды бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады): қате ([[Уикипедия:Гадже...</p>
<hr />
<div>{{Cat main}}<br />
{{Commonscat|Piciformes}}<br />
<br />
[[Санат:Құстар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A5%D0%BE%D0%B1%D0%B1%D0%B8Санат:Хобби2017-02-03T08:24:33Z<p>GanS NIS: «Ойын-сауық» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>{{catmain}}<br />
{{commonscat|Hobbies}}<br />
<br />
[[Санат:Ойын-сауық]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9D%D1%83%D0%BC%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0Санат:Нумизматика2017-02-03T08:21:54Z<p>GanS NIS: «Коллекциялау» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>{{Commons category|Numismatics|Нумизматика}}<br />
<br />
[[Санат:Мәдениет]]<br />
[[Санат:Ақша]]<br />
[[Санат:Коллекциялау]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B0%D2%A3%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%B9_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D1%8B%D2%9B%D1%88%D0%B0%D1%81%D1%8BТораңғылысай қорықшасы2016-12-22T08:57:11Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>{{Қорық аймақ<br />
| name = Тораңғылысай қорықшасы<br />
| iucn_category = <br />
| image = <br />
| caption = <br />
| base_width = <br />
| locator_x = <br />
| locator_y = <br />
| location = [[Қызылорда облысы]], [[Сырдария ауданы]]<br />[[Жаңадария]] өзенінің оң жақ жағалауы<br />
| nearest_city = [[Қызылорда]] қаласы<br />
| lat_degrees= |lat_minutes= |lat_seconds= |lat_direction= <br />
| long_degrees= |long_minutes= |long_seconds= |long_direction=<br />
| area = 17,9 мың га<br />
| established = 1978 жыл<br />
| visitation_num =<br />
| visitation_year = <br />
| governing_body = <br />
| world_heritage_site =<br />
}}<br />
'''Тораңғылысай мемлекеттік қорықшасы''' - [[қырғауыл]], [[құмқоян]] және [[жабайы шошқа]] санын қалпына келтіріп, одан әрі көбейту мақсатымен 10 жылға арналып, [[1978 жыл]]ы құрылған. Облыстық мәні бар. Қызылорда қаласы, Сырдария ауданының 17,9 мың га жерін алып жатыр. Жаңадария өзенінің оң жақ жағалауындағы шөл өңірде орналасқан. Жер бедері көсілген жазық, орта шенінде бірен саран құм төбелер кездеседі. Жағалауын қамыс, қоғағ қияқ басқан кішігірім өзен көлдер ағып өтеді. <br />
<br />
Құмда сексеуіл өте тығыз өскен. Жаңадария өзенін бойлай қына, тал, терек, тораңғыдан тұратын тізбекті орман және тоғай өскен. Қорықшада жоғарыда аталған аңдардан басқа борсық, түлкі, қарсақ мекендейді.<ref>Қазақ ССР қысқаша энциклопедиялық-2 том-Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы-Алматы,1987</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан қорықтары]]<br />
[[Санат:Қызылорда облысы географиясы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%D0%BD%D0%B0_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8FТатьяна Николаевна Азовская2016-12-21T05:44:59Z<p>GanS NIS: «Қазақстан ақындары» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Татьяна Азовская''' ([[8 қазан]] [[1948 жыл]], [[Орал]] қаласы) — ақын. <br />
<br />
Татьяна Азовская 1973 жылы ҚазҰУ-тін бітіреді. Одан ары қарай Семей облысындағы «Иртыш» газетінде тілші, Ақтөбе драма театрында әдеби қызметкер болып істейді. Сонымен қатар, ол Батыс Қазақстандағы «Приуралье» газетінде тілші қызметін атқарған және де бірқатар өлеңдердің авторы<ref>{{cite web | url=http://orendomlit.ru/novosty/azovskaya-tatyana-nikolaevna.html | title=Азовская Татьяна Николаевна}}</ref>. <br />
<br />
Жарық көрген өлең жинақтары:<br />
* Благодарю судьбу (1980 жыл),<br />
* Письмо из осени (1981 жыл),<br />
* Смуглое лето (1985 жыл). Сондай ақ ол «Жігер» жастар шығармашылық фестивалінің лауреаты (1981 жыл).<ref>Қазақ әдебеті энциклопедиялық анықтамалық; Аруна баспасы.Алматы, 2005ж.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан ақындары]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B5%D2%A3%D0%B4%D0%B5%D1%80Татреңдер2016-12-21T05:32:32Z<p>GanS NIS: GanS NIS Татреңдердің негізгі туысы бетін Татреңдер бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады)</p>
<hr />
<div>{{Taxobox<br />
| image = Pluvialis dominica1.jpg<br />
| image_width = 250px<br />
| image_caption = ''Pluvialis dominica''<br />
| regnum = [[Жануарлар]]<br />
| phylum = [[Хордалылар|Chordata]]<br />
| classis = [[Құстар|Aves]]<br />
| ordo = [[Татреңтәрізділер]]<br />
| familia = [[Татрең тұқымдасы]]<br />
| subfamilia = [[Татреңдер|Charadriinae]]<br />
| genus = '''''Pluvialis'''''<br />
| genus_authority = [[Mathurin Jacques Brisson|Brisson]], 1760<br />
| subdivision_ranks = species<br />
| subdivision = *''P. apricaria''<br />
*''P. fulva''<br />
*''P. dominica''<br />
*''P. squatarola''<br />
}}<br />
'''Татреңдер''' ({{lang-la|Pluvialis}}) — [[Татреңтәрізділер]] отрядының [[Татрең тұқымдасы]]ның негізгі туысы.<br />
<br />
Түрлері:<br />
* [[маусымқұс]] ({{lang-la|Pluvialis squatarola}}) <br />
* [[алтынжон татрең]] ({{lang-la|Pluvialis apricaria}})<br />
* [[қошқылқанат татрең]] ({{lang-la|Pluvialis fulva}})<br />
* Pluvialis dominica<br />
<br />
Бұлардың барлығы Қазақстанда кездеседі<ref>Құстар. Мектеп энциклопедиясы, 2010, Ковшарь Анатолий Федорович, ISBN 978-601-282-168-0, 352 бет, Алматы: Атамұра</ref>.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Татреңтәрізділер]]<br />
[[Санат:Қазақстан фаунасы]]<br />
[[Санат:Еуразия құстары]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82%D1%82%D1%8B_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D2%93%D0%B0%D1%83Табиғатты қорғау2016-12-20T09:21:51Z<p>GanS NIS: /* Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану шаралары */</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Katun.jpg|thumb|right]]<br />
'''Табиғатты қорғау''' - қазіргі кезде өмір сүрушілер ғана емес сондай-ақ, болашақ [[ұрпақ]]тардың да [[Денсаулық|денсаулығы]] мен хал-жағдайы дұрыс және өз уақытындағы шешімдерге тәуелді болатын қазіргі кездегі мәселелердің бірі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б.<br />
ISBN 9965-808-89-9</ref><br />
<br />
Табиғатты қорғау - бұл табиғи жер және су ресурстарын ұтымды пайдаланып, сақтауды және ұдайы өсіруді қамтамасыз етуге<br />
бағытталған мемлекеттік, қоғамдық, әкімшілік-шаруашылық, техникалық-өндірістік, экономикалық және заңды шаралар жүйесі.<br />
Қазақстанның табиғи ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану. [[Мәжіліс|Қазақстан Республикасының Мәжілісі]] және Үкіметінде табиғатты қорғауды күшейтуге, республикамыздың табиғи ресурстарын ұдайы өсіруге бағытталған бірқатар [[заңнамалық акт]]ілер<br />
қабылданып, пайдаланылуда. Әрбір облыстардың жанында осы<br />
актілердің орындалуын бақылайтын арнаулы мекемелер бар. Республикада табиғат қорғау прокуратурасы құрылды. Ол Қазақстан<br />
Республикасының табиғат қорғау туралы заңдарының орындалуын қатаң кадағалайды. Қазақстанда мемлекеттік ұйымдар торабы<br />
құрылған, олардың қызметі бірегей құрамды флоралар мен фауналары бар үлкен аумақты барынша ұзақ сақтауға арнайы бағытталған. Бұл ұйымдар - қорықтар, ұлттық табиғи саябақтар және<br />
ерекше қорғалатын аумақтар. Қазақстан Республикасында 2003<br />
жылы ерекше қорғалатын 25 аумақ бар деп есептеледі, олардың<br />
қорықтары 10, табиғи ұлттық саябақтары - 10. Бұл табиғат қорғау<br />
мекемелері шамамен 3 млн гектар ауданға орналасқан.<br />
==Әлемге әйгілі қорықтар ==<br />
Мына қорықтар әлемге әйгілі:<br />
<br>'''[[Наурызым қорығы]]''' - дала флоралары мен фауналарын қорғау<br />
үшін 1934 жылы құрылды. Мұнда бірегей дала қарағайлы орманы<br />
бар.<br />
<br>'''[[Қорғалжын қорығы]]''' - дүниежүзілік маңызы бар суда жүзетін<br />
құстардың мекен орны ретінде Теңіз-Қорғалжын көлдерінің табиғи<br />
кешенін қорғау үшін 1968 жылы құрылды. Бұл жылыстайтын құстар<br />
мен әлемде өте көп ұя салатын [[қоқиқаздар]]дың тынығу орны болып<br />
табылады.<br />
Бұл екі қорық әлемдегі жалғыз ғана бірегей үлгі өлшемді ([[эталон]]) аумақ болып табылады. Онда сан алуан дала келбеті сақталған. [[БҰҰ]]-[[ЮНЕСКО]] жанындағы білім, ғылым және мәдениет<br />
жөніндегі дүниежүзілік ұйым оларға Дүниежүзілік мұра нысан<br />
мәртебесін берді.<br />
<br>'''[[Ақсу-Жабағылы қорығы]]''' - Батыс [[Тәңіртау]]дың солтүстік аудандарының табиғи кешендерін қорғау үшін 1926 жылы құрылған.<br />
Қорықта [[марал]], елік, арқар, сібірлік таутеке, ақтырнақ аю, [[ілбіс]], доңыз, [[жайра]], ұлар өмір сүреді.<br />
<br>'''[[Барсакелмес қорығы]]''' - бұл шөл кешенін қорғау және соған тән<br />
жануарлардың санын қалпына келтіру үшін [[Арал теңізі]]ндегі аралда 1939 жылы құрылды. Аралда құлан, бөкен, қарақұйрық өмір<br />
сүреді;<br />
<br>'''[[Алматы қорығы]]''' - бұл [[Іле Алатауы]]ның табиғи кешенін қорғау<br />
үшін 1964 жылы құрылды. Қорықта марал, ілбіс, арқар, сібірлік<br />
таутеке, ақтырнақ аю, [[ұлар]], қырғауыл, кекілік, [[құр]] өмір сүреді.<br />
<br>'''[[Марқакөл қорығы]]''' - бұл Марқакөл көлімен қоса Оңтүстік [[Алтай]]дың табиғи кешенін қорғау үшін 1976 жылы құрылды. Мұнда [[сүтқоректілер]]дің 40 түрі өмір сүреді. Олардың ішінде қоңыр аю, [[бұлғын]],<br />
марал, құстардың 200-ге жуық түрлері және жергілікті түр - эндомик<br />
осқы балығы бар болатын<br />
<br />
==Ұлттық саябақтар==<br />
Ұлттық саябақтар да табиғат қорғауда үлкен қызмет атқарады, оларда орасан зор шектеулі шаруашылық әрекеттер шешімін<br />
тапқан және таныстыруға арналған танымжорықтары өткізіледі.<br />
Мұнда тынығып, денсаулықты қалпына келтіруге, [[туризм]] және<br />
спортпен шұғылдануға болады. Солардың ішінде Іле Алатауы, [[Баянауыл]], [[Қарқаралы]] және [[Көкшетау]] мемлекеттік ұлттық табиғи<br />
саябақтар кеңінен таныс. Ұлттық саябақтарда өсімдіктер мен жануарлар әлемі қатаң қорғауға алынған. Республикада мейірімсіздікпен аулаудан саны кеміген дала киігі - ақбөкендерді ұдайы<br />
өсіруге, [[Каспий]] және [[Жайық]] өзені алабындағы бекіре тұқымдас<br />
балықтарды қорғау және тездетіп ұдайы өсіру бойынша шұғыл шаралар қабылданды.<br />
== Табиғат қорғау шаралары ==<br />
'''Табиғат қорғау шаралары''' - қоршаған табиғат ортасына жағымсыз әсерді азайтуға, жоюға, елдің табиғат-ресурстық әлеуетін сақтауға, жақсартуға және ұтымды пайдалануға бағытталған шаруашылық қызмет түрлері. Табиғат қорғау мақсатындағы жобаланатын және жоспарланатын шаралар кешені өндірісті дамытумен және демографиялық ахуалмен байланысты перспективалық өзгерістерді ескере отырып адамдардың денсаулығын қорғау және қоршаған ортаны қорғау мүдделеріне сай келетін қалыпты талаптардың сақталуын қамтамасыз етуге, қоршаған ортаның жағдайын жақсартудан, табиғат ресурстарын үнемдеуден және неғұрлым толық пайдаланудан барынша тиімді экономикалық нәтиже алуды көздейді. Шаруашылық қызметті жоспарлау кезінде оның экологиялық талаптармен қатаң түрде байланыстырылуы қажет<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref>.<br />
<br />
===Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану шаралары===<br />
Жер бетіндегі тіршілік иелері атаулылар қорегі және энергияның<br />
негізгі көзі болғандықтан, табиғи және су ресурстарын ұтымды пайдалану кез келген елдер үшін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстанда шөл, қуаң (аридті) және сортаң жерлердің орасан зор аумағы бар. Мұнда табиғи ресурстар шектеулі, соның салдарынан бұл аумақтарды ұтымды пайдалану республикамыз үшін ерекше көкейкесті мәселе болып есептеледі. Сондықтан республика ғалымдарының алдына өсімдіктердің жаңа іріктемелерін жоғары температура және [[сортаңдық]] сияқты қолайсыз факторларға төзімділігі артқан жануарлар қолтұқымдарын шығаруды тездету міндеті жүктелуде.<br />
<br />
[[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстанның]] топырақ өнімділігін шұғыл шектеу факторларының бірі топырақты шаңға айналдырып, жеңіл ұшыратын [[жел эрозиясы]] болып табылады. Мұндай жерді жыртқан кезде топырақтың жыртылатын құнарлы қабатын жел ұшырып әкетеді. Атап айтқанда академик А. И. Бараев Қазақстанда топырақ өңдеудің эрозияға қарсы топырақ қорғайтын қайырмасыз жырту жүйесін жасап, кеңінен<br />
пайдалануда. Бұл жүйеге сәйкес жырту кезінде топырақ қабатын аудармай, арнаулы сыдыра қопсытқыш (плоскорез) арқылы өңдеп, тек<br />
[[арамшөп]]тердің 4 - 5 см тереңдіктегі тамырын қияды, мұндайда өсімдік (паясы) аңызында кесілген сабақтар тік қалпында қалады. Сөйтіп топырақ құрылымы сақталады да, шаңға айналмайды. Топырақты осылай өңдеген кезде ауаға шаң көтерілмейді. Осы технологияның арқасында Қазақстан жыртылатын жерді сақтап, Қазақстанның солтүстігінде астықтан жоғары түсім алуға қол жеткізді.<ref>Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Ғылым]]<br />
[[Санат:Саясат әлеуметтануы]]<br />
[[Санат:Биология]]<br />
[[Санат:Табиғатты қорғау]]<br />
<br />
<br />
{{Biosci-stub}}<br />
{{stub}}<br />
<br />
[[af:Natuurbewaring]]<br />
[[bg:Консервация]]<br />
[[cs:Ochrana přírody]]<br />
[[cy:Cadwraeth]]<br />
[[de:Naturschutz]]<br />
[[en:Conservation (ethic)]]<br />
[[eo:Naturprotekto]]<br />
[[et:Looduskaitse]]<br />
[[fr:Conservation de la nature]]<br />
[[hi:संरक्षण (नैतिक)]]<br />
[[hy:Բնապահպանություն]]<br />
[[is:Náttúruvernd]]<br />
[[jv:Konsèrvasi]]<br />
[[ko:자연환경보호]]<br />
[[lb:Naturschutz]]<br />
[[nl:Natuurbescherming]]<br />
[[nn:Miljøvern]]<br />
[[no:Miljøvern]]<br />
[[pl:Ochrona przyrody]]<br />
[[qu:Sallqa amachay]]<br />
[[ru:Охрана природы]]<br />
[[sk:Ochrana prírody]]<br />
[[sv:Naturskydd]]<br />
[[uk:Охорона природи]]<br />
[[zh-min-nan:Pó-io̍k]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D2%B1%D1%80%D0%B6%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BBСұржағал2016-12-20T09:19:11Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Сұржағал''' - үлкен сұқсырдан ғана аздап кішірек едәуір ірі денелі (520-1000 г) құс. Қара реңді төбесі, құлақ будасы және тік қиылған қара айдарына қарама-қарсы екі жағы мен иегі сұрғылт түске боялған. Мойны- қызғылтсары. Қазақстанда барлық жерге дерлік ұялайды. Негізінде су жәндіктерімен қоректенетін болғандықтан, ұялауға іздестірілетін суқойма таңдауда онда балықтардың болуы міндетті емес. <br />
<br />
Сыртқы көрінісі және қылығы үлкен сұқсырды еске түсіргенімен қалың өскен жерлер жиегінде жиі жүреді. Ұяларды қалқыма аралшаларға, сондай- ақ жығылған қамыстарға да орналастырады. Салындыда 6 жұмыртқаға дейін болса да, ұялас балапандар саны аз болады. Сірә, жұмыртқалардың барлығынан балапан жарып шықпайтын болса керек. Одан басқа тіршілігінің алғашқы күнінде олардың көпшілігі өліп қалады. Жұмыртқаларды ата- енелер 23 күнге жуық басады, бұдан соң тағы бір ай балапандар қанатына көтерілгенше қамқорлығына алады. Балапандар 2,5 ай шамасында өз бетімен жүре алатын болады. Ұялау орындарында сәуірден қазан айы бойы жүреді<ref>Құстар. Мектеп энциклопедиясы, 2010, Ковшарь Анатолий Федорович, ISBN 978-601-282-168-0, 352 бет, Алматы: Атамұра</ref>.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Құстар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D3%A9%D0%B7_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%96%D0%BD_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%83Сөз тіркесін талдау2016-12-20T01:20:07Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Сөз құрамын талдау''' - сөздің негізгі түбірін тауып, қай сөз табына қатыстылығын, мағынасына, қарай түрін анықтау. <br />
== Талдау ==<br />
# Туынды түбірді белгілеу арқылы сөз табын көрсету.<br />
# Сөз құрамындағы әрбір қосымшаны жеке-жеке алып, қандай қосымша екенін белгілеу керек, жалғаудың түрін көрсетіп, жұрнақтың қай сөз табына тиістілігін анықтау қажет.<br />
# Сөздің негізгі түбірін тауып, қай сөз табына қатыстылығын, мағынасына, құрамына қарай түрін анықтау қажет.<br />
<br />
;Үлгі:<br />
''Болатбектен'' - зат есім, жалқы, деректі.<br />
* Сөз екі түбірден тұрады, күрделі, оның ішінде біріккен сөз:<br />
** Болат - зат есім, дара, жалпы;<br />
** бек - зат есім, дара, жалпы.<br />
* -тен - шығыс септік жалғауы.<ref>Оқушы анықтамасы: 5-11 сыныптар. 1-кітап - Астана: <<Арман-ПВ>> баспасы, 2012 ж. - 472 бет. ISBN 9965-861-71-4</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%94%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8FДипломатия2016-12-20T00:59:44Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[File:Symmetry of Diplomacy.jpg|thumb|Ger van Elk, ''Symmetry of Diplomacy'', 1975, Groninger Museum.]]<br />
'''Дипломатия''' - ({{lang-la|duplicata}}- билеуші шығарған [[үкім]]нің түпнұсқасы [[мұрағат]]та сақталған [[көшірме]]сі немесе дубликаты) - [[үкімет]] органдары, оның шетелдердегі өкілдері мен сенімді тұлғалары жүзеге асыратын мемлекеттің сыртқы саяси міндеттерін іске асыру әрекеттері. Дипломатияны, көбіне, ресми қарым-қатынас жасау арқылы мемлекеттің сыртқы саяси мақсаттары мен мүдделерін іске асыратын мемлекеттік іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырады. <br />
'''Дипломатия''' - сыртқы саясатты жүргізуге арналған аса маңызды құрал, үйлесімді құрамдас бөлік. Нақты айтқанда, '''дипломатия''' мемлекеттің сыртқы саяси және халықаралық қатынастарды жүзеге асырушы тәжірибелік тәсілдер, құралдар мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Бейбіт жағдайда бұл құрал аса жоғары мәнге ие болады және басқа да сыртқы саяси құралдардың көпшілігі оған бағынышты. Көптеген елдерде дипломатия мемлекеттердің бейбіт жағдайда бірлесіп, тыныш [[өмір]] сүруінің ғылымы немесе [[әдістеме]]сі жайлы теориясы деп, мемлекеттер арасындағы достықты нығайтуға, әріптестікті орнатуға, олардың арасындағы қандай да бір қайшылықтарды бейбіт реттеудің саяси амалдары мен әдістері жөніндегі ғылым ретінде қарастырылады. [[Дипломатия тарихы]], [[дипломатиялық құқық]], [[дипломатиялық қызмет]], [[дипломатиялық хаттама]] осы ғылымның салалары болып табылады. Кей жағдайларда дипломатияны келіссөздермен байланыстырады, яғни, '''дипломатия''' - халықаралық [[қатынас]]тарды келіссөздер көмегі арқылы жүргізу; ол [[халықаралық қатынастар]]ды [[елші]]лер мен өкілдер арқылы жүргізіп, реттеу әдісі немесе әртүрлі қайшылықты мүдделерді ыңғайлау тәсілі. Бұл тұрғыда '''дипломатия''' келісімнің көмегімен әрекет етеді. <br />
Жалпы қалыптасқан жағдай бойынша "дипломатия" ұғымын үш мағынада қолдану орын алған: <br />
# Өз мемлекетінің атынан саясат және келіссөздер жүргізу ғылымы әрі өнері; <br />
# Қандай да бір мемлекеттің өкілдігін, соның ішінде сыртқы істер мекемесін, әлде барлық сыртқы саяси агенттерін қамтитын күрделі ұғым; <br />
# "Құпия дипломатия" "''қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қанға''" айналған дүниежүзілік [[соғыс]] дипломатының қызметі немесе кәсібі.<br />
<br />
Дипломатияның құпиялылығы, жасырындығы о бастан-ақ оның ажырамас бөлігі болды. Жаңа заманда авторлар құпиялылық сияқты дипломатиялық әдістерге бұрынғыдай мән бермейтін қазіргі дипломатияның "құнсыздануы" жайлы айтуда. Қазіргі кезде "[[екіжақты дипломатия]]" және "[[көпжақты дипломатия]]" түрлері кеңінен таралған. <br />
* '''Екіжақты дипломатия''' деп екі мемлекет арасындағы ресми қарым-қатынастар кешенін айтады. <br />
* '''Көпжақты дипломатия''' - бірқатар мемлекеттер арасындағы ресми қатынастар кешені мен халықаралық конференция немесе ұйымдар шеңберінде дипломатиялық әдістер мен құралдар арқылы жүзеге асырылатын өзара іс-әрекет. <br />
==Экономикалық дипломатия==<br />
1950-1960-шы жылдар аясында [[Жапония]]да елдің экономикалық әлеуетін пайдалана отырып, халықаралық дәрежеде рөлін көтеру мақсатында "[[Экономикалық дипломатия]]" пайда болды. [[Самюель Хантингтон|С. Хантингтонның]] пікірінше, экономикалық дипломатия арандату мен қысым көрсету тетіктері ретінде сауда және ғылыми-техникалық байланыстарды пайдалануды білдіреді, оның ойынша американдық сыртқы саясаттың аса тиімді құралы болып табылады. Шын мәнінде экономикалық дипломатия - ол мемлекеттің екіжақты және көпжақты негізде ұлттық [[экономика]]ны қолдауға және дамытуға, сонымен қатар, халықаралық істерде мемлекеттің жалпы сыртқы саяси курсы шеңберінде мақсатқа жетуін, сыртқы экономикалық мүдделерді қамтамасыз ететін дипломатиялық тәсілдер мен әдістерді және экономикалық шаралар мен құралдарды (сауда саясаты, жәрдемдесу, көмек алу) қолдануы. Экономикалық дипломатияға өз елінің сауда және қаржы секторын қолдау мақсатында дипломатиялық тапсырма орындайтын сауда дипломатиясы жақын. Бұл жұмыстың аса маңызды аспектілері - экспорт және инвестиция жайлы ақпарат, әлемдік нарықта ұлттық өнімдерді сату мен өткізуге қолайлы жағдай туғызу.<br />
<br />
==Жариялық немесе халықтық дипломатия==<br />
'''Жариялық немесе [[халықтық дипломатия]]''' - осы көпқырлы құбылыстың тағы бір түрі. Кейбір авторлар ол XX ғасыр басында мемлекеттің сыртқы саясатын толық жариялық жағдайында жүзеге асыруы барысында пайда болды дейді. Осы орайда бұл ұғым [[демократия]]лық немесе ашық дипломатия ұғымдарымен сәйкес келеді. Халық дипломатиясының дамуына және қалыптасуына эсер еткен басты факторлардың бірі халықаралық қатынастардың жаңа акторларының - ''үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық ұйымдар, трансүлттық корпорациялар, [[бұқаралық ақпарат құралдары]]'' және ''жеке тұлғалардың'' пайда болуы. Басқа көзқарасқа сәйкес '''халықтық дипломатия''' - [[АҚШ]]-тың мәдени алмасу, сыртқы саяси мақсаттағы үкіметтік тапсырмаларды орындауға қоғам мүшелерін (журналистерді, ғалымдарды, дәрігерлерді, қылқалам шеберлерін, жазушыларды және басқа да өкілдерін) кеңінен тартуға бағытталған сыртқы саяси доктринасының бір бөлігі болып табылады. Бұл түрі '''"мәдени дипломатия"''' деп те аталады. '''Мәдени дипломатия''' шетелдерде өз елінің мәдени, ғылыми-техникалық, әлеуметтік-гуманитарлық жетістіктерін жүзеге асыруға бағытталады. Кей жағдайларда мәдени дипломатияны іске асыруды ерекше ұйымдар өз қолына алады (Британ Кеңесі, Әлем корпусы).<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><br />
<br />
== Саяси дипломатия ==<br />
'''Саяси дипломатия''' деп халықаралық шиеленістерді тоқтату немесе реттеу, ынтымақтастықты ұлғайту және тереңдету мақсатында келіссөздер жүргізу мен өзара тиімді ізденістер өнерін атайды. Дипломатия - «күш факторын» пайдаланудың «мәдениетті техникасы», «мәжбүрлеу техникасы», «реттеу процедурасы» және «келісімге жету техникасы» деп те анықтау жиі кездеседі. Кеңінен алғанда саяси дипломатия өз өкілдіктері бойынша сыртқы саяси қатынастар жүргізуші мемлекеттік мекемелердің ресми қызметін, әрбір мемлекеттің шет елдердегі өз мүддесін қорғау мен жүзеге асыру қызметін атқарады.<ref>Саясаттану // Ақтөбе - 2011</ref><br />
<br />
==Тағы қараңыз==<br />
* [[Дипломат]]<br />
* [[Дипломатия жаршысы]]<br />
* [[Дипломатиялық актілер]]<br />
* [[Дипломатиялық дәреже]]<br />
* [[Дипломатиялық ерекше пұрсатты жағдай]]<br />
* [[Дипломатиялық тіл]]<br />
* [[Дипломатиялық қатынастар]]<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Саясат]]<br />
[[Санат:Дипломатия]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BF_%D0%B0%D0%BB%D1%83-%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%83Сатып алу-сату2016-12-20T00:56:51Z<p>GanS NIS: «Азаматтық құқық» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Сатып алу-сату''' — [[азаматтық құқық]]та сатушы сатып алушының меншігіне мүлікті сатуға, ал сатып алушы — [[мүлік]]ті қабылдауға және ол үшін белгілі бір [[сома]]ны төлеуге міндеттенетін барынша кеңінен таралған шарттардың бірі.<ref>Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6</ref><br />
<br />
== Сатып алу-сату шарты ==<br />
Сатып алу-сату шарты ({{lang-en| sale agreement}}) — біртарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге міндеттенетін [[азамат]]тық-құқықтық [[шарт]].<ref>Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6</ref><br />
<br />
=== Сатып алушылық қабілеттің бара-барлығы===<br />
Сатып алушылық қабілеттің бара-барлығы - екі валютаның тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің белгілі бір жиынына қатысты сатып алушылық қабілеті бойынша арасалмағы; әдетте, ол нарықтық валюта бағамымен үйлеспейді.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Сатудан кейінгі қызмет көрсету ==<br />
Сатудан кейінгі қызмет көрсету - нарықтық стратегия нышаны, оны өнеркәсіптік жабдық, автомобильдер, тұрмыстық техниканы шығарушы компаниялар сатып алушылардың оларды сатып алғаннан кейін пайдалануы барысындағы қолайлылығын жақсарту мақсатымен қолданады<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref>.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Азаматтық құқық]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D2%B1%D2%A3%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80_(%D0%B0%D0%B9%D1%80%D1%8B%D2%9B)Сұңқарлар (айрық)2016-11-03T12:00:57Z<p>GanS NIS: GanS NIS Сұңқарлар бетін Сұңқарлар (айрық) бетіне жылжытты</p>
<hr />
<div>'''Сұңқарлар''' - 1. әскери қоркытушылық пен әскери [[күш]]тің көмегімен халықаралық [[қақтығыс]]тарын шешетін империалистік [[саясаткер]]лер мен [[Саясаткер|генералдар]]; 2. [[билік]]ке конституциялық жолмен келмеген көптеген [[ел]]дерде кеңінен тараған топтар атауы. Олардың реакцияшылдарымен бірқатар [[мемлекет]]терде фашистік тұрғыдағы әскери диктатуралардың [[пайда]] болуы [[байланыс]]ты<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б.<br />
ISBN 9965-808-89-9</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
<br />
[[Санат:Ғылым]]<br />
[[Санат:Саясат әлеуметтануы]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B8%D1%8E%D0%B9_%D0%A8%D1%83%D0%B9_%D0%94%D0%B0%D1%83_%D0%A6%D0%B7%D0%B8Сиюй Шуй Дау Цзи2016-10-18T08:33:56Z<p>GanS NIS: «Кітаптар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Сиюй Шуй Дау Цзи''' — 1811-1821 жылдар аралығында қылмыс жазасын Іледе ([[Құлжа]]да) өтеп жүрген қытай шенеунігі [[Сюй Сун]] Іледегі манчжур ұлығы [[Сун Цзюнь]]нің тапсырысымен құрастырған кітабі. Кітап 5 цзюаньнан құралады. Автор [[Орта Азия]]дағы 11 ірі көлге құйылатын өзен жүйелерін картаға түсіріп, оларға тәптіштеп түсіндірме бере отырып, сол өзен-көлдердің бойындағы көлік жлдары, елді мекендер, әскери бекіністер, өнімдер, тарихи ескерткіштер және этностық жағдай сияқты мәселерді де баяндайды. Бұл кітаптағы қазақ, қырғыз жерлері туралы мәліметтерді біз кітаптың 4-ші цзюанындағы "Балқаш норға ([[Балқаш]] көліне) құйылатын өзендер", 5-ші цзюанындағы "Теміртау норға (Ыстық көлге) құйылатын өзендер", "Алақту норға ([[Алакөл]]ге) құйылатын өзендер" деген тарауларынан көре аламыз.<br />
<br />
Алдынғы тарауда көрсетілген "Сиюц ту чжи" кітабындағыдай, бұл еңбекте «Алматы» атауын өзендерімен байланыстырып, бір жерде "Гурбан Алимату шуй (Үш Алматы өзені)" деп алса, тағы бір жерде "Алимату (Алматы)" деп тікелей атаған. Осыған қоса кітапта "Гурбан Алимату өзен" бойында орналасқан тағы бір "Алимату Шалаболэ" деген жердің атауын көрсетеді. Автор бұл жер туралы мынадай мәлімет береді: Жоңғардың билеушісі Галдан Церен өз кезінде қазақтардан қорғану үшін осы "Алимату Шалаболэ" жеріне 10 000 әскер шоғырландырылған. Бұдан тыс автор "Сиюй вэнь цзянь лу" атты кітабында сақталған осы "Шалаболэ" жеріне қатысты мынадай бір деректі келтіреді: [[1770 жыл]]ы Торғауыт қалмақтар [[Еділ]] өзенінің бойынан [[Қытай]]ға көшіп бара жатқанда қазақтвң хандары [[Абылай]], [[Әбілпейіз]], [[Әбілмәмбет]] және сұлтандары Ералы, Нұралылардың соққысына ұшырап Шалаболэның солтүстік шекарасына келгенде алдынан 100 000-нан астам бұрыттар (қырғыздар) жаулап келеді, сонда Торғауыт қалмақтар Шалаболэның солтүстік шекарасынан қашып өтіп 1000 ли-ден астам қашықтыққа барғанда шөлді жерде қаңсығандықтан жылқы мен сиырдың қанын ішіп, сол себептен оба тарап 300 000-нан астам адамынан, 6/10 немесе 7/10 мал басынан айырылып қалған. Осы деректерге қарағанда қытайша "Шалаболэ" деп транскипцияланған бұл жер тарихта көшпелілердің шоғырланатын әйгілі мекені, XVIII ғасырдың бірінші жартысында (Галдан Цереннің өмір сүрген уақыты 1695-1745 жылдар аралығы) үлкен әскери бекініс болған. "Алимату Шалаболэ" деп қосарлап көрсетіліп тұрған атаудан аталмыш жер Алматы өзені бойында орналасқан деп айта аламыз.<br />
<br />
[[Санат:Кітаптар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BDБалапан2016-10-13T15:35:25Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>{{otheruses|Балапан (айрық)}}<br />
[[Сурет:Nestling.jpg|thumb|200px|right|Балапан]]<br />
'''Балапан''' — [[орнитология]]да [[құс]] баласының атауы. Басқа жануарлардың балаларынан балапан өзінің ырыққа денесімен, салыстырмалы үлкен басымен, ірі тұмсығымен және үлкен көздерімен ерекшеленеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;</ref><br />
<br />
==Қауырсыны==<br />
Көп жұмыртқа нәтижесінде түр немесе түр тармағының өте икемді түсті қауырсын қақпағы, байланысты балапан көпшілігі. Тұмсықты балапан қабық сызаты бойынша арнайы ұшымен. Өмірдің алғашқы күнінен балапандардың себебі жұмыртқа қоректік заттардың есебінен қанықтыру, жемейді. Туу кезінде Мамықтың кезде құрғақ Chick жарықтар кератиннің жұқа қабаты, жабылған және алыс құлайды отыр. Осы цыпленок оның тән пушистый көрінісін алады, бірақ бұл ұзақ уақыт бойы сақталады. Өмірінің бірінші апта ішінде орын алған бірінші оперения үшін, төмен өзгертіңіз, ол Chick бірнеше аяқталмаған, жүндері жұлынған көрінісін береді.<br />
<br />
== Сары ауыз балапан ==<br />
Сары ауыз балапан - өмірге келгенімен әлі дүниені толық танып білмеген балапан түрі. Сарыауыз балапанның алғашқы туған сәттен бастап тұмсығының жиектері, яғни еріндерінде сары жолақ болады. Өсе келе сол сары жолақтың жойылып, сұр немесе қара түске айналғанын байқау қиын емес. Ол балапанның өзі ұша алмайды, қанаты қатаймаған, әлжуаз болады. Кез келген құстың балапаны алғаш туғанда сары ауыз балапан болып туылады.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Құстар]]<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D3%99%D1%82%D1%96%D1%80_%D0%BD%D0%B0%D0%BDПәтір нан2016-08-12T09:19:55Z<p>GanS NIS: «Қазақ асханасы» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Пәтір нан''' — [[қарыма]]ның [[қамыр]]ы сияқты иленіп, табаның көлеміндей ғып жайып, [[таба]] қоламтаға қойылады да, бетіне екінші табаны төңкеріп, оның үстін ыстық қоламтамен жабатын [[нан]]. Егер қамыр жақсы ашыған болса, нанның көтеріліп пісуі қамырды жұқалау ғып жайған дұрыс. Бәтір күймей, біркелкі пісуі үшін қамырды жайылған нанның бетіне саусақпен немесе қасықтың ұшымен ойықтар салады. Сондай- ақ қос табаның астындағы және үстіндегі қоламтаның біркелкі болуын қадағалау қажет. Қызуы азайған қоламтаға көмілсе, бәтірдің піспей қалуы мүмкін, ал таба шала жанған шоққа көмілсе, ол күйіп кетеді.<br />
<br />
[[Санат:Қазақ асханасы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80Простациклиндер2016-08-12T04:33:57Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Prostacyclin-2D-skeletal.png|thumb|right|200px|Простациклин]]<br />
'''Простациклин''' (простагландин I2) — [[Арахидон қышқылы]]ның<br />
<br />
[[Артерия]] мен [[күре тамыр]]ға төсеніш жасушаларда '''простациклин''' түзіледі. <br />
<br />
== Қызметі ==<br />
Простациклиндер қан ұюына кедергі болады, [[қан]] ұюын тежейді. [[Жасуша]]ларда простациклин концентрациясы тромбоксандар мөлшерінен көбірек болады. Сондықтан тромбоксан [[жүрек]], [[қан тамыр]]ларының ауруларынан сақтау үшін жəне оны емдеу үшін өте маңызды. Простациклиндер қан тамырларында липидтік түйіршіктер (бляшкалар) пайда болуынан қорғайды, жүрек-қан тамырлары ауруларының басталуынан, атеросклероз тууынан сақтайды.<br />
<br />
== Маңызы ==<br />
Простагландиндер, тромбоксандар, простациклиндер жəне лейкотриендердің биохимиялық процестердің осы бір қуатты реттеушілерінің атқаратын қызметіне жасалған қысқа шолудан полиқанықпаған май қышқылдарының, ең алдымен арахидон қышқылының қаншалықты маңызды екені байқалады. Осыған орай, [[адам]]дар мен [[жануар]]лардың денсаулығын сақтау, жұмыс қабілетін арттыру жəне мал өнімін көбейту үшін олардың қорегінің құрамына ауыстырылмайтын май қышқылдарын қосу керек деген күттірмейтін қажеттілік туады. <br />
<br />
== Дереккөз ==<br />
<ref>Биохимия. Медицина университеті баспасы. Алматы</ref><br />
<br />
[[Санат:Биология]]<br />
[[Санат:Биохимия]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8BПальма аралы2016-08-11T11:14:02Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>{{Ambox<br />
|type = style<br />
|image = [[Сурет:Doska ikonnaya.jpg|50x40px|link=|alt=]]<br />
|text = Бұл {{{1|мақаланы}}} Уикипедия [[УП:УиСи|сапа талаптарына]] лайықты болуы үшін '''[[Үлгі:Архипелаг]]''' үлгі-инфобоксын енгізу қажет.<br />
}}<br />
[[Сурет:Sztuczne_wyspy_w_Dubaju.png|thumb|right|300px|]]<br />
[[Сурет:The universe.jpg|thumb|right|300px|]]<br />
'''Пальма аралдары''' ({{lang-ar|جزر النخيل}}) — Біріккен Араб Әмірліктерінің Дубай эмиратында орналасқан үш жасанды арал:<br />
* [[Пальма Джумейра]],<br />
* [[Пальма Джебель Али]],<br />
* [[Пальма Дейра]]. <br />
<br />
2014 жылдың қараша айында, тек Palm Jumeirah аяқталды. Бұл арал жарты ай қондырған құрма ағашына, нысанын қабылдайды. Аяқталған кезде, Palm Jebel Ali ұқсас пішінді өтеді; екі аралдар тұрғын үй, демалыс және ойын-сауық орталықтарының үлкен санына хост болады және Дубай қаласына емес қоғамдық жағажайлар 520 шақырым жалпы қосады. Palm Jumeirah құру кейін көп ұзамай 2001 жылы маусым айында басталды, Palm Jebel Ali жариялады және мелиорациялық жұмыстар басталды. Үшінші арал жоспарланған және құрылысы басталды, бірақ бұл жоба кейінірек және қайта Дейра аралы өзгертілді болатын.<br />
<br />
== Құрылысы ==<br />
Palm Islands бельгиялық компаниясы, Ян De Nul және Нидерланды компаниясы, Ван Oord арқылы Парсы шығанағы түбінен тереңдету құм салынған жасанды аралдар бар. құм қажетті аймағына, жаһандық позициялау жүйесі басшылыққа түбін тереңдететін кемелерден, бастап шашатын. бүрку процесс, өйткені құм шашатын кезде ауада өндірілген кемпірқосақ сияқты доғалар сипаттамасы, приборларды ретінде белгілі. Әр Palm ның айналма Жарты сыртқы жиегі үлкен рок толқын тосқы болып табылады. Palm Jumeirah туралы толқын тосқы жартастың миллион жеті тоннадан астам бар; әрбір жыныс кран жеке орналастырылды, оның лауазымы сүңгуір қол қойып және жаһандық позициялау жүйесі үйлестіру берілген.<br />
<br />
Jan De Nul Group 2001 жылы Palm Джебель Али бойынша жұмыс істей бастады және Palm Джебель Али үшін мелиоративтік жоба 200-meter- қорғалатын, төрт шақырымға түбегінің құру кіреді 2006 жылдың соңына дейін аяқталады болды кең, он жеті шақырымдық ұзақ дөңгелек толқын тосқы. (Ішінара Jebel Ali кіреберіс арна түбін тереңдету жұмыстан шығарылған) мадақтауын болды рок, құм және әк 210.000.000 текше метр бар. Slope қорғау Works жыныстарының шамамен 10,000,000 текше метр бар.<br />
<br />
== Экологиялық мәселелер ==<br />
<br />
Пальма аралдарының құрылыс шөгінді көлік және толқындық заңдылықтары бойымен, ауданы жануарлар әлемін өзгерістер нәтижесінде, жағалау эрозиясы қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етті. Құрылысы бойынша қоздырып шөгінділер тұншықтырып мен зардап шеккендер жергілікті теңіз фаунасы мен өсімдіктер теңізінің жағалауында, төмен сүзеді күн сәулесінің саны азайды. Бойымен тұнба көлікте Нұсқалар, сондай-ақ аралдар жаңа обструкции жылжыту үшін шығанағы әрекет су өзгерген толқын үлгілерге күшейе түсті БАӘ жағалауының бойымен эрозияға құрылымындағы өзгерістер, әкеп соқты. <br />
<br />
Дубайдағы табылатындықтан экологтардың сүйікті себеп болды. Гринпис тұрақтылығын болмауына Palm Islands сынға алды, және Mongabay.com, орман сақтау жаңбыр арналған сайт, мәлімдей отырып, агрессивті Дубайдағы жасанды аралдар шабуыл болды:<br />
<br />
Дубай теңіз қоршаған ортаға елеулі өзгерістер көрнекі шрам қалдырып жатқан аралдар салу үшін құм тереңдету және redepositing нәтижесінде, Дубай шығанағы әдетте кристалдық су қатты бұлттанып айналды ила. Құрылыс қызметі жергілікті теңіз түрлерін, сондай-ақ азық-түлік үшін оларға тәуелді басқа да түрлерін қауіп төндіретін, маржан тастары, устрица төсек және теңіз шөп жер асты кен орындарын көму, теңіз тіршілік ету ортасын бүлдіру. Су Жоғарыда, жағажайлар табиғи ағымдардың бұзылуы бар нұқсан келтіреді, ал Oyster төсек, тұнба сонша екі дюйм қамтылған болатын.<br />
<br />
== Галерея ==<br />
<gallery><br />
PalmIslandDubai.JPG<br />
Palm Island ISS006-E-35516 large.jpg<br />
Palm Jumeirah's Fronds on 1 May 2007 Pict 1.jpg<br />
Palm Jumeirah's Fronds on 1 May 2007 Pict 2.jpg<br />
Palm Jumeirah's Palm Leaf on 1 May 2007.jpg<br />
Palm Jumeirah on 1 May 2007 Pict 1.jpg<br />
Palm Jumeirah on 1 May 2007 Pict 2.jpg<br />
Palm Jumeirah on 19 January 2008.jpg<br />
Palm jumeirah core.jpg<br />
Palm Jumeirah on 8 May 2008 Pict 6.jpg<br />
</gallery><br />
<br />
{{commons|Category:The Palm}}<br />
<br />
[[Санат:Аралдар]]<br />
[[Санат:БАӘ]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9E%D0%BF%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%96%D1%81%D1%96%D0%BCОпциондық келісім2016-08-11T09:29:45Z<p>GanS NIS: «Бизнес» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Опциондық келісім''' ({{lang-lat|optio — тандау, қалау}}) — алдын ала жасалған лицензиялық келісім, бұл келісімге сәйкес лицензиат өзі назар аударған техника объектісімен неғұрлым ұзақ танысу құқығын алды. Әдетте, келісім ноу-хау беру кезінде жасалады, мұнда лицензиар лицензиялық келісімге қол қойылғанға дейін өндірістің құпиясын ашқысы келмейді, ал лицензиат мәні өзіне мәлім емес ғылыми-техникалық жетістікті сатып алғысы келмейді. Белгілі бір соманы төлегеннен кейін лицензиат техника объектісімен танысу, оны сынақтан өткізу құқығын алады.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Азаматтық құқық]]<br />
[[Санат:Құнды қағаздар нарығы]]<br />
[[Санат:Бизнес]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9E%D0%B9%D1%8B%D0%BD_%D0%B1%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%81%D1%96Ойын бизнесі2016-08-11T09:10:20Z<p>GanS NIS: «Ойын бизнесі» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Ойын бизнесі''' - [[құмар ойын]]дарды ([[бильярд]], [[казино]]) ұйымдастырудан, [[лотерея]] өткізуден, [[ойын-сауық]]-эстрадалық қойылымдарды, сахналық көрсетімдерді, т.б. ұйымдастырудан пайда алуға бағытталған [[бизнес]]. Ойын бизнесі өнім ([[тауар]]) өткізумен, жұмыстарды орындаумен, қызметтер көрсетумен айналыспайтын жəне [[ойынхана]]ның құмар ойындар мен бəстесулерге қатысудан ұтыс жəне оларды өткізгені үшін төлемақы түрінде табыс алумен байланысты кəсіпкерлік қызмет. "Ойынхана" - ойын бизнесі саласындағы кəсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға берілген лицензия негізінде құмар ойындар өткізілетін жəне бəске тігілетін заттар қабылданатын кəсіпорын: казино, тотализатор, букмекерлік кеңсе, ойын автоматтары құжырасы жəне басқа ойын үйлері (орындары).<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы баспасы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Ойындар]]<br />
[[Санат:Ойын бизнесі]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D1%96%D0%B7%D0%B3%D1%96_%D2%9B%D0%BE%D1%80_(%D0%BA%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0)Негізгі қор (кітапхана)2016-08-11T06:27:15Z<p>GanS NIS: «Кітапхана» деген санатты аластады; «Кітапханалар» деген санатты қосты (HotCat құралының к...</p>
<hr />
<div>[[Сурет:BIBLI-ZL.jpg|thumb|right|200px|]]<br />
'''Негізгі қор''' — [[кітапхана]]ның профилінде карай кұжаттардын мейлінше толық жиынтығы болып келетін кітапхана қорының белігі- Оның қызметі - әдебиеттерді тұрақты сақтап, түрлі мезгілдік терендіктегі құжаттармен оқырман сұранысын қанағаттандыру.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006.ISBN 9965-808-78-3</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Кітапханалар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D3%99%D1%83%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%B3%D1%96_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BDМоңғол дәуіріндегі Қазақстан2016-08-09T10:56:54Z<p>GanS NIS: «Қазақстан тарихы» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>Моңғолдық жаулап алуы еуразиялық аймақтарда құрылған қарым-қатынасты және оны мекендеген тайпалар мен халықтар өзара байланыстарын бұзды, олардың этносаяси және шаруашылық-мәдени дамудың барысын өзгертті.<br />
<br />
Моңғол тайпалары ХІІ ғ. ортасына қарай [[Моңғол Алтайы|Моңғол Алтайының]] аумақтарынан және Ертіс жоғары басынан [[наймандар]], [[Қыпшақтар|қыпшақтарды]] ығыстырып, түркітілдес топтарды өзіне ұқсатып, түріктерден материалдық мәдениет, шаруашылық және тұрмыстың нысандары, көшпелі салттар мен мал тұқымдарының көптеген элементтерін өзіне алып, [[Орхон жазба ескерткіштері|Орхон]] мен [[Керулен|Керуленнен]] [[Батыс|батысқа]] қарай бет бұрды. Осы уақыттан бастап, көптеген уақыт бойы сақталған түрік пен моңғолдарды орналастыру шекаралары орнатылды. Моңғолдар мекенденген аумақ солтүстікте [[Байкөл|Байқалдан]] Ертіс және Енисей жоғарғы жағынан оңтүстікте Гоби шөл даласына дейін созылып жатты. <br />
<br />
[[1218 жыл|1218]]-[[1219 жыл|1219]] жылға қарай моңғолдар көрші елдердің көптеген халықтарына өзіне бағындырды. Енисей қырғыздары мен буряттардыңжерлері жаулап алынды, танғұттардың мемлекеті құлады, [[Ұйғырлар|Ұйғыр]] Турфан патшалығының билеушісі моңғол азаматтығын өз еркімен қабылдады. Цинь империясының әскерлерін құлдырағаннан кейін моңғолдар Солтүстік Қытайды мекендеді. Шыңғысханның келесі мақсаты – [[Орта Азия]], [[Иран]], [[Таяу Шығыс]], [[Күнгей Кавказ]], [[Шығыс Еуропа|Шығыс Еуропаны]] жаулап алу. [[Ертіс]], [[Арал теңізі]] және [[Әмудария|Әмудариядан]] батысқа қарай Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы және оның ұрпақтарына ұлысқа әлі жаулап алынбаған жерлерді берді. <br />
<br />
[[Моңғолдар]] Жетісуді тойтарыссыз жаулап алды. [[1210 жыл|1210]]-[[1211 жыл|1211]] жж. [[Қарлұқ облысы|қарлұқ облысының]] иленушісі [[Арыслан-хан]] Шыңғысхан билігіне ауысты. [[1217 жыл|1217]] ж. қарлұқ билеушісі Алмалық Бұзар да моңғол ханына тәуелді болды, ал келесі жылы [[Баласағұн]] қаласы моңғол қолбасшысы [[Жебе|Жебеге]] күрессіз берілді. <br />
<br />
[[Найман]] қолбасшысы [[Кұшлық|Кұшлықтың]] сегіз жылдық билігі, хорезмшах [[Мұхаммед|Мұхаммад]] және қарлұқ иеленушісімен соғысы нәтижесінде Жетісу тұрғындары соңында кедейленді. Көбінесе көпшілік табынуға тыйымы Құшлықтың мұсылмандарға қатысты қатты ашу мен қудалауды шақырды, сондықтан дінге еріктілікті көрсеткен моңғолдарды халық құтқарушы ретін қарсы алды. Жетісу халқын өз жағына бағындырғысы келген [[Шыңғыс хан|Шыңғысхан]] осы аймақта тонаушылық пен қырғынға тыйым салды. Құшлық [[Орта Азия|Орта Азияға]] қашты, ал нәтижесінде оны Бадахшанда моңғолдар қуып жетіп, өлтірді. <br />
<br />
[[Шығыс Түркістан]] және [[Жетісу|Жетісудің]] жаулап алуы [[Оңтүстік Қазақстан облысы|Оңтүстік Қазақстан]] арқылы [[Орта Азия|Орта Азияға]] жолды ашты. [[Шыңғыс хан|Шыңғысхан]] Мәуеренахрдағы жағдайды білу мақсатымен, ең алдымен, хорезмшах [[Мұхаммед|Мұхаммадқа]] [[Солтүстік Қытай|Солтүстік Қытайдағы]] өзінің жеңісі және «түркі елдерінің» жаулап алуы туралы, сонымен қатар бейбітшілік келісім ұсынысы бар хабарламаны жіберді. Бұл болашақ әскери жорықтың дипломатиялық дайынығы болд. [[1218 жыл|1218]] ж. жазда шыңғысхан жіберге [[Отырар|Отырар қаласындағы]] сауда керуенінің опат болуы хорезмшах иелігіне басып кіру себебі болды. Отырар қаласындағы хоремзшах [[Ғайыр-хан]] билеушінің өкілі Иналшық көпестерді тыңшылықта күдіктеніп, оның бұйрығы бойынша оларды өлтірді. Шыңғысхан әскерінің жорығы [[1219 жыл|1219]] ж. қыркүйекте басталды. Моңғол әскері Ертістен Жетісу арқылы жүрді. Олар 150 мың адамды құрады, олардың ішінде 111 мың моңғол, әскердің қалған бөлігін Шыңғысхан билігіндегі жауынгерлер – [[Ұйғырлар|ұйғыр]] мен [[қарлұқтар]] құрады. <br />
<br />
[[1219 жыл|1219]] ж. моңғол әскерінің Мәуеренахрға Орта және Төменгі [[Сырдария]] қалаларының аудандарына қозғалыс бағдары Қазақстанның шаруашылық қатынаста ең қоныстанған және меңгерілген аудандары – [[Жетісу]] арқылы жатты. Оңтүстік Қазақстан аумағының жергілікті тұрғындары моңғол әскеріне батыл соққы берді және олар жаппай лаңкестік, зорлық, көптеген облыстарды талқандау, қалаларды бұзу әдістерін қолданды. [[Араб тілі|Араб]] және [[Парсы тілі|парсы]] деректерінде әр түрлі елдердің отыз шақты қалалар келтіріліген, оның тұрғындарын моңғолдар түгелдей қырып тастады. Олардың ішінде үш оңтүстік қазақстандық қалалар бар: [[Отырар]], [[Сығанак]] және [[Ашнас]]. <br />
<br />
Отырар қаласының билеушісі Ғайыр хан өзінің 80 мың әскерімен қаланың қорғаныс 5 ай бойы ұстай алды. Тек гарнизон әскербасының бірі Қараджа-хаджиб моңғолдарға беріліп, [[Суфи хан|Суфи ханның]] дарбазы арқылы бекіністен кеткеннен кейін ғана, жау әскері түнде қалаға кірді. Тағы бір бойы Ғайыр хан қамалды соңғы әскері қалғанша дейін қорғады. Ол тұтқынға алынып, жаза тартылды, а бүкіл тұрғындар бір үйір қойлар сияқты қаладан қуылды және өлтірілді, ал тірі қалғандар тұтқынға алынды.<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%B1%D2%9B%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%83Жұқтыру2016-08-09T10:23:29Z<p>GanS NIS: «Жұқпалы аурулар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Жұқтыру''' немесе '''Инфекция''' — ауру қоздырғыштарының [[адам]] немесе [[жануарлар]] ағзасына енуінен туындайтын әр түрлі жұқпалы үрдістердің түрлері (ауру, кесел қоздырғыштарын өзімен тасымалдау).<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><br />
<br />
Әрбір жұқпалы аурудың дерттенуі (патогенезі) сол аурудың қоздырушысы мен ағзаның оған жауап қайтаруының өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалады және де ол осы микро және макроағзалардың бір-біріне әсер еткен кездегі ортаның жағдайына тәуелді болады. Бұл жағдайда қоздырушының денеге ену және таралу жолдарының да маңызы аз емес. <br />
<br />
== Инфекция қақпасы ==<br />
Зардапты микробтың жануар ағзасына енген орнын "инфекция қақпасы" деп атайды. Инфекция қақпасы қызметін тері, көз коньюнктивасы, тыныс, ас қорыту және несеп жолдарының кілегейлі қабықтары, ал эмбриональдік кезеңде плацента атқарады. <br />
Әрбір жұқпалы ауру қоздырушысы өз эволюциясында бейімделу арқылы ағзаға ену кезеңінде өзінің өсіп-өнуіне, денеде тарауына ең бір қолайлы жағдаяттарды қамтамасыз етеді. Сондықтан инфекцияның кіру қақпасы әр қоздырушыға телімді болып келеді. Кейбір микроағзалардың денеге белгілі бір жолмен енгенде ғана уыттылығы байқалады (мысалы, құтырықтың вирусы зақымданған тері мен кілегейлі қабық арқылы енгенде), ал басқаларының (олар көптеп саналады) бірнеше кіру жолдары болады. <br />
Нақтылы жұқпалы ауруды дауалау үшін қоздырушының өзіне тән инфекция қақпасын білу қажет, жылқының инфекциялық анемиясының вирусы қан сорғыш жәндіктер шаққанда тері арқылы өтеді, ал мандам ауруы кезінде де қоздырушы тері арқылы енеді, бірақ бұл үшін терінің зақымдануы шарт. Ал туберкулез бен топалаңның қоздырушыларының кіретін жолдары сан алуан да, жануарларды жұғудан сақтандыру үлкен қиындыққа соғады. <br />
<br />
== Қоздырушының денеге енуіне байланысты инфекцияның түрлері ==<br />
Басым көпшілік жағдайда инфекция қоздырушысы ағзаға сырттан - қоршаған ортадан енеді. Мұндай жағдайдан туындаған жұқпалы ауруды "экзогендік инфекция" деп атайды. Сау малдар микроб паразитті алып жүріп, қорғаныс күштерінің әлсіреген кезінде, әлгі микробтың уыттылығының күшеюінің нәтижесінде ауруға шалдығуы мүмкін. Мұндай құбылыс "эндогендік инфекция", болмаса "аутоинфекция" деп аталады. Ол төлдің пастереллез, сальмонеллез, колибактериоз, шошқаның тілме, жылқының сақау ауруларының шығ кездерінде жиі байқалады. Эндогендік инфекция кезінде күщейіп алған микробтың экзогендік инфекция тудыруы жиі байқалады. <br />
<br />
Егер инфекцияның енген жолы белгісіз болғанда оны "криптогенді инфекция" деп атайды. Табиғи жолмен адамның араласуынсыз болған инфекция "спонтандық", қолдан қоздырылған жағдайда "моноинфекция", немесе қарапайым (жай) инфекция деп, ал бірнеше қоздырушылардың ағзаға ену нәтжесінде тиісінше бірнеше ауру пайда болса, ол "аралас" (қабаттасқан) "инфекция" деп аталады. Мысалы, бруцеллез бен туберкулез сиырда, оба мен пастереллез шошқада аралас инфекция ретінде байқалады. <br />
Кейбір аурулар кезінде сауығып кеткен жануар сол инфекцияға қайтадан шалдығуы мүмкін. Осындай инфекцияның қайталануын "реинфекция" деп атайды. Ал микроб мал жазылмай тұрып қайта жұқса, ол - "суперинфекция" болып келеді.<br />
<br />
Кей жағдайда ауру сылбыр, клиникалық белгілері білінбестен өтеді. Осындай жағдайда ағза әлсірейтін болса ауру асқынып кетеді. Дерттің осылайша өршуін "рецидив" деп, ал екі рецидивтің арасындағы кезеңді "ремиссия" деп атайды. Рецидивтер созылмалы аурулар (бруцеллез, туберкулез, маңқа, мандам) кезінде жиі байқалады. <br />
<br />
== Қоздырушының денеде тұрақтануына байланысты инфекцияның түрлері ==<br />
Микроб ағзаға инфекция қақпасы арқылы енгеннен кейін сол байланысты туындайтын инфекцияның да екі түрі болады. <br />
* Біріншісі - "шектелген" немесе "ошақты инфекция" да;<br />
* Екіншісі "жайылған, денені жайлаған" (генерализацияланған) инфекция. <br />
<br />
Ал кейбір жұқпалы аурулар кезінде микроб енген жерінде қалып, сол жерде ғана шоғырлана өсіп-өнсе де, оның уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл ағзаны жайлап алады. Мұндай құбылысты "токсикоинфекция" деп атайды. Микроб өзінің өсіп-өнген бірінші ошағынан қанға түсіп, қанда өсіп-өнбесе де қан ағысымен бүкіл денеге тараса, мұндай жағдайды "бактериемия" деп атайды. Ол бруцеллез, маңқа, туберкулез кезінде байқалады. Мұндай жағдай вирустық инфекциялар кезінде "вирусемия" немесе "виремия" деп аталады. Ал енді қанға түскен микроб қанда өсіп-өнсе, ол бүкіл ағзаны тез жайлап алады да, дертті тым асқындырып жібереді. Мұндай жағдайда "сепсис" немесе "септицемия" деп атайды. Ол қазақтың халықтық ветеринариясында "өлітію" деп аталады. <br />
<br />
Жұқпалы аурулардың таралуына бейімділігі, оның ауру малдан сау малға жұғу қасиеті "жұғымталдығы" (орысша - контагиозность, заразность, заразительность) деп аталады. Ең жұғымтал аурулар сонымен бірге тым жіті өтетін тез тарайтын аурулар. Олар аусыл, оба, тұмау, т.б.<br />
<br />
== Жұқпалы аурулардың сатылылығы ==<br />
Жұқпалы ауруларға тін қасиеттердің бірі - олардың өршуінің "сатылылығы". Яғни ауру білінгеннен кейін, бірінен соң бірі бірнеше кезеңдер өтеді. Ол кезеңдер "жасырын" (инкубациялық), "бастапқы" немесе клиника алдындағы (продромальдік), "клиникалық" және "ақырғы" болып бөлінеді.<br />
<br />
Зардапты микроб жануар ағзасына енгеннен соң ауру бірақ уақыт өткеннен кейін барып білінеді. Осы микробтың енуі мен аурудың алғашқы белгілері басталғанға дейінгі уақыт аралығын "жасырын" немесе "инкубациялық кезең" деп атайды. Созылмалы түрде өтетін аурулар (бруцеллез, туберкулез, маңқа) үшін жасырын кезеінің соңы ретінде арнайы (аллергиялық немесе серологиялық) зерттеулердің оң нәтижесі белгілі болған мерзім алынады. Инкубациялық кезең бірнеше сағаттан бастап (ботулизм, тұмау, топалаң) бірнеше аптаға (бурцеллез, туберкулез) немесе айға (құтырық, лейкоз) созылады. Тіпті бір аурудың өзінде де жасырын кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болады. Ол түскен микробтың дозасы мен уыттылығына, микроағзалардың төзімдлігіне, қоршаған ортаның факторларына байланысты өзгеріп отырады. Инкубациялық кезең кезінде микроб өсіп-өнеді, тіпті кейбір жұқпалы аурулар (ауысыл, құтырық) кезінде сыртқы ортаға бөлініп шығады. Сондықтан оның ұзақтығын індетке қарсы шараларды белгілегенде ескеру қажет. <ref>Сайдулин Т. Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары. "Оқулық" - Алматы, 518 бет</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Жұқпалы аурулар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80Металдар2016-08-09T04:07:14Z<p>GanS NIS: /* Металл құралымдар */</p>
<hr />
<div>[[File:Metal movable type.jpg|thumb|alt=A.| ''Металдар'']]<br />
<br />
<br />
'''Металдар'''– [[Электр тоғы]] мен жылуды жақсы өткізетін, пластикалық қасиеті жоғары, жылтыр заттар. Мұндай қасиеттердің болуы металдардың ішкі құрылымымен байланысты.<br />
<br />
Металдардың (сынаптан басқа) [[кристалдық тор]] көздерінде металл [[атом]]дары орналасқан. Олар бір-бірімен металдық байланыспен байланысады. Металдардың иондану энергиясы аз болғандықтан олардың валенттік электрондары оңай бөлініп, бүкіл кристалдың бойында еркін қозғала алады. Сондықтан олардың жиынтығын [[электрон газы]] деп те атайды. Су ерітінділеріндегі реакциялар үшін металдың активтілігі оның активті қатардағы орнына байланысты.<br />
<br />
Металдардың қаттылығы, температураға төзімділігі күнделікті тәжірибеде шешуші рөл атқарады. Егер шыны [[хром]]мен кесілсе, ал [[цезий]]ді адам тырнағымен-ақ кесе алады. Кейбір металдар жұмсақ ([[күміс]], [[алтын]], т.б.) болғандықтан таза металдардың орнына олардың бір-бірімен құймалары қолданылады. Ең алғаш алынған құймалардың бірі – [[қола]].<br />
<br />
Темір мен оның құймалары ([[шойын]], [[болат]]) қара металдар, ал қалғандары түсті металдар; [[алтын]], [[күміс]], [[платина]] химиялық [[реактив]]терге төзімділігіне байланысты асыл металдар; сумен әрекеттесіп сілті түзетін металдарды сілтілік (Lі, Na, K, Rb, Cs), ал [[жер қыртысы]]ның негізін құрайтындарын сілтілік жер металдар; массалық үлесі 0,01%-дан аспайтындарын сирек металдар деп атайды. Өнеркәсіпте металдарды негізінен [[пирометаллургия]], [[гидрометаллургия]] және [[электрметаллургия]] әдістерімен алады. Металдар электр сымдарын, тұрмысқа қажет бұйымдар ([[қазан]], [[балға]], т.б.) жасауда, т.б. кеңінен қолданылады.<br />
<br />
===Кейбір металдар===<br />
[[Сурет:Osmium crystals.jpg|thumb|200px|[[Осмий]]]] [[Сурет:Aluminium bar surface etched.jpg|thumb|200px|[[Алюминий]]]]<br />
#[[Сілтілік металдар]]:<br />
#*[[Литий]]<br />
#*[[Натрий]]<br />
#* [[Калий]]<br />
#* [[Рубидий]]<br />
#*[[Цезий]]<br />
#* [[Франций]]<br />
#[[Сілтілік-жер металдар]]:<br />
#*[[Магний]]<br />
#*[[Кальций]]<br />
#*[[Стронций]]<br />
#*[[Барий]]<br />
#*[[Радий]]<br />
# [[Амфотерлі металдар]] (екідайлы):<br />
#* [[Алюминий]]<br />
#* [[Галлий]]<br />
#* [[Қорғасын]]<br />
#* [[Қалайы]]<br />
#*[[Бериллий]]<br />
#*[[Мырыш]]<br />
#[[Бағалы металдар]]:<br />
#*[[Рутений]]<br />
#*[[Родий]]<br />
#*[[Палладий]]<br />
#*[[Осмий]]<br />
#*[[Иридий]]<br />
#*[[Платина]]<br />
<br />
===Табиғатта көп кездесетін металдар қатарына жатады:=== <br />
{{main|Табиғи металдар}}<br />
* Al (8,1%)<br />
* Fe (4,65%)<br />
* Ca (3,6%)<br />
* Na (2,64%)<br />
* K (2,5%)<br />
* Mg (2,1%)<br />
* Tі (0,57%)<br />
*Mn (0,1%)<br />
*Ba (0,05%)<br />
*Sr (0,03%)<br />
*Қалғандары (0,1365%)<br />
<br />
== Металдардың физикалық қасиеттері ==<br />
Металл кристалындағы атомдар, иондар "электрон газымен" берік ұсталып, металдық байланыс түзеді дедік. Кристалдағы бос электрондарға тəуелді металдар белгілі бір ортақ қасиеттерге ие болады. Бұл қасиеттерге жылу жəне электрөткізгіштік, металдық жылтыры, иілімділігі, т.б қасиеттері жатады.<br />
=== Электр жəне жылуөткізгіштігі===<br />
Электр өрісінің əсерінен электрондар бағытты қозғалысқа ие болады, сөйтіп, электр тогя пайда болады. Электрөткізгіштігі ең жоғары металдар күміс пен мыс, одан кейін алтын, алюминий, темір болып келеді. Ең аз электрөткізгіштік сынапқа тəн<br />
=== Металдық жылтыры ===<br />
Бұл металдардың өзіне тəн қасиеттерінің бірі-оны адамдар өте жоғары бағалап, кейбір көркемөнер туындыларын жасауға пайдаланады. Металдың бəрі де мөлдір емес, өзіндік жылтыры бар. Олар көбінесе сұр түсті болып келеді.<br />
=== Иілімділігі (пластикалығы) ===<br />
Металдарды соққанда, ұсақ түйіршіктерге бөлініп шашырап қалмайды, небəрі пішінін өзгертіп тапталады не жанашылады, яғни соғуға төзімді пластикалық қасиетін, иілімділігін көрсетеді.<br />
=== Балқу температурасы ===<br />
1000° жоғары температурада балқитын металдарды ''қиын балқитын'', ал одан төмен болса, ''оңай балқитын'' деп бөлінеді. Ең оңай балқитын металл-сынап оның балқу температурасы 38,9 градус. Ең қиын балқитын металл-'''вольфрам''', оның балқу температурасы 3390 градус, сондықтан оны элеткр шамынынң сымын дайындау үшін қолданады.<br />
<br />
<br />
==Металдардың химиялық қасиеттері==<br />
Металдардың көпшілігі химиялық активті элементтер болғандықтан жай және күрделі заттармен әрекеттеседі:<br />
<br />
===Жай заттармен:===<br />
# 2Mg + 0<sub>2</sub> = 2MgO + Q жану реакциясы<br />
# Fe + S = FeS темір (II) сульфиді<br />
# Са + Сl<sub>2</sub> = СаСl<sub>2</sub> кальций хлориді<br />
<br />
Металл [[гидридтер]]і тұз сияқты қатты заттар. Металл гидридтерінде ғана сутегінің тотығу дәрежесі - 1 болады, себебі металдар [[электрон]]дарын сутектің атомдык [[радиус]]ы кіші болғандықтан оңай береді.<br />
<br />
===Күрделі заттармен:===<br />
'''Сілтілік және сілтілік жер металдар сумен''' куатты әрекеттесіп, судағы сутекті ығыстырып шығарады.<br />
: 2Na + 2Н<sub>2</sub>O = 2NaOH + Н<sup>2</sup>↑<br />
<br />
'''Металдар қышқылдармен әрекеттеседі.''' Реакция нәтижесінде түзілетін өнімнің табиғаты металдың белсенділігіне жөне қышқылдардың концентрациясына тәуелді<br />
: Zn + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> (сұйык) = ZnSO<sub>4</sub> + Н<sub>2</sub><br />
: Zn + 2H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>(конц.) = ZnSO<sub>4</sub> + SO<sub>2</sub>↑ + 2H<sub>2</sub>O<br />
: 4Mg + 10HNO<sub>3</sub> (сұйық) = 4Mg(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>+ NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>O<br />
: Ag + 2HNO<sub>3</sub> (конц.) = AgNO<sub>3</sub> + NO<sub>2</sub>↑ + H<sub>2</sub>O<br />
<br />
'''Металдар тұздармен әрекеттеседі.''' Белсендірек металдар (химиялық белсенді металл) белсенділігі темен металды оның қосылыстарынан ығыстырып шығарады.<br />
: Cu + Hg (NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> = Cu (NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>+Hg<br />
: Zn + CuSO<sub>4</sub> = ZnSO<sub>4</sub> + Cu<br />
: 2Mg + TiCl<sub>4</sub> = 2MgCl<sub>2</sub> + Ti<br />
<br />
'''Металдар оксидтермен әрекеттеседі:'''<br />
: 2Al + Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> = Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 2Fe<br />
: Mg + CO<sub>2</sub>=MgO + CO<br />
Металдар органикалық қосылыстармен де әрекеттеседі:<br />
: Na + C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH = C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>ONa + 0,5H<sub>2</sub><br />
: 2Na + CH<sub>3</sub>Cl = C<sub>2</sub>H<sub>6</sub> + 2NaCl<br />
<br />
==Металдарды алу әдістері==<br />
Құрамында металл қосылыстары бар минералдар мен тау жыныстарынан металды өнеркөсіптік жолмен беліп алу экономикалық тиімді болса, олар кен деп аталады.<br />
<br />
Металдар табиғи кендерден алынады. Кендегі металды бос жынысынан айыру арқылы байыту жүргізіледі — олардың бірі флотацияәдісі. Алу әдістері металдардың химиялық белсенділіктеріне негізделген.<br />
<br />
Қазақстандагы металл кендері және металл өндірісі аймақтарда төмендегідей болып шоғырланған.<br />
* [[Қорғасын|Pb]], [[Мырыш|Zn]] - [[Текелі қорғасын-мырыш комбинаты|Текелі]], Малеевск, [[Ащысай қорғасын-мырыш кен орны|Ащысай]];<br />
* [[Магний|Mg]], [[Титан|Ti]], Zn, In, Be, Ta, [[Ниобий|Nb]] - [[Өскемен]]де өндіріледі ''([[Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты|Қорғасын-мырыш]], [[Өскемен титан-магний комбинаты|Титан-магний комбинат]]тары, [[Қазмырыш]] АҚ)'';<br />
* [[Родонит|Мn]] - [[Қаражал темір-марганец кен орны|Қаражал]], [[Жезді марганец кен орны|Жезді]];<br />
* [[Уваровит|Сr]] - Хромтау ([[Кемпірсай кенді алқабы|Кемпірсай]]да), [[Ақтөбе облысы]];<br />
* [[Мыс|Cu]] - [[Жезқазған мыс кен орны|Жезқазған]], [[Ақтоғай мыс кен орны|Ақтоғай]], Айдарлы;<br />
* [[Темір|Fe]] - Қарағанды, Орал, Рудный, [[Соколов темір кен орны|Соколов]], [[Сарыбай темір кен орны|Сарыбай]], [[Лисаков темір кен орны|Лисаковск]];<br />
* [[Вольфрам|W]], Мо - Ағадыр, Катонқарағайда ([[Шығыс Қазақстан облысы]]);<br />
* [[Қалайы|Sn]] - Көкшетау (Сырымбет), Қорғалжын;<br />
* [[Алтын|Аu]] - [[Бақыршық алтын кен орны|Бақыршық]], [[Майқайың алтын кен орны|Майқайың]], [[Жітіқара алтын кен орны|Жітіқара]].<br />
<br />
Металлургия өндірісі үш топқа бөлінеді: <br />
# [[пирометаллургия]], <br />
# [[гидрометаллургия]],<br />
# [[электрометаллургия]].<br />
<br />
Бұл өндірістерде сәйкес жылу, су және электр куаты пайдаланылады.<br />
<br />
===Металлургия===<br />
{{main|Металлургия}}<br />
[[Сурет:VysokePece1.jpg|200px|thumb|right]]<br />
Металлургия – [[ғылым]]ның, техниканың, [[өнеркәсіп]]тің кеннен немесе басқа да материалдардан металл алу процестерін, сондай-ақ металл қорытпаларға олардың химиялық құрамы мен құрылымын өзгерту арқылы қажетті қасиеттер беру процестерін қамтитын саласы.<br />
<br />
* Металлургияға кендерден металдарды ажыратып алуға дайындау мақсатымен кентастарды өңдеу процестері ([[уату]], [[байыту]], [[кесектеу]], т.б.); <br />
* кентастар мен басқа материалдардан металды бөліп алу процестері, металдарды қажетсіз қоспалардан тазарту; <br />
* металдар мен қорытпалар өндіру; <br />
* металдарды термиялық, химия-термиялық және термомеханикалық өңдеу; <br />
* металдарды қысыммен және құймалап өңдеу; <br />
* металл бұйымдардың бетін әрлеу не қорғау мақсатында басқа металл қабатымен қаптау, т.б. жатады.<br />
<br />
Түсті және қара металлургия, галламды, өте жоғары температурада (2000 – 20000 К) өтетін [[плазма]]лы және [[лазер]]мен өңделетін металлургия болып ажыратылады; орындалатын процестерге байланысты пирометаллургия және гидрометаллургияға бөлінеді.<br />
<br />
Қара металлургия – қара металдар өндіру барысында кен шикізатын қазып алудан бастап, оны өңдеп [[шойын]], [[ферроқорытпа]], [[болат]], [[илек]], [[құбыр]], [[рельс]], т.б. өнімдерді алуды қамтитын металлургия саласы. [[Қазақстан]] қара металлургиясының байлығы мен болашағы – темір [[кен]]дері. Оның негізгі қорлары [[Қостанай]], [[Қарағанды]] және [[Жезқазған]] облыстарында шоғырланған. Қара металл шикізатының базасы [[Соколов-Сарыбай]] және [[Лисаков]] кен байыту комбинаттарында комбинатында өндіріледі.<br />
<br />
Түсті металлургия – кен шикізаттарын өндіру мен өңдеуден бастап, дайын өнім алуға дейінгі түсті металдар мен олардың қорытпаларын алу өндірісін қамтиды. Түсті металдардың вакуумдық металлургия саласы жақсы жолға қойылды.<br />
<br />
Галламды металлургия – су ерітінділерінен галламдарды (галлийдің электрлік теріс зарядталған басқа металдармен сұйық қорытпасы) химиялық жолмен қалпына келтіру арқылы металдар мен олардың қосылыстарын алу процестерін зерттейді. Металлургияның бұл жаңа саласы дүние жүзінде алғаш рет [[Қазақстан]]да [[1960]] жылдары жасалды.<br />
<br />
[[Алюминий]] галламындағы сілтілі ерітінділерден алынған галлийдің цементтелуін зерттеу жөнінде үлкен ғылыми жұмыстар жүргізілді. Плазма металл бетін тазалауда және әр түрлі беттерді металмен қаптау технологиясында, [[термоядролық зерттеу]]лерде, плазма химиясында, т.б. қолданылады. Плазма металлургияда қиын балқитын металдар мен олардың қосылыстарын алуда аса қажет.<ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref><br />
<br />
==Металл аққыштығы==<br />
{{main|Металл аққыштығы}} <br />
Металл аққыштығы– жүктеме берілу кезінде металдың [[пластик]]алық пішінсіздену қасиеті. Металл аққыштығы – жартылай өңделген өнімдерден дайындамалардың сырт пішінін құру кезінде, [[қысым]]мен өңдеуге қабілеттігінің барлығын анықтайтын металдардың қажетті [[технология]]лық қасиеті.<br />
<br />
Суықтай созу кезінде металл аққыштығын анықтау үшін технологиялық сынама түріндегі сынақтардан ''(бүгу, сығу, жаншу, т.б. сынақтар)'' өткізеді. Металл аққыштығы балқытылған металдың [[құйма]] қалыпты толтыру қабілеттілігі болып табылады. Ол [[құйма]] қорытпалардың ең маңызды технологиялық қасиеттерінің бірі.<br />
<br />
Металл аққыштығы жоғары болғанда құйма қалыптың құрама пішінін неғұрлым дәл қайталайды; жұқа қабырғалы бұйымдар дайындауда бұл ерекше маңызды рөл атқарады. Құю [[температура]]сы жоғарылаған сайын қорытпаның сұйықтай аққыштығы артады. Металл аққыштығы металдың аққыштық шегі деп аталатын [[кернеу]]мен сипатталады.<br />
<br />
==Металдардың активтілік қатары==<br />
Eu, Sm, Li, Cs, Rb, K, Ra, Ba, Sr, Ca, Na, Ac, La, Ce, Pr, Nd, Pm, Gd, Tb, Mg, Y, Dy, Am, Ho, Er, Tm, Lu, Sc, Pu, Th, Np, U, Hf, Be, Al, Ti, Zr, Yb, Mn, V, Nb, Pa, Cr, Zn, Ga, Fe, Cd, In, Tl, Co,<br />
Ni,Te, Mo, Sn, Pb, (H2), W, Sb, Bi, Ge, Re, Cu, Tc, Te, Rh, Po, Hg, Ag, Pd, Os, Ir, Pt, Au<br />
<br />
==Металл ақша==<br />
{{main|Металл ақша}}<br />
[[Сурет:Tenge coins.jpg|thumb|230px|left|1, 2, 5, 10, 20, 50 және 100 теңге шақалар]]<br />
Металл ақша – [[алтын]], [[күміс]] немесе [[биметалл]] стандарттары кезеңінде асыл металдардан ''(алтын, күмістен)'' жасалған ақша белгілері. Олардың атаулы құны мен нақты құны сай келеді. Металл ақша [[Қазына]]ны құрайды әрі [[ақша]] [[функция]]сын атқарады.<br />
<br />
Қазіргі кезде мәнетті (шақаны), яғни қағаз ақша белгілерінен өзгеше түрде металдан шекілген ақша белгілерін металл ақша деп атайды. Әдетте ұсақ мәнет түрінде болады. Сонымен бірге [[коллекция]]лық ([[нумизматика]]лық) мәнеттер, соның ішінде асыл металдардан шекілген мәнеттер де шығарылады, мұндай мәнеттердің атаулы құнына сәйкес заңды төлемдік күші болады, бірақ олар рынокта нумизмат құны бойынша сатылады.<br />
<br />
[[Сурет:Gold1oz.jpg|150px|right|thumb]]<br />
Асыл металдан шекілген мәнеттер, көбінесе қазына ретінде жиналады, бұл орайда олардың бағасы тайтұяқ алтынның ''(құйма алтын)'' бағасына бағдарланады. Мәнет арнаулы кәсіпорында – мәнет сарайында шекіледі. Мәнетті айналысқа шығару туралы шешім елдегі ақша айналысын реттеу шеңберінде қабылданады.<br />
<br />
==Металл беріктігі==<br />
{{main|Металл беріктігі}}<br />
Металл беріктігі – металдардың белгілі бір жағдайлар мен шектерде қандай да бір әсерлерді ''(түскен жүктемелер, әр түрлі [[температура]]лық, [[Магнит өрісі|магниттік]], [[Электр Өрісі|электрлік]], т.б. өрістер, әркелкі кебу немесе ісіну, физикалық-химиялық процестердің дененің әр түрлі бөлігінде әркелкі өтуі, т.б.)'' бұзылмай қабылдау қасиеті.<br />
<br />
Әр түрлі жағдайлар үшін металл беріктігінің критерийлері: <br />
* пропорционалдық шегі, <br />
* аққыштық шегі, беріктік шегі, <br />
* сырғымалық шегі, т.б.<br />
<br />
Металл беріктігі бірнеше түрге (теориялық, техникалық, құралымдық, динамикалық, ұзаққа созылатын беріктік) ажыратылады. Металдарды беріктендіру үшін [[термия]]лық, [[химия]]-термиялық, [[термомеханика]]лық, [[механика]]лық әдістер қолданылады. Бірліктердің [[Өлшем бірліктерінің халықаралық жүйесі|халықаралық жүйесінде (СИ)]] металл беріктігінің өлшем бірлігі – Н.м/кг.<br />
<br />
==Металдар коррозиясы==<br />
Металдардың басым көпшілігі қоршаған орта (су, ауа) әсерінен жемірілуге (коррозияға) ұшырайды. Металдарды жемірілуден қорғау - қазіргі заманның ең негізгі мәселесі болып отыр. Жемірілуден қорғаудың негізгі әдістері:<br />
* лактау, бояумен бояу<br />
* Электрохимиялық қорғау<br />
* Катодтық, анодтық қорғау<br />
* Электр қорғау, т.б.<br />
<br />
==Металл құралымдар==<br />
{{main|Металл құралымдар}}<br />
Металл құралымдар – әр түрлі металдардан (көбінесе [[болат]]тардан) жасалған құрылыстық заттар. Металл құралымдардың әрі берік, әрі жеңіл түрлері де болады. Жеңіл алюминий қорытпаларынан жасалған құралымдарды пайдаланудың маңызы зор. Олар жеңіл, [[коррозия]]ға төзімді, оңай өңделеді әрі әсемдік береді. <br />
[[Сурет:Eiffelturm1.jpg|right|200px|thumb|[[Эйфель мұнарасы]]]]<br />
Металл құралымдар зауыттарда дайындалады да құрылыс алаңында құрастырылады. Оларды басқадай құрылыс материалдарымен аралас пайдалануға (мысалы, [[темір]]-[[бетон]]) болады. Металл құралымдар [[ғимарат]]тар мен басқадай құрылыстарда ([[мұнара]], [[көпір]] салу, т.б.) кеңінен пайдаланылады. Пайдалану мақсаттарына қарай олар әр түрлі болып, басым көпшілігі табақ темір түрінде пайдаланылады.<ref>Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0</ref><br />
<br />
== Металдардың тіршіліктегі маңызы ==<br />
Жер бетіндегі тіршілік металдарсыз мүмкін емес болар еді. Жасыл өсімдіктерде фотосинтез процесі жүру үшін хлорофилл керек, ал хлорофилдің қалыптасуы үшін магний қажет. Кальций сүйектер мен тістерді мықты және берік қылатын кальций қосылыстарын алуда маңызды рөл атқарады. Ал оттегіні бүкіл ағзаға эритроциттер арқылы тасымалдайтын гемоглобин ақуызын және бұлшықеттерде оттегіні байланыстыратын миоглобин ақуызын өндіру үшін темір қажет. Мыс ұлулар, өрмекшілер және ірі теңіз шаяндарының қанында оттегін тасымалдап, гемоглобин сияқты рөл атқаратын гемоцианин ақуызы үшін қажет. Мырыш ағзамыздағы ферменттердің тиімді жұмыс жасауы үшін қажет, ал кобальт атомдары В12 дәруменінде кездеседі. Молибден мен темір кейбір өсімдіктердің тамыр түйнектерінде атмосферадағы азотты “өңдеуші” бактериялар қолданатын нитрогеназ ферменті үшін маңызды рөл атқарады.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
<br />
[[Санат:Химия]]<br />
[[Санат:Химиялық элементтер]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8_%D0%96%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D0%AB%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2Мерғали Жанғалиұлы Ыбыраев2016-08-08T11:21:54Z<p>GanS NIS: «Қазақ драматургтары» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Мерғали Жанғалиұлы Ыбыраев''' (13 маусым 1942 жыл, Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Қарауыл кенті — 1997 жыл қараша айы, Семей) — ақын, публицист, этногроф, драматург, сазгер. <br />
<br />
Ол 1965 жылы Семей педагогикалық институтын бітіреді. Ол ауылдық мектептерде мұғалім, Абай ауданындағы "Совхоз туы" газетінде тілші, бөлім меңгерушісі, "Лениншіл жас" газетінің Семей облысындағы меншікті тілшісі, 1979-97 жылдары "Семей таңы" газеті мен қайта шыққан "Абай" журналының бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған.Белсенді ғылым публицист қызметі үшін Кенжебаев атындағы атындағы республикалық сыйлықтың иегері.<br />
<br />
==Еңбектері==<br />
Ол "Темір тұлпар", "Өнегелі өркен", "Судағы сәуле", "Күміс" тау өлең жинақтары, екі томдық "Жоғалған өзен" романының авторы.Оның Шәкәрім, Жігер спектакльдері Абай атындағы Семей музыкалық драма театрында қойылған. Және де ол көптеген әндердің авторы.Қалқаман Мамыр спектаклінің музыкасын жазған.<ref>Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық; Аруна баспасы.Алматы, 2005ж.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:13 маусымда туғандар]]<br />
[[Санат:1942 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:1997 жылы қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Қазақ ақындары]]<br />
[[Санат:Қазақ драматургтары]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8BМаржан аралы2016-08-08T10:14:08Z<p>GanS NIS: «Тропиктер» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div><div class="tright" style="clear:none">[[File:Maldives-Vakarufalhi.JPG|thumb|Maldives-Vakarufalhi|Мальдив аралдары]]</div><br />
<div class="tright" style="clear:none">[[File:Amedee Lighthouse - New Caledonia.jpg|thumb|Amedee Lighthouse - New Caledonia|Жаңа Каледония]]</div><br />
<br />
'''Маржан аралы''' теңіз әктас түйіршіктері мен [[маржан]]дар шоғырларынан құралған. Негізгі формалары — [[атолл]]. Олар қалыпты дамуы үшін ''теңіз суының температурасы жоғары'' және т.б. жағдайлар болуы керек. Маржан аралы негізінен жылы климаттық аймақтардың [[мұхит]]тары мен [[теңіз]]дерінде (''[[Үнді мұхит|Үнді]], [[Тынық мұхит]]тарының тропиктік белдемінде'') жақсы дамыған. <br />
<br />
Ірілері — [[Маршалл аралдары]] (аумағы 181,3 км²), [[Соломон аралдары]] (27556 км²), [[Жаңа Каледония]] (19103 км²), [[Мальдив аралдары]] (298 км²), т.б. көптеген аралдар кіреді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Аралдар]]<br />
[[Санат:Тропиктер]]<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9A%D3%A9%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D1%80Көктамыр2016-08-08T08:43:36Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Venous system en.svg|thumb|Көктамырдың денеде орналасу схемасы]]'''Көктамыр (вена)''' — қанды [[организм]] мүшелер жүйелерінен жүрекке алып келетін ірі [[қан]] тамыры. Түтікше мүше ретінде венаның қабырғасы үш қабықтан тұрады: ішкі қабығы — ''[[интима]]'', ортаңғы қабығы — ''[[медиа]]'' және сыртқы қабығы — ''[[адвентиция]]''. Интиманың ішкі бетін жұқа жалаң қабат - [[эндотелий]] астарлайды. Эндотелийдің астындағы шекаралас жатқан — эңдотелийасты қабатын жіңішке талшықты [[борпылдақ дәнекер ұлпасы]] құрайды. Бұл қабатта [[эластин]] талшықтарының торы және жетілмеген пішіні [[жұлдыз]] тәрізді жас жасушалар болады. Зақымдалған эндотелиоциттер жұлдызша жасушалардың есебінен қалпына келеді. Бұл қабаттың аморфты заты гликозамингликандарға бай. Көкгамырдың интимасында ішкі эластинді жарғақ қабаты болмайды.<br />
<br />
Медианы бірыңғай салалы [[ет]] ұлпасы құрайды. Венаның сыртқы [[адвентиция]] қабығы қоректендіргіш тамырларға бай борпылдақ дәнекер ұлпасынан тұрады. [[Медиа]] қабығының болу-болмауына байланысты [[вена]]: етті және етсіз көктамырлар болып екіге бөлінеді. Етті немесе миотипті көктамырларға аяқ пен қолдың, жануарлардың бас және [[мойын]] веналары жатады. Ал етсіз көктамырлардың қабырғалары тек [[эндотелий]] және эндотелийасты қабаттарынан тұрады. Бұларға мидың, көздің тамырлы қабығының, сүйектердің, көкбауыр перделіктерінің, [[бауыр]] бөлікшелерінің орталық көктамырлары жатады. Етсіз көкгамырларды фибротипті көктамырлар деп атайды.<ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9</ref><br />
<br />
== Майда көктамыр ==<br />
Майда көктамыр - ең кішкентай көктамырлар; қылтамырлардың қосылуынан түзіледі. Майда көктамырлар қосылып ірі көктамырлар түзеді.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Биоморфология]]<br />
[[Санат:Биология]]<br />
[[Санат:Морфология]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D2%B1%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%83Құтыру2016-08-08T05:24:11Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Rabid dog.jpg|right|thumb|Құтырған ит]]<br />
'''Құтыру''' ({{lang-la|rabies}}) — құтырған хайуанаттардың: иттің, мысықтың, түлкінің, қасқырдың шакалдың қабуынан немесе тістеуінен пайда болады. Жарқанат және басқа хайуандар да құтыруды таратушы болуы мүмкін.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том</ref><br />
<br />
== Тарихи деректер ==<br />
Құтыру өте ерте заманнан, адамзаттың мәдени тарихи қалыптаса бастаған кезден белгілі. Ол туралы мәліметтер Вавилонның б.з.д. 2300 жылы жасалған заңдар жинағында кездеседі. Демокрит иттің құтырығын жан-жақты баяндаса, Аристотель әртүрлі жануарларға құтырықтың ит қапқанға жұғатындығын жазды. І.Есенберлиннің "Алтын Орда" романында Әмір Темірдің Алтын Орданың болашақ ханы Тоқтамыстың құтырған ит талаған әйелі мен баласын өртетіп жібергені суреттелген. <br />
Құтырған ит сілекейінің жұғымталдығын алғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 жылы Францияда Цинке дәлелдеді. Оның отандасы Лион ветеринария мектебінің профессоры В.Гальте үй қоянына құтырық жұқтырып, қойды ауырған жануардың сілекейімен иммундеуге тырысты. Бұл деректерді пайдаланған Л.Пастер үй қоянының миына бірнеше рет өткізу арқылы аурудың қоздырушысын әлсіретіп, өзінің дүниежүзіне әйгілі вакцинасын алды. Құтырық қоздырушысының вирус екендігін бұдаен көп кейін 1903 жылы Ремленже мен Риффат-бей делелдеді. Румын ғалымы В.Бабеш және италяндық А.Негри кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққа шалдыққан жануардың ми нейрондарының протоплазмасында болатын ерекше құрылымды ашты.<br />
<br />
== Қоздырушысы ==<br />
''Pabies lyssavirus'' - [[рабдовирустар]] тұқымдастығының [[лиссавирустар]] туыстастығына жатады. Барлық рабдовирустар секілді оқ пішінді. Вириондарының ұзындығы 180 нм, көлденеңі 75-80 нм. Өсіп келе жатқан тауық және үйрек эмбриондарында, кейбір торшалардың өсінінде өсіруге болады. Бұл вирустың екі негізгі антигендері бар. Еритін S-антиген (капсид нуклеопротеиді) - барлық құтырық вирустарына ортақ және V-антиген (вирионның сыртқы қабығындағы гликопротеид) вирустың әрбір жеке титріне тән. Соңғы антигенге байланысты құтыру вирустары 4 сереворға бөлінеді. Індет кезінде кездесетін және лабороториялық құтыру вирустарының көпшілігі бірінші сереворға жатады. Басқа сереворлары әзірше тек Африкада бөлініп алынған. <br />
<br />
=== Төзімділігі ===<br />
Құтыру вирусы 60 градус кезінде 10 минут өткенде 100 градустан бірден белсенділігін жоғалтады. Төменгі температураға төзімді болады да, тоңазылтқыш қатырылған мида айлап сақталады. Шіри бастаған материалда 2-3 апта бойы тіршілігін жоймайды. Қолданып жүрген дезинфектанттардың кәдуілігі концентрациясы: 1-2% лизол ерітіндісі, 2-3% сілтілер, формалин және хлорамин вирусты тез арада белсенділігін айырады.<br />
<br />
== Індеттік ерекшеліктері ==<br />
Құтырықпен барлық жылы қанда үй және жабайы жануарлар, сонымен бірге адам да ауырады. Ит тектестер, сусар тектестер, жарқанат, кемірушілердің көптеген түрлері және үй мысығы аса бейім. Бұлардан адам мен төрт түлік малдың бейімділігі төмен, ал құстардың бейімділігі өте төмен. Жас жануарлар ересектерінен гөрі құтырық вирусына сезімтал келеді. <br />
Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Қорламасына байланысты құтырық індетінің табиғи және қалалық түрлері болады. Инфекция қоздырушысының бастауы қалалық індет кезінде иесіз иттер мен мысықтар, ал табиғи індет кезінде жабайы ет қоректі жануарлар. <br />
<br />
== Дерттенуі ==<br />
Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соғынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Онда жүйке торшалары бүлінген кезде вирус бездің түтігіне өтіп, сілекеймен араласады. Мидан қоздырушы сонымен қатар көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді, бәлкім оларда да өсіп өнеді. <br />
<br />
== Өтуі мен симптомдары ==<br />
Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да арттыққа созылады, әдетте 2-3 апта аралығындай болады. Оның ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, вирустың мөлшері мен уыттылығында, таланған малдың төзімділігіне байланысты. Инкубациялық кезең жас төлде ересек малға қарағанда әдетте қысқарақ болады. <br />
Құтырық жіті өтетін ауру. Әр түрлі жануарларда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің құтыруы жан-жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді. <br />
"Өршіген құтырықтың" 3 кезеңі болады: <br />
* біліне бастаған;<br />
* көтерліген; <br />
* дел*дал.<br />
Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып, қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақуруына ықылас білдірмейді. Кей жағдайда иесіне тым еркелеп, қолын бетін жалауға тырысады.Бұл кезде иттің сілекейінде вирус болтаныдықтан, өте сақ болған жөн. <br />
<br />
== Патологиялық өзгерістер ==<br />
"Патологиялық өзгерістердің" құтырық кезінде айтарлықтай ерекшеліктері болмайды, клиникалық белгілерімен қарастырғанда ғана айтарлықтай диагностикалық маңызы бар. Өлексені сырттай қарағанда арықтағаны, тістелінген, үйкелген орындары көрінеді. Басындағы, мойынындағы жүндері сілекейленген. Сойып қарағанда ішкі ағзаларында қан іркілген. Қарыны бос, ет қоректі жануарлардың қарынында жеуге жарамсыз заттар болады.<br />
<br />
== Емі ==<br />
Құтырған жануарды емдемейді, тез арада өлтіреді, өйткені оның адамға ауру жұқтыру қаупі зор. <ref>Сайдулин Т. Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары. Алматы</ref><br />
<br />
==Құтырудың белгілері==<br />
===Хайуандарда===<br />
<br />
* Бір түрлі күйде болады, кейде сұлық жатады, мазасызданады, ашуланшақ болады;<br />
* Аузы көбіктенеді — ішіп-жей алмайды;<br />
* Жанына жолағанның бәрін қауып, тістеуі мүмкін.<br />
* Хайуан 5 күн 7 күннің аралығында өледі.<br />
<br />
===Адамдарда===<br />
<br />
* Тістеген жер ауырып, ысиды;<br />
* Алқынып демалады, түрі жаңа гана жылаған адам сияқты болады;<br />
* Ауырсынып және қиналып жутынады, аузының сілекейі қоюланып, желімдесе береді;<br />
* Адамды үрей билейді, ашуланшақ келеді, құтырынып, алас урады;<br />
* Өлім алдында талма үстап, дене құрысып сал болып қалады.<br />
<br />
''Егер сізге біреуді тістеген немесе қапқан хайуан қутырған болуы мүмкін деген ой келсе:''<br />
<br />
* Хайуанды байлаңыз немесе бір апта сыртқа шығармай ұстаңыз;<br />
* Тістеген жерді сабынмен, сумен және сутегі асқын тотығымен (перекисьпен) жақсылап тазартыңыз, жараны жаппай, ашық қалдырыңыз;<br />
* Егер хайуан бір аптага жетпей өлсе (егер ол өлтірілген болса немесе ұстатпай кетсе) зардап шеккен адамды ауруханаға апарыңыз, сол жерде оған қатарынан бірнеше рет құтыруға қарсы дәрі шанышады.<br />
Құтырудың алғашқы белгілері тістегеннен кейін 10 күннен 2 жылға дейінгі уақыт аралығында (әдетте 3—7 аптадан кейін) байқалады. Емдеуді алғашқы белгілері білінгенге дейін бастау керек. Ал ол белгілер көрінгеннен кейін ештеңе де, тіпті осы заманғы медицина да адам өмірін құтқара ала алмайды.<br />
<br />
==Алдын алу==<br />
* Құтыруды деп сезік туғызған кез келген хайуанды өлтіріп, көміп тастаңыз (немесе бір апта бойы үйшікте ұстаңыз);<br />
* Иттерді вакцина жасау жөніндегі шараларға қатысыңыз;<br />
* Ауырған сияқты көрінген немесе мінезінде өзгеріс болган кез келген хайуаннан бала-ларды аулақ үстаңыз.<br />
<br />
Ауырған сияқты көрінетін немесе мінезінде өзгеріс бар хайуандарға көңіл бөліп, барлық сақтық шараларын қолданыңыз. Тіпті ол ешкімді тістеп қаппағанда да оның сілекейі дененің кесілген немесе жырылған жеріне түссе құтыру туғызады.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Аурулар]]<br />
[[Санат:Вирустық аурулар]]<br />
[[Санат:Жануарлар аурулары]]<br />
[[Санат:Жүйке жүйесі аурулары]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%83_%D2%9B%D2%B1%D2%9B%D1%8B%D2%93%D1%8BИелену құқығы2016-08-02T11:13:19Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Иелену құқығы''' — мүлікті нақты иеленудің заң жүзінде қамтамасыз етілген мүмкіндігі.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы, экономика институты</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
{{бастама}}<br />
<br />
[[Санат:Азаматтық құқық]]<br />
[[Санат:Меншік]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%97%D0%B0%D2%A3%D1%81%D1%8B%D0%B7_%D0%BA%D3%99%D1%81%D1%96%D0%BF%D0%BA%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BAЗаңсыз кәсіпкерлік2016-08-01T11:36:44Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Заңсыз кәсіпкерлік''' — кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өтпей не рұқсат(лицензия) алу міндетті болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру. Сол сияқты кәсіпкерліктің тыйым салынған түрлерімен шұғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен немесе акцизделетін тауарларды елеулі мөлшерде өндірумен, сақтаумен және өткізумен байланысты болса, экономикалық қызмет саласындағы қылмыс болып табылады. <ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қылмыс]]<br />
[[Санат:Экономика]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%B1%D0%BC%D1%8B%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D3%99%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D1%8BЖұмыссыздық жәрдемақы2016-08-01T09:14:31Z<p>GanS NIS: «Әлеуметтік қорғау» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Жұмыссыздық жәрдемақы''' - еңбекшілерді жұмысынан айырылуына байланысты әлеуметтік қорғау нысандарынығң бірі. Жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлеу, әдетте, жұмыспен қамту қызметіне жүктеледі.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
{{бастама}}<br />
<br />
[[Санат:Еңбек]]<br />
[[Санат:Әлеуметтік қорғау]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D2%B1%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%81Жұмбақтас2016-07-28T09:40:48Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Burabai.jpg|thumb|right|300px|Жұмбақтас]]<br />
'''Жұмбақтас''' – [[Әулиекөл]]дің сол жағында, [[Көкше]] мен [[Теміртау]] тауларының айырығында орналасқан жартас. Пішіні [[пирамида]] тәріздес, жиектері дөңгеленген граниттен тұрады. биіктігі 18 м. Жұмбақтастың пайда болу тарихы туралы халық жадында сақталған аңызда:17-жастағы тұтқынға түскен қалмақ қызы [[Оқжетпес]] шыңынан [[Бурабай]] (ескі атауы Әулиекөл) комитене секіріп кетеді де, сұлудың түскен жерінен таңғажайып жартас пайда болған. Егер Жұмбақтасқа көгілдір шығанақтан қараса, қыздың бейнесі байқалады, ал қарама-қарсы жағынан қараса мыстан кемпірдің бейнесін көруге болады. Орыс тілді авторлар Жұмбақтасты «[[Сфинкс]]» деп атап кеткен.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref><br />
<br />
== Жұмбақтас туралы аңыз ==<br />
Ертеде, мыңды айдаған, азуы алты қарыс бір бай болған екен дейді. Байдың ұлы көп, ал қызы жалғыз–ақ екен дейді. Қызы бет біткеннің көріктісі, асып туған перизат. Өзі және ақылды, өнерлі. Ата-анасы әлпештеп өсіреді. Әкенің ойы қызың хан баласына немесе ақылгөй би баласына беру.<br />
<br />
Күндердің күні сол елге бір сері жігіт келеді. Өзі сұлу, өзі әнші, өзі күйші. Сегіз қырлы, бір сырлы. Жігіттің сұлтаны. Үлкен де, кіші де оны ауыздарынан тастамай мақтаумен болады. Бірде жігіт байдың қызымен жүздеседі. Екеуі де махаббат отына жанып, жас жүректер жалындап табысады. Бірақ қыздың әкесі олардың қосылуына өлмейінше ризашылық берер ме? Соны білгендіктен, қос ғашық ретін табады да, екі сәйгүлікке мініп, түн жамылып, қашып кете барады. Талай күн, талай түн бел шешпестен суыт жүріп, Бурабайға келіп жетеді. Қуғыннан қара үзіп кеттік, ізімізден адастардық деген қуанышты көңілмен осы араға тоқтайды. Күміскөлдің жағасына хош иісі аңқыған жасыл жапырақ, көк балаусадан қос тұрғызады. Жігіт анау-мынау шағын кемеге бергесіз үлкен, сәнді қайық жасайды. Онымен екеуі көл бетіне шығып сайрандайды. Күміскөлдің теріскей – шығысы тұсындағы әдемі иінге жиі барып, ұзақ-ұзақ аялдайды. Көкшенің көлеңкесі үнемі түсіп тұратындықтан ба, әлде басқадай бір сыры бар ма, әйтеуір қолтыққа ұқсаған бұл иін алқара көк тартып, күміс судан бөлек бояумен әдемі әсер туғызады. Сол реңкіне қарай оны ата-бабаларымыз Көгілдір қолтық деп атаған екен. Екі жас осы Көгілдір қолтық айдынында тамылжыған табиғатқа тәнті болады. Суда шоршып ойнаған байлықтарды қызықтайды. Махаббат періштесіндей аққуларды тамашалайды.<br />
<br />
Қосылған қос аққудай екі жастың махаббатқа мас, қызықты күндері осылайша өтіп жатады. Бұл кезде оларды қыздың ағалары шарқ ұрып іздеп жүр еді. Қызының салт басты, сабау қамшылы бір "әуейімен" қашып кеткенін білгенде әкесі жер тепкілеп күркіреген болатын. Бүкіл елін қырып жібере жаздаған. Ұлдарына жасақ қосып беріп, қуғынға аттандырған. Жігітті өлтіріп, қызын қайтып әкелуге қатал әмір еткен. Әке қаһарынан қорыққан ұлдарының бармаған жері, баспаған тауы жоқ. Айлардан-айлар өткен бір кездері қашқандар ізінің сорабын дәл тауып, қауіп-қатерсізде төбеден түсуге шақ қалады. Әйтеуір, құдай сақтағанда, екеуінің көзі олардың қарасын ертерек шалып қалған еді. Оны-мұны керектерін ала жан ұшырып қайыққа жетіп үлгіреді. Бөгелместен көлге шығып кете барады. Қуғыншылар бармақ шайнап қала береді. Бірақ кейін қайтпайды. Бай қаһары қатты. Жағалауды торуылдап жүреді де қояды. Олар қайықтың Көгілдір қолтыққа жиі соғатынын байқайды. «Қайық бір табылса осы арадан табылар» деп аңдиды. Қалың жапырақ жамылып, жасырынып, садақ ыңғайлап тұрады. Оларды екі жас аңғармайды. Бір жолы жағалауға тым жақын келіп тоқтамай ма. Оңтайлы сәтті пайдаланған қыз ағалары қапы жібермейді. Жігітті кеудеден көздеп, садақты тартып кеп қалады. Найзағайдай зу еткен сұр жебе жігіттің тура жүрегіне қадалады. Жігіт қайықтан ауып құлап түседі. Күміс суды қызыл қанға бояп, шым батып кете барады. Ғашық жарынан арманда айырылған аяулы ару қайғыдан зар еңірейді. Сүйгенінің артында қалған тіршіліктен безінеді. Екі кеш зауал шақта таудан асып бара жатқан күн көзіне қарап, екі қолын бірдей созып, тәңірге жалбарынады. Өзін қайғымен бірге тасқа айналдырып жіберуін тілек етеді. Жасаған ие оның шын төгілген көз жасын қабыл қылады.<br />
<br />
Кейінде ата-бабаларымыз кіршіксіз махаббатқа куә сол тасты Жұмбақтас деп атапты. Бір жағынан қарасаң кәдімгі кеме, екінші жағынан – шашын жел жұлқылап тұрған пісте мұрын қыз. Сәл бұрыстау жылжысаң, ару қызымыз қайғыдан мүжілген кемпірге ұқсап кетер еді. <br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Ақмола облысы географиясы]]<br />
<br />
<br />
{{stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D2%93%D0%BE%D1%81_%D0%A1%D0%B0%D2%93%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D0%9C%D3%99%D0%BC%D0%B1%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BDЕсенғос Сағынайұлы Мәмбеталин2016-07-25T09:50:48Z<p>GanS NIS: «Қазақстан ғалымдары» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Есенғос Сағынайұлы Мәмбеталин''' (1940 жылы 27 қаңтар, Шалқар ауданы) — медицина ғылымдарының докторы (1992), профессор (1993). [[Ақтөбе мемлекеттік медицина институты]]ның емдеу факультетін бітірген. 1963-1970 жылдары Шалқар, Октябрь аудандарында хирург, уролог, Қандығаш стансасы теміржол ауруханасының бас дәоігері, 1970-1973 жылы Мәскеудің орталық дәрігерлер білімін жетілдіру институтының аспиранты. 1973-1994 жылдары Ақтөбе инстутында ассистент, урология курсының меңгерушісі, урология кафедрасының меңгерушісі, 20 жыл бойы облыстық денсаулық сақтау бөлімінің бас урологы. 1994 жылы Алматы қаласында академик Б.Жарбосынов атындағы орталық урология ғылыми-зерттеу институты директорының ғылыми-клиника жұмыстары орынбасары. <br />
<br />
Кандидаттық, докторлық зерттеулерінің тақырыбы:<br />
* "Изучение функционально-морфологического состояние почек методом динамической сцинтиграфии при урологических заболеваниях, осложненных хронической почечной недостаточностью",<br />
* " Действие хрома и других нефротоксических веществ на мочеполовой системы человека",<br />
* 90 ғылыми еңбегі,<br />
* 4 монографиясы,<br />
* 1 оқу құралы,<br />
* 1 жаңалығы,<br />
* 3 әдістемелік ұсыныстары жарияланған. Ню Мю басшылығымен 4 кандидаттық диссертация қорғаған. "КСРО медицина ісінің үздігі" белгісімен, "Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен марапатталған.<ref>Ақтөбе энциклопедиясы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:1940 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:27 қаңтарда туғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0_(%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB)Еуропа (арал)2016-07-25T06:42:00Z<p>GanS NIS: GanS NIS Европа аралы бетін Еуропа (арал) бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады)</p>
<hr />
<div>{{Ambox<br />
|type = style<br />
|image = [[Сурет:Doska ikonnaya.jpg|50x40px|link=|alt=]]<br />
|text = Бұл {{{1|мақаланы}}} Уикипедия [[УП:УиСи|сапа талаптарына]] лайықты болуы үшін '''[[Үлгі:Арал]]''' үлгі-инфобоксын енгізу қажет.<br />
}}<br />
[[Сурет:Ile europa 76.jpg|thumb|right|200px|Европа аралының көрінісі]]<br />
'''Еуропа аралы''' ({{lang-fr|Europa}}) — [[Мозамбик бұғазы]]нда [[Африка]] материгі мен [[Мадагаскар]] аралының ортасында орналасқан. Ол [[Франция]] елінің құрамына кіреді.<br />
<br />
== Еуропа аралы жайлы мәлімет ==<br />
Жалпы аумағы 28 км², теніздің жағасы 22,2 км. Орналасқан координаты 22° 20′ о. е., 40° 22′ ш. б. Арал барлық жағынан кораллды жағажайлармен және рифтермен қоршалған, бұларды 9 км² болатын теңіздік лагуналар теңізден бөліп жатыр. Лагуна мен оның жағасында мангролық түрге кіретін өсімдіктер өседі. Мангролық өсімдіктерден басқа аралда құрғақ орман мен бұталар, сондай - ақ ежелгі дәуірден өсіп келе жатқан өсімдіктерді осы жерден көре аламыз. Еуропа аралы қорықтарға кіреді. Аралда теңіз құстары ұя салады. Бұл арал жасыл тасбақалардың көбейетін бірден - бір орны және де бірнеше мың африкалық коздар өмір сүреді. Олар бұл жерге 18 ғасырда әкелінген. Еуропа аралының ландшафты, флорасы мен фаунасы солтүстік - шығысындағы [[Басас-да-Индия]] аралына ұқсайды. Жер көлемі - 127 300 км².<br />
<br />
== Тарихы ==<br />
Бұл арал өз атын британиялық Еуропа кемесінен алды. Бұл кеме [[1774 жыл]]ы ең бірінші болып осы аралды ашты. Арал 1897 жылдан бастап, Францияға тиесілі болды, алайда негізгі териториясын Мадагаскар өзіміздікі деп есептейді. Аралдағы көптеген көрлер бұл жерді 1860-1920 жылдары жаулап алуға тырысқандағы сәтсіздікті көрсетеді.<br />
<br />
== Экономикасы ==<br />
Арал тұруға жарамағандықтан, мұнда ешқандай экономикалық қарым - қатынастар жоқ. Сондықтанда, аралға метеорологиялық станция салған. Аралды жиі-жиі ғалымдар зерттейді. Аралда кішкене француздық гарнизон орналасқан<ref>Африка жағасындағы елдер Энциклопедиялық сөздік Брокгауз және Ефрон : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref>.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Аралдар]]<br />
[[Санат:Франция аралдары]]<br />
[[Санат:Африка географиясы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%94%D0%B0%D1%83%D1%8B%D1%81_%D2%9B%D2%B1%D2%9B%D1%8B%D2%93%D1%8BДауыс құқығы2016-07-23T04:09:56Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Дауыс құқығы''' - компания капиталындағы өзінің үлесін ескере отырып, компания істері мәселелері бойынша дауыс беруге жай ацияларды ұстаушылардың қатысу құқығы. Акцияларды ұстаушылар дауыс беру құқығын басқа адамға табыстау мүмкін.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы, экономика институты</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Адам құқықтары]]<br />
[[Санат:Сайлау]]<br />
[[Санат:Конституциялық құқық]]<br />
<br />
[[ru:Избирательное право]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%93%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B0Гондвана2016-07-22T10:09:47Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>[[File:Laurasia-Gondwana-ru.svg|thumb|alt=A.]]<br />
'''Гондвана'''<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2</ref>— көбіне [[палеозой]]да және [[мезозой]]дың басында Оңтүстік жартышарда болған деп болжанатын алып суперконтиненті. Гондвананың Солтүстік жарты шардағы антиподы — [[Лавразия]].<br />
<br />
Гондвана (Орталық Үндістандағы тарихи атыраптың атауынан алынған) — орта және [[соңғы палеозой]] мен [[мезозойдың]] бастапқы кезінде болған, негізінен, [[Оңтүстік жарты шар]]ды және Оңтүстік Американың басым бөлігін ([[Анд таулары]]нан шығысқа қарай), [[Африка]]ны (Атлас тауынан басқа), [[Арабия]]ны, [[Үндістан түбегі]]н ([[Гималай]]дың оңтүстігіне карай), [[Аустралия]]ны (шығысындағы таулардан батысқа қарай) және [[Антарктида]]ны қамтыған және екіншілік туындыларын өлшеу әдістерін зерттейін ғылым.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref><br />
<br />
== Гондвана флорасы ==<br />
Триастың соңы, юра кезеңінің басында Гондвана бірнешеге бөлініп, одан осы күнгі Оңтүстік Америка, Африка, Арабия, Үндістан, Австралия жəне Антарктида құрлықтары пайда болды. Сондықтан Гондвана флорасының көптеген түрлері, туыстары мен тұқымдастары əр түрлі құрлықта кездескенімен, шығу тегі бір жерден екендігін көрсетеді. Мысалы, протеиндер тұқымдасының кездесу ареалы - Австралияда 700-ге жуық түр, Оңтүстік Африкада 300-ге жуық түр, Оңтүстік Америкада 7 түрі кездеседі. Осылайша осы құрықтардың бастапқыда біртұтас болғандығын біле аламыз.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Геология]]<br />
<br />
<br />
{{Geology-stub}}</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D1%8E%D1%82%D0%B0Валюта2016-07-21T10:30:12Z<p>GanS NIS: /* Валюта Тәуекелдігі */</p>
<hr />
<div>[[Сурет:All-currency-symbol.svg|thumb|Бүкіл әлем валюта символы]]<br />
'''Валюта'''({{lang-it|voluta}} — [[құн]], [[баға]]) — [[тауар]]лар құнының шамасын өлшеу үшін пайдаланылатын [[ақша]] [[өлшем]]і. Халықаралық валюталық [[қаржы]] операциялары тәжірибесінде ол мынадай мәндерде қолданылады: 1) [[мемлекет]]тің ақша өлшемі және оның типі ([[алтын]], [[күміс]], [[қағаз]] ақша),<ref>Орысша-қазақша заңдык түсіндірме сөздік-анық тамалық. - Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6</ref> мысалы, [[Қазақстан]]ның ұлттық ақшасы — [[теңге]], [[Ресей]]дікі — [[рубль]]; 2) шет мемлекеттердің ақшасы; 3) халықаралық (аймақтық) есеп айырысу өлшемі (вексель, чек, банкнот) және төлем құралы. 19 ғ-ға дейін күміс валюта мен биметаллизм кең тарады. 19 ғ-дың басында [[Ұлыбритания]]да, 19 ғ-дың 2-жартысынан басқа елдерде алтын валюта енгізілді. Валютаның жалпы [[дағдарыс]]ы кезеңінде (1-дүниежүзілік соғыс кезінде) қағаз валюта кеңінен қолданыла бастады. Алтын мен күміске айырбасталмайтын [[банкнот]]тар қағаз ақша түрінде болды. Ел [[экономика]]сында ауық-ауық [[инфляция]] болғанда, қағаз валюта құнсызданып отырды. Мұндай жағдайда кейбір елдер өз валютасының номиналды алтындық баламын тұрақтандыруға тырысады. Көптеген елдерде валюта курсы валюталық шектеу арқылы реттеледі. Валюталар пайдаланылу тәртібіне қарай айырбасталымды (конверсияланатын), ішінара толық айырбасталымды және айырбасталмайтын (томаға тұйық) валюта болып үшке бөлінеді. <br />
<ref name = "source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том</ref><br />
<br />
Бірінші топқа валюталық шектеу жойылған елдердің валютасы (АҚШ доллары, т.б.) жатады. Ол кез келген шет ел валютасына айырбасталады. Ішінара айырбасталымды валютаға валюта операцияларын жасауға толықтай валюталық шектеу жойылмаған елдердің валютасы (мысалы, [[Ұлыбритания]]ның, [[Франция]]ның, [[Италия]]ның, сондай-ақ [[ТМД]] елдерінің) жатса, соңғы топқа барлық операциялар бойынша валюталық шектеу сақталған елдердің валютасы жатады. Томаға-тұйық валюта өз мемлекеті шегінде ғана айналыста болады.<ref name="source1"/><br />
<br />
== Валюталандыру ==<br />
Клиенттің немесе корреспонденттің жеке есептік шоты бойынша, банк жазған әрбір сомаға пайыздар есептелетін датаны белгілеу үшін колданылатын термин.<br />
== Валюталық реттеу ==<br />
Елдің төлемдік балансын нығайтуды, ұлттық валютаның тұрақтылығын, ішкі валюталық рыноктың дамуын және оны қадағалап, бақылауды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операцияларды өткізу тәртібін тұрақтандыру бойынша өкілеттелген мемлекеттік органдардың (валюталық реттеу органдары) қызметі.<br />
=== Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттері ===<br />
* Валюталық, реттеудің мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады.<br />
'''Валюталық реттеудің міндеттері''':<br />
* Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының тәртібін белгілеу;<br />
* Қазақстан Республикасының дүниежүзілік экономикаға одан әрі кірігуі үшін жағдайлар жасау;<br />
* Валюталық операциялар мен капитал легі жөніндегі ақпараттық базаны қамтамасыз ету болып табылады.<br />
<br />
== Валюталық басқыншылық ==<br />
Шетелдік валютаның комақты партиясын банктің сатып алуы немесе сату жолымен жүзеге асырылатын валюталық рынок пен валюта курсына әсер ету үшін елдің Ұлттық банкісінің мақсатты түрде бағытталған бір реттік елеулі әрекеті. Валюталық басқыншылық мемлекеттің мүддесіне орай, шетелдік валюталардың бағамын реттеу үшін жүзеге асырылады.<ref>Банк терминдері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі. / Ғ. Сейіткасымов, Б. Бейсенғалиев, Ж. Бекболатұлы — Алматы: Экономика, 2006. ISBN 9965-783-20-9<br />
</ref><br />
== Валюта операциялары ==<br />
Валюталық құндылықтарға меншік құқығының және өзге де құқықтардың көшуіне, сондай-ақ валюталық, құндылықтарды төлем қаражаты ретінде пайдалануға байланысты операциялар; валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздарды [[Қазақстан Республикасы]]на әкелу, жіберу және аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету, жіберу және аудару.<br />
== Валюта құндылықтары ==<br />
Валюталық заңнамаға сәйкес, елдің аумағында айналысқа түсуге қатысты ерекше режим бекітілген құндылықтар. Мыналар валюта құндылықтары болып табылады: <br />
*шетел валютасы;<br />
*номиналы шетел валютасымен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары;<br />
*резидент еместер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар;<br />
*тазартылған құйма алтын;<br />
*резиденттер мен [[резидент]] еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған ұлттық. валюта, номиналы ұлттық. валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары;<br />
*резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар.<br />
== Валюта тәуекелдігі ==<br />
Қор және тауар биржаларында сыртқы сауда, кредиттік және валюталық операцияларды өткізу кезінде, ұлттық валютаға қатынасы бойынша шетелдік валюта курсынын өзгеруімен байланысты валюталық құндылықтарды жоғалту қаупі. Ашық валюталық ұстанымы бар болған кезде пайда болады.<br />
<br />
== Валютаның қайтымдылығы ==<br />
Валютаның қайтымдылығы - бір ел валютасының басқа бір елдердің валютасына қолданыстағы валюталық бағам бойынша айырбасталу мүмкіндігі; алтын стандартында - банк билеттерін алтынға айырбастаудың әртүрлі нысандары. Аралық режимдегі валютаны ішінара қайтымды валюта деп атайды. Мұндай жағдайда қайтымдылық белгілі бір валютаның нақты иелеріне және операциялардың жекелеген түрлеріне қолданылады.<br />
<br />
== Валютаның бағамын белгілеу ==<br />
Валютаның бағамын белгілеу - валютаның бағамын айқындау. Валютаның бағамын белгідеудің тарихи тұрғыда екі әдісі қалыптасқан, олар тікелей белгілеу, мұнда шетел валютасы өлшемінің бағамы ұлттық валютаның белгілі бір сомасымен көрсетіледі (мыс., 1 АҚШ доллары = 6,8 француз франкі); жанама түрде белгілеу, мұнда валюта өлшемі ретінде валютаның белгілі бір сомасына теңестірілетін ұлттық валюта қабылданады (мыс., 1 стерлинг фунт = 1,55 АҚШ доллары). Кең таралғаны валютаның бағамын тікелей белгілеу әдісі. Валютаның бағамын ресми түрде орталық банк белгілейді, бейресми түрде банкілер банкілер белгілейді. Валюта биржалары сақталған елдерде валютаның бағамын бегілеу күннің белгіл бір уаытында тіркеледі. Алайда биржалық белгіленім негізінен анықтамалық сипатта болады. Валюта нарығының көбінде бағам белгілеу кезінде фиксинг - валютаның банк аралық бағамын әрбір валюта бойынша сұраным мен ұсынымды салыстыру жолымен айқындау рәсімі қолданылады. Сонан соң сатушының бағамы (жоғары) мен сатып алушының бағамы (төмен) белгіленеді. Банкілер сатылатын шетел валютасын сатып алынатын валютадан гөрі қымбатқа бағалайды.Қ<ref>аржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:Экономика]]<br />
[[Санат:Құқық]]<br />
[[Санат:Заң]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%92%D1%83%D0%B4%D1%83Вуду2016-07-20T09:50:12Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Вуду''' ({{lang-en|Voodoo}}) — [[Африка]] аумағындағы кейбір елдерде мемлекеттерде мемлекеттік дін болып саналатын Африканың үлттық діні.<br />
<br />
Вуду дінінің басты мақсаты аруақтармен байланысты болып келеді. Бұл [[Гаити]] аралындағы вуду адамдарынан айқын көрінеді. Қазіргі таңда вуду дінін [[фон]] және [[эве]] халықтары ғана ұстанады. Әрине басқа халықтардың да діні вуду. Дегенмен кейбір Африка мемлекеттерінде көптеген халық араласып, әркім өз дінін ұсынады. Осының әсерінен вуду дініне басқа діннің рәсімдері кіріп кетеді.<br />
<br />
== Вуду дінінің лауазымдары ==<br />
* ''Хунган'' (діни қызметкер) және ''мамбо'' (әйел діни қызметкер — олардың қызметтері вуду дініне сәйкес рухтардың көмегімен адамның болашағын болжау.<br />
* ''Бокор'' (сиқыршы) — Қара сиқырмен айналысатын вуду дінінің діни қызметкері.<br />
<br />
Қалған діни қызметкерлер вуду дінінің араласқан бөлігінің адамдары болып табылады.<br />
<br />
== Вуду дініне тән діни рәсімдер ==<br />
[[Сурет:JacmelVodou.jpg|320 × 214 px|нобай|оңға|Вуду дінінің рәсімі]]<br />
* Вуду діні бойынша жамандықтан тек [[бойтұмар]] ғана құтқара алады. Олардың бойтұмарлары кішкентай қапшық ішіндегі белгілі бір зат болып келеді. Олар бұл бойтұмарды [[гри-гри]] деп атайды.<br />
* Би және өлең — Вуду дінінің басты рәсімінің бірі.<br />
* Табынатын жер ретінде олар қарапайым үйді таңдайды. Ең басты табынатын жерлер хунфор،митан болып табылады. Рәсімді бастамас бұрын бес дауылпазшы өлеңді бастап кетеді. Осылайша олар рәсімді ашады.<br />
<br />
== Вуду дінінің құдайлары ==<br />
=== Бондьё ===<br />
Бондьё французша ''bon Dieu'' деген сөзден шыққан. Мағынасы «Жақсы Құдай». Бұл вуду дінінің жоғары сатысында орналасқан құдай болып саналады. Дегенмен бұл құдай адамның істеріне мүлдем араласпайды.<br />
<br />
=== Лоа ===<br />
Африка тілінде «рухты ұстаздар». Бұл вуду дінінің төменгі сатысында орналасқан құдай болып саналады. Дегенмен вуду дінінің бүкіл рәсімі лоа арқылы жасалады. Себебі олардың діні сиқырмен тығыз байланысты. Ал сиқырды қолдану үшін құдай қажет.<br />
<br />
== Тағы қараңыз ==<br />
* [[Зомби]]<br />
* [[Гри-гри]]<br />
<br />
[[Санат:Діндер]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80_%D1%82%D1%83%D1%8B%D1%81%D1%8BБүркіттер туысы2016-07-19T08:41:02Z<p>GanS NIS: «Құстар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>{{Taxobox<br />
| name = ''Бүркіттер''<br />
| fossil_range = [[Middle Miocene]] <br />
| image =Aquila chrysaetos Flickr.jpg<br />
| image_caption = ''[[Aquila chrysaetos]]''<br />
| regnum = [[Animal]]ia<br />
| phylum = [[Chordata]]<br />
| classis = [[Aves]]<br />
| ordo = [[Accipitriformes]]<br />
| familia = [[Accipitridae]]<br />
| subfamilia = [[Aquilinae]]<ref>http://www.biodiversityexplorer.org/birds/accipitridae/</ref><ref>https://www.beautyofbirds.com/accipitridae.html</ref><br />
| genus = '''''Aquila'''''<br />
| genus_authority = [[Mathurin Jacques Brisson|Brisson]], 1760<br />
| subdivision_ranks = [[Species]]<br />
| subdivision =<br />
See text<br />
| synonyms =<br />
''Hieraaetus'' <small>[[Johann Jakob Kaup|Kaup]], 1844</small><br/><br />
and see text<br />
}}<br />
'''Бүркіттер туысы''' ({{lang-la|Aquila}}) – жыртқыштар отрядының қаршыға тұқымдастарға жататын 63 туысының бір туысына жататын құстар. Бұлар – қуқыл қызыл сарыдан қара түске дейін едәуір біркелкі реңді, көптеген түрлері – қошқыл қоңыр, негізінде ірі денелі құстар. Түрлер арасындағы айырмашылықтар онша байқалмайды, сондықтан әр алуан бүркіттерді ажырату үшін жақсы дағды қажет. Орталық және Оңтүстік Америкадан басқа бүкіл әлемде дерлік таралған. Негізгі қоректері – сүтқоректілер. Қазақстанда 4 түрі – бүркіт, қарақұс, шаңқылдақ қыранша және дала қыран кездеседі.<ref>Құстар.Мектеп энциклопедиясы,2010,Ковшарь Анатолий Федорович,ISBN 978-601-282-168-0, 352 бет, Алматы: Атамұра</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Құстар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%BB-%D0%9C%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8_%D0%B7%D0%B0%D2%A3%D1%8BБелл-Мажанди заңы2016-07-15T09:19:36Z<p>GanS NIS: «Нейробиология» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Белл-Мажанди заңы''' ({{lang-en|Bell–Magendie law}}) — афференттік талшықтар жұлынға оның артқы түбірлері арқылы кіреді, эфференттік талшықтар алдыңғы түбірлер арқылы одан шығады. Рефлекстің анатомиялық осы қағидасын алғаш 19 ғасырдың басында [[Чарлз Белл|Ч.Белл]] ұсынған. Мұндай шешімге өзінің зерттеу жұмыстарының нәтижесінде [[Франсуа Мажанди|Ф.Маржанди]] де келген. Сондықтан Белл-Маржанди заңы деп аталады. Іс-қимыл рефлекстерінің реттелуі де осы заң бойынша іске асады. Алдыңғы түбірлердің құрамына денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде жататын қозғағыш нейрондардың сезгіш ассон талшықтары кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде орналасқан эфференттік нейрондардың талшықтары кіреді. Тәжірибеде Белл-Мажанди заңын жұлынның алдыңғы және артқы түбірлерін кесу арқылы байқауға болады. Артқы түбірлерді кескеннен кейін жануар кесілген жағындағы сирағымен қозғала алады, бірақ бұл жағындағы сирағының сезу қабілеті толығымен жойылады. Алдыңғы түбірлерді кескеннен кейін, сезу қабілеті сақталғанымен, сирақтары мүлде қозғалмайды, сәл болады. Артқы түбірлерді тітіркендіргенде жалпы қозғалыс реакциясын тудырады да, алдыңғы түбірлерді тітіркендіргенде қозғалыс пайда болмайды.<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы: "Мектеп" баспасы, 2002.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Нейрофизиология]]<br />
[[Санат:Нейроанатомия]]<br />
[[Санат:Нейробиология]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%B1%D0%B9%D1%8B%D0%BCБейкоммерциялық ұйым2016-07-15T06:33:50Z<p>GanS NIS: «Ұйымдар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Бейкоммерциялық ұйым''' — жарғылық қорды қатысушылар арасында бөлісу мақсатымен пайда алуды көздемейтін заңды тұлға. Бұл ұйымдар кәсіпкерлік қызметті өздері құрылған негізгі мақсаттарға қол жеткізгенше жүзеге асыруы мүмкін және осы қызметтен түскен табыс тек осы мақсаттарға ғана жұмсалуға тиіс. Бейкоммерциялық ұйым әділет органдарында осындай ұйым ретінде ресми тіркелуге тиіс. Аталмыш шарттар болған жағдайда бейкоммерциялық ұйымдардың салық салу жөнінен, атап айтқанда: табыс салығы, мүлік салығы, қосылған күн салығы, көлік құралдары салығы, автомобиль жолдарын пайдаланушылардың аударымдары бойынша жеңілдіктері болады. Әрбір нақты жағдайда бейкоммерциялық ұйым тиісті жеңілдіктерге құқықтарды құжат жүзінде негіздейді.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. Алматы</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Ұйымдар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%81%D1%96%D1%80%D1%96Балсірі2016-07-14T11:13:30Z<p>GanS NIS: «Жануарлар анатомиясы» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Pigeon portrait 4861.jpg|thumb|right|200px|]]<br />
'''Балсірі''' — кейбір құстардың ([[сұңқар]]лар, [[жапалақ]]тар, [[кептер]]лер, [[тотықұс]]тар) үстіңгі тұмсығының түп жағында болатын қалыңдау терілі қатпар, онда сыртқы танау тесіктері орналасқан. Балсіріде қауырсын болмайды және оның түсі ашық реңді, үстіңгі тұмсықтың қорғалуын жеңілдетеді.<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Құстар]]<br />
[[Санат:Жануарлар анатомиясы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%B4%D1%82%D1%96%D0%BA_%D1%88%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80Бактерицидтік шырақтар2016-07-14T10:58:23Z<p>GanS NIS: «Аспаптар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Сибэст_ОБС_М2.jpg|thumb|right|200px|]]<br />
'''Бактерицидтік шырақтар''' — қуаты 15-30 ватт болатын, төменгі қысымда жарық беретін сынапты-зарядты шырақтар. Шырақтар бөлетін ультракүлгін сәулелер микроорганизмдерге жойқын əсер етеді; медицинада, ветеринарияда және тағы басқа ауаны микробтардан тазарту, яғни залалсыздандыру мақсатында көп қолданылады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы: "Мектеп" баспасы, 2002.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Медицина]]<br />
[[Санат:Аспаптар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%91%D1%96%D1%82%D0%B5%D1%83_%D0%B1%D1%83%D1%8B%D0%BDБітеу буын2016-07-13T09:22:54Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Бітеу буын''' — ортасындағы дауыстыны екі жағынан дауыссыз дыбыстар қоршаған буын. Мысалы: ''бал, таң, көз, тарс, төрт, қант, бұлт, штамп, класс, грамм, мектеп, балдай, жылдам, балдырған, бірлестік.''<ref>Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына арналған түсушілерге арналған оқулық-тест.Алматы:ШЫҢ-КІТАП, 2006-304б.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]<br />
[[Санат:Фонетика]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D1%88%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D1%83%D1%8B%D0%BDАшық буын2016-07-12T11:40:23Z<p>GanS NIS: </p>
<hr />
<div>'''Ашық буын''' — не бір дауысты дыбыстан тұратын немесе дауысыздан басталып бауыстыға аяқталатын буын түрі. <br />
<br />
Мысалы: ''аға, ана, әке, ата, бала, қала, кері, шананы, босаға.''<ref>Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына арналған түсушілерге арналған оқулық-тест.Алматы:ШЫҢ-КІТАП, 2006-304б.</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
{{бастама}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]<br />
[[Санат:Фонетика]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82Аграрлық саясат2016-07-12T08:36:24Z<p>GanS NIS: «Саясат» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Аграрлық саясат''' — ауыл шаруашылығы мен бүкіл аграрлық-өнеркәсіпітк комплексті әлеуметтік экономикалық тұрғыда ұдайы дамытуды қамтамасыз ететін шаралар жиынтығы.Аграрлық саясаттың басты артықшылықтарынң бірі - әрбір одақтас республикалардың өндіргіш күштері дамуының ерекшеліктері мен өзгешеліктерін, олардың еліміздің халық шаруашылығының бірыңғай АӨК-тің құрамдас бөлігі ретінде қоғамдық еңбек бөлінісіндегі алатын орнын белгілеу.<ref>Қазақ ССР қысқаша энциклопедиялық-2 том-Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы-Алматы,1987-</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Саясат]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B1%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%85_%D1%85%D0%B0%D0%BDАбдаллах хан2016-07-12T08:34:31Z<p>GanS NIS: «Билеушілер» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Абдаллах-хан''' (?—30.10.1675) — [[Турфана|Турфана,]] [[Шалыш]] (1635-1668), Мамлакат-и Моголийе және Орталық [[Моғолстан мемлекеті|Моғолстан]] ханы(1638-1668). [[Абдар-Рахим]] ханның баласы.Жеті жасында, мырза [[Абу-л-Хади|Абу-л-Хадидың]] тәрбиесінде өсті. Абдар-Рахим ханның өлімінен кейін, Абу-л-Хади оны Шалышқа әкелді. Ол жерде, барбилікті өзіне інісі [[Абу-л-Мухаммад]] алғысы келген. Бірақ, ол тақты туған ағасына бере салды да, Турфанаға хаким ретінде кетті. Біраз уақыттан соң, Абдаллах хан амирлерге, билікке қол жеткізгісі келген Абу-л-Хадині, оған 2 ұл тауып берген оның үлкен қызымен тұрмысына қарамастан оны өлтіруге ант берген. Аталық таққа отырға соң, ол тура сол 1634 жылы Ақсуды жаулап алды. Бұған қарамастан да, оның келесі Қашғаруға баратын жолын, Тұрғайдағы шайқаста Сұлтан-Ахмад II ханмен бұзылды. Ол сол жерде жеңіліс көрді.<br />
<br />
1636 жылы, өзі мен інісі Абу-л-Мұхаммад ұйымдыстырған жорықтың нәтижесі [[Қашғария|Қашғар]] мен Хотанның жаулауын және Султан-Ахмад II ханның [[Мәуренахр|Мәуренахрға]] қашуына әкелді. Кейін, Абдаллах хан қайтадан Мамлакат-и Моголийе тағына отыруына 1638 жылы әкелді. Султан-Ахмад II ханның әскерінің жақындауын естіп, 200-дей Қашғарда және100-дей Яркенде бай шенеуніктерді өлтірді.<br />
<br />
[[Қазақ хандары|Қазақ хандарымен]] достық қарым-қатынасты ұзақ уақыт бойы ұстап тұрды. 1640-41 жылдары [[Бадахшан]] мен [[Балор|Балорды]] жаулап алды. 1668 жылы тақтан бас тартып [[Үндістан|Үндістанға]] қашып, жеті жылдан кейін сонда қайтыс болды.<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* ''Акимушкин О. Ф.'' Средневековый Иран: Культура, история, филология. — СПб.: Санкт-Петербург "Наука", 2004. — С. 230-264. — 403 с. — (Восток: Общество, культура, религия). — 1200 экз. — <nowiki>ISBN 5-02-027059-8</nowiki>.<br />
* Шах Махмуд ибн мирза Фазил Чурас. Хроника. М. Наука. 1976<br />
<br />
[[Санат:Азия тарихы]]<br />
[[Санат:1675 жылы қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Билеушілер]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_XVI-XVII_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8BҚазақ халқының XVI-XVII ғасырлардағы шаруашылығы2016-07-12T08:30:23Z<p>GanS NIS: «Қазақстан тарихы» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Қазақ халқының XVI-XVII ғасырлардағы шаруашылығы''' — Қазақ халқында тек бірыңғай көшпелі мал шарушылығына ғана болған емес. Халықтың мал шаруашылығымен басым айналысқанда ешбір дау жоқ. Оған қарап оларды мал соңында ұдайы көшіп жүрді, деп айтуға болмайды. Қазақ халқының көшіп-қонуына белгілі бір бағыт, әрбір ру-тайпаның өз көші-қон аумағы болады.<br />
Кейбір орыс және [[Еуропа]] [[ғалым]] дарының қазақтар отты жерді қуалап [[жаз]], [[қыс]] демей көшіп жүрді деген пікірлері ешбір шындыққа жанаспайды. Олар қазақ халқының маусымды көшіп-қонуын түсінбегендіктен айтқан. Маусымды көші-қон дегеніміз, жыл мезгілінің ерекшелігіне қарай мал басын аман сақтау үшін көшіп-қону жайылымды жерді дұрыс пайдалануға мүмкіндік береді. <br />
<br />
Маусымды көші-қон 4 мезгілге бөлінеді:<br />
# Қысқы көш немесе қыстауға көшу;<br />
# Көктемгі көш;<br />
# Жазғы көш;<br />
# Күзгі көш;<br />
<br />
== Қазақ халқының егін шаруашылығы ==<br />
Археологиялық зерттеулерден қазақтардың қыстауларының жанында егін шаруашылығымен айналысқан арық-тоғандарының іздері табылған. Жетісу аймағы мен Оңтүстік Қазақстанда ертеден-ақ егіншілік кәсібі дамыды. Әсіресе Сырдария, Шу, Арыс, Талас, Іле өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы гүлденді.<br />
<br />
Қазақтарда егін шарушылығы болғандығын жер суғаратын атпа, шығыр сияқты тағы да басқа құралдардан шығыр,жер жыртатын соқа, жер тырмалайтын тырма, айыр, бидай суаратын ағаш күрек сияқты тағы да басқа құралдардан анық байқауға болады. Отырар қаласының аймағындағы Арыс тағы да басқа құралдардан анық байқауға болады. Отырар қаласыңың аймағындағы Арыс өзенінен тартылған Саңғыларық, Сырдариядан Төменарык, Шу өзенінен Қалмаарық сияқты т.б көптеген арық-тоғандардың іздері халқымыздың егін шаруашылығымен айналысқанын көрсетеді. Қаратау, Ұлытау етегінде, Ертіс өзені бойында, Зайсан көлінің айналасында да егіншілік айтарлықтай дамыды. Қазақ егіншілері бидай,арпа,тары,сұлы екті. Оңтүстік жақтағылар күріш пен жүгері де өсірді. Жер жырту саймандары тесе,кетпен,ағаш соқа,тіс ағаш,тырна,қол орақ,күрек болады. Дәнді тұю, ұн тарту үшін ағаш келіні,қол диірменді пайдаланды. Егін егетін жерді атпен, өгізбен, түйемен жыртты. Астықты сақтау үшін жерден ұра қазып, ішінде ылғал болмауы үшін, отпен күйдіретін. Тары көшпелі халықтың қысы-жазы жейтін, ұзақ сақтауға шыдайтын бағалы тағамы болды. Қазақтар дәнді қолмен септі. Піскен астықты қол орақпен орды. Қырманды атпен,өгізбен бастырды. Бұл қазақтар тек көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан деген пікірдің дұрыс еместігін айғақтайды.<br />
<br />
== Қазақ халқының қолөнері ==<br />
Қазақ халқының қолөнері ежелгі ру-тайпалардан бері келе жатқан өнердің жалғасы болып табылады. Қазақ халқы тұрмыс-тіршілігіне қажетті барлық бұйымдарды өздері жасап алып отырды. Қазақ халқында үй ішілік, ұсталық, зерегерлік, өрімшілік, көншілік, тігіншілік, етікшілік т.б. қолөнер кәсіптері дамыды. Қазақ шеберлері қолөнердің белгілі бір саласына маманданды. Мәселен, ағаш шеберлері тұрмысқа қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың бәрін жасаған. Әсіресе тамақ ішуге және оны дайындауға қажетті ағаш тостағандарды әдемілеп оюлап, өрнектер салған. [[Домбыра]],[[қобыз]] сияқты [[музыка]] аспаптарын жасаған. Ал тері илеу немесе етікшілік тәрізді т.б қолөнердің түрлерін басқа шеберлер меңгерген.<br />
<br />
Қазақ халқының ішінде зергерлік іс өте жоғары бағаланды.Олар қыз-келіншек,әйелдерге қажетті [[сақина]],[[сырға]],[[білезік]],[[шолпы]] сияқты әшекей бұйымдар соқты. Зергерлер қыздардың сәукелесін әсем өрнектеді. XVII ғасырдағы деректерге қарағанда кейбір алтындап, қымбат тастармен әшекейлеп жасаған [[сәукеле]] лердің құны бір үйір [[жылқы]] мен бағаланған.<br />
<br />
Қазақ халқында өрнектеп ши тоқу,кілем,алаша тоқу,ою-өрнек салынған текеметке басу кең тарады.Қазақ халқының тұрмысы мал шаруашылығымен байланысты болғандықтан, ыдыстың кейбір түрлерін теріден жасаған. Мәселен, [[қымыз]] ашытатын саба,мес,торсық,көнек т.б жасаған. Ал [[етік]] тігетін шеберлер ерлердің етіктермен,мәсімен,әйелдерді басы қайқы,сәндеп тігілген [[кебіс]] сияқты аяқ киімдерімен қамтамасыз етіп отырған. Қазақ шеберлері сүйектен,асыл тастардан да тұрмысқа қажетті сәнді бұйымдар жасаған. Теміршілікпен айналысатын ұсталар мал шаруашылығы мен егіншілікке қажетті құрал саймандар соқты.<ref>Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, 6-сынып, "Атамұра" баспасы 2012ж, ISBN 978-282-424-7</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%A2%D1%96%D0%BB_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%97%D0%B0%D2%A3%D1%8BҚазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы2016-07-12T08:27:21Z<p>GanS NIS: «Қазақстан Республикасының заңдары» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Қазақстан Республикасындағы тiл туралы 1997 ж. 11 шiлдедегі № 151-I Қазақстан Республикасының Заңы 2008.21.11.''' - Қазақстанның мемлекеттік тілі - қазақ тілі, ұлтаралық тілі орыс тілі және тағы басқа тілдердің ережелері мен заңдастықтарын растайтын және реттейтін нормалар жиынтығы.<br />
<br />
==Тарихы==<br />
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Заңы 1997 жылғы 11 шiлдеде қабылданды.Атап айтқанда, 1998 жылғы 14 тамызда «Мемлекеттiк органдарда мемлекеттiк тiлдiң қолданылу аясын кеңейту туралы», Елбасының 1998 жылғы 5 қазаңдағы № 4106 Жарлығымен бекiтiлген «Тiлдердi қолдану мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы» тағы басқалары. Бас-аяғы 4-5 жылдың iшiнде тiл жөнiнде 17 құжат қабылданыпты.<br />
<br />
==Тілімізді сақтау үшін жасалынған ұсыныстар==<br />
# Мемлекеттiк органдарда iс қағаздарын жүргiзуде қос тiлдiлiктен, бiр тiлдiлiкке, яғни қазақ тiлiнде жүргiзуге көшу керек. Ол үшiн тiл туралы Заңның тиiстi баптарына өзгерiс енгiзу қажет.<br />
# Ата Заңымыздың 7-шi бабының «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады» деген 2-шi тармағын алып тастау қажет.<br />
# Тiл туралы Заңның 24-шi бабында «Қазақстан Республикасының тiл туралы Заңының бұзылуына кiнәлi мемлекеттiк органдардың, кез келген меншiк нысанындағы ұйымдардың 1-шi басшылары, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес жауапты болады» делiнген. Заңның осы қағидасына сәйкес әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы Кодексiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажет.<br />
# Аталған Заңның 25-шi бабына және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң биылғы жылғы 8-шi қаңтардағы №16 Қаулысымен бекiтiлген Ережеге сәйкес, тiлдер туралы Заңдардың сақталуына бақылау жасауды өз әөзыретiнiҰ шегiнде Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келiсiм Министрлiгi жүзеге асырады. Осы Ережеге сәйкес облыстық аәпарат және қоғамдық келiсiм Департаментi, прокуратура органдарымен бiрiгiп, тiл туралы Заң талаптарының орындалуына дЎйектi тұрде бақылау жасауды қамтамасыз ету керек.<br />
# Мемлекеттiк органдарда бос лауазымдарға қызметкерлер қабылдағанда, олардың бiлiктiлiк талаптарының тiзбесiне мiндеттi түрде қазақ тiлiнде iс қағаздарын жүргiзе алатындығы енгiзiлуi тиiс.<ref>Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына арналған түсушілерге арналған оқулық-тест.Алматы:ШЫҢ-КІТАП, 2006-304б</ref><ref>{{cite web | url=http://www.kaznu.kz/kz/1969 | title=Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы}}</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]<br />
[[Санат:Қазақстан Республикасының заңдары]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D3%A8%D1%82%D1%96%D0%BD%D1%96%D0%BCӨтінім2016-07-12T08:12:24Z<p>GanS NIS: /* Өтінім белгілері */</p>
<hr />
<div>'''Өтінім''' – көп жағдайда мекеме ішінде қажетті жағдайларды алу мақсатында [[бланк]] түрінде де, жазбаша түрде де толтырылып, жазылатын [[іс қағазы]]ның бір түрі. <br />
<br />
==Өтінім белгілері==<br />
# Мекемеішілік қатынаста<br />
# Келісімшарт жасау міндетті емес.<br />
# Кепілдік көрсетілмейді.<br />
# Біржақты болады<br />
# [[Тауар бағасы]] мен саны нақты.<br />
# Төлем шарты көрсетілмейді.<br />
# Жеткізілі шартым көрсетілмейді.<br />
<br />
[[Санат:Іс қағаздар]]</div>GanS NIShttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%AE%D0%B9%D1%81%D1%96%D0%BD_%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%96Үйсін мемлекеті2016-07-12T07:56:08Z<p>GanS NIS: /* Шаруашылығы */</p>
<hr />
<div>{{Қазақстан тарихы}}<br />
'''Үйсін мемлекеті''' - (б.з.д. VIIIғ - б.з. V ғасырда [[Қазақстан]]ды мекендеген тайпаларда [[мемлекет]]тіктің алғашқы белгілері болды. <br />
<br />
<br />
Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері [[үйсіндер]] болатын. Қазақ мемлекеттігінің тағы бір қайнар көзі '''үйсіндер''' мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде ежелгі өркениетке тән дамудың барлық белгілері байқалды. Бұл қалыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жүйесін, жазудың болғандығын, тұрақты әскерді, елшілік жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады. Сақ дәуірінде болған малға, еңбек құралдарына және тұрмыс бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат жайды. Қоғамның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелді [[құл|құлдарға]] бөлінді. Жерді жеке иеленумен қатар [[Иерархия|иерархиялық]] иелену түрі де дамыды (рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік-экономикалық қатынастар өтпелі кезеңге тән сипатта болды. Дамудың мұндай ерекше түрінің болу себебі экономикалық кұрылысқа байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай отырықшы үйсін коғамында өндірістің екі негізгі түрі болды: '''мал''' және '''жер'''. Мал түріндегі байлықтың жиналуы, мал-мүлік, жиһазға жеке меншіктің, тауар алмасудың дамуына әкелді. Әйтсе де көшпелі қоғам ерекшелігіне сай — әлеуметтік қатынастар аса ірі және шағын дәулетті мал иелерінің жеке меншік қатынастары түрінде дамыды. Рулық құрылыстың ыдырауы барысында туындаған таптық қатынастар құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында құлдың еңбегін пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл еңбегі өндірістің негізгі тірегіне айналған жоқ, ал құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және археологиялық деректерден ежелгі үйсін қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ жекелеген адамдардың қолында байлықтың шоғырланғандығы байқалды. Қытай деректерінде: "Үйсіндерде жылқы көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың жылқы болады", — деп көрсетілген.<br />
<br />
Демек, малы көп дәулеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да болғандығы даусыз. Сонымен қатар үй малдарына салынған таңбалар, металдан, тастан және қыштан жасалған мөрлер де жеке меншіктің пайда болғандығын көрсетеді. Ертедегі жылнамашылардың мәліметіне қарағанда, үйсіндердің кейбір әскербасылары мен шенеуніктерінде, күнби сарайы жанындағы тағы да басқа лауазымды адамдардың алтын және мыс мөрлері болған. Үйсін мемлекетінің басында үлкен күнби тұрды. Кей зерттеушілер үйсін мемлекетінің ел-басын [[күнби]] деп те атап жүр. Қытай тілінде үйсін патшасын [[гуньмо]] деп атаған. Үлкен күнбиден кейінгі мемлекеттік лауазым күнби болды. Бұл — бас уәзір. Одан кейіңгі лауазым — [[тулы]] (дулы), бұл Қытай мемлекетіндегі үлкен уәзірмен дәрежелес болды. Әскер оң және сол қанатқа бөлінді, оларды екі қолбасы басқарды. Елдің жоғарғы сотының қызметін билер деп аталатын екі орынбасары атқарды, оларды [[даруға]] (дарту) деп атады. Абыз атанған лауазым діни басшылықты іске асырды. Бұдан кейінгі мемлекеттік лауазым — бүкіл ұлыстың [[шыбег|шыбегі]] (биі) болды. Оның екі орынбасары болған. Ел билейтін лауазым иелерінің тапсырмаларын орындатып отыратын [[атқосшы]] мансаптары болды. Үйсін мемлекетінің астанасы Ыстықкөл жағалауындағы [[Чигучэн]] қаласы болды.<ref>Қ19 Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref><br />
<br />
== Жағрапиясы ==<br />
[[Сурет:ZhangQianTravel.jpg|thumb|349px|right|Үйсіндер тұрған жер]]<br />
[[Жетісу]] аймағында орналасты. Шекарасы батысында [[Шу]], [[Талас]] өзендеріне, шығысында [[Тянь-Шань|Тянь Шанның]] шығыс атырауларына, солтүстігінде [[Балқаш]] көлінен [[Ыстықкөл]]дің оңтүстік жағалауына дейін созылған. Үйсін бірлестігі жайыңдағы алғашқы [[мәлімет]]тер б.з.б. 1 ғасырдағы қытай жылнамаларында кездеседі ([[Үйсін]]). 630 мың халқы болған. 189 мың адамдай жасақ құрған. Бірлестіктің бекіністі астанасы — Шығу қ. Батыс пен Шығыс елдері аралығындағы "[[Ұлы Жібек Жолы|Ұлы Жібек жолы]]" торабына орналасқан. Мұның өзі бірлестіктің көрші елдермен (кытаймен, ғүн, қаңлы, алан, ұйғыр, қырғыз тайпаларымен) саяси, экономиялық және мәдени [[байланыс]]ты дамытуына мүмкіндік жасады. Астанасы Чигучен (Қызыл алқап) Ыстықкөлдің жағасына орналасты.<br />
<br />
== Тарихы ==<br />
Үйсіндер туралы жазба деректі қытайлар қалдырды. Б.д.д. 2 ғасырда Жетісуға Чжан Цянь бастапан елші келді. Ол көптеген мәліметтер әкелді. Үйсіндер туралы (усунь-го) «уйсін мемлекеті» деп айтты. Мемлекетте 630 мың адам, 188 мың әскер барын да көрсетті. Үйсін патшасы ''гуньмо'' деп аталды. Мықты ел болған. [[Орталық Азия]] аумағындағы ертедегі алғашқы таптық бірлестіктердің бірі. Егер VIII ғасырдағы жазушылардың [[Бесбалықты]] «[[Үйсін]] князінің шекарасы» деп атайтынын ескерсек, үйсіндердің шығыс шегі бір кездерде Бесбалық ауданы арқылы өткен деген қорытынды жасау керек. Үйсіндер иеліктерінің шекарасы батысында [[Шу]] және [[Талас]] өзендерінің бойымен өткен. [[Қаратау]]дың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатса керек. Үйсіндер иеліктерінің орталығы — Іле аңғары, дегенмен олардың ордасы — «Қызыл Аңғар қаласы» [[Ыстықкөл]] мен [[Іле]] өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасты. Чжан Цянның (б. з. б. II г.) хабарлауына қарағанда, үйсіндердін «бұрын» мекендеген жері шығыстағы алыс бір жерде болған, мұның шындықка жанаспайтыны анық.<br />
<br />
«Үйсін» терминінің мағынасы осы кезге дейін анықталмай отыр. Ол қытайдың иероглифтік жазбаларынан ғана мәлім, оның қазіргі айтылуы қазақ этнонимдерінің бірі — ұлы жүз қазақтарының басты этникалық компоненті болып табылатын тайпаның өзін атайтынындай «үйсін» сөзіне сәйкес келеді. Бірқатар зерттеушілер бұл транскрипцияны Орта Азия тарихынан мәлім асиан этнонимі деп білуге бейім. Алайда соңғы зерттеулерде асиан термині ятии этнонимінің диалектілік нұскалары- ның бірі болуы мүмкін деген басқаша түсініктеме айтылады, ал оның транс- крипциясының дәстүрлі ертедегі кытайша түрі казіргі қытай тілінде айтылатын (юечжи) иероглифтері болған.<br />
<br />
Үйсін терминінің транскрипциясын түсіндірудің тағы бір нұсқасы бар. Қазір үйсіен деп айтылатын екі иероглиф ертедегі қытай тілінде асман, яғни асман, «аспан» делініп айтылған деп жорамалданады. Бұл айтылғандарды үйсінн гуньмосына күйеуге берілген қытай ханшасының хатындағы: «Менің үйім мені... Аспан Еліне... күйеуге берді» деген сездер растауы мүмкін. Бұл тұрғыдан алғанда, «көк тіреген таулар» дегенді білдіретін тянь-шань деген сөздің өзі де жергілікті атаудың аудармасы сияқты екенін атап өту маңызды.<br />
<br />
Үйсіндердің ертедегі этникалық-саяси тарихына байланысты оқиғалар жеткілікті зерттелмеген.<br />
<br />
Үйсіндер туралы алғашқы хабарлар б. з. б. II ғасырдың аяғында пайда болады. Қытай императорының сарайындағылар ғұндарға қарсы күресте одақтас іздеп, Батыс өлкеге Чжан Цянь бастаған елшілік жіберген. Чжан Цяньды сюнну-ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он шақты жылдай болады. Алайда ол кейіннен қашып шығып, Жетісуға барады, үйсіндер туралы алғашқы хабарды еліне сол жақтан апарған. Оның кезінде үйсіндер арасында сэ (сақтар) «тармағы» мен юечжилер мекендеген. Юечжилер туралы хабарлар Чжанье ауданындағы сюннулерден алынғандықтан, Чжан Цянь үйсіндердің өзі де бұрын Цилянь- шань мен Дуньхуан аралығында мекендеген деген қорытынды жасаған. <br />
<br />
Қазіргі деректер бойынша, үйсінндер Жетісуды қосқанда неғұрлым байтақ аумақты алып жатқан. Қытай үйсіндердің сюннулерге Ордоста соққы беруін қалады. Бұл пікір үйсіндердің нақ сол Чжан Цянь жазып алып, кейіннен шежіреге енгізілген генеалогиялық аңызының редакциясында да әз көрінісін тапқан. Оның айтуынша, үйсіндердің билеушісің бір кезде көршілері юечжилер өлтірген де, оның қаншық қасқыр мен қарға күзетіп жалғыз қалгһған ұлы есейген шағына дейін шаньюй ордасында тәрбиеленген. Ер жеткен соң гуньмо әкесін өлтіргені үшін кек қайтаруға шаньюйден рұқсат сұрап, юечжилерді талқандапты. Өз кезегінде Орта Азия юечжилерінің аман қалған бөлігі басқа тайпалармен одақтасып, б. з. б. 140 жылы Грек-Бактрия мемлекетін талқандаған.<br />
Үйсіндерде үштік жүйе болса керек. Сюннулер сияқты, олар да үш бөлікке: сол қанат, орталық және оң қанат болып бөлінген (олардың әрқайсысында он мыңнан жауынгер болган). <br />
<br />
Үйсіндер бірсыпыра уақыт бойы сюнну-ғұндарға саяси жағынан тәуелді болғандықтан, соңғы этноним белгілі бір уақыт бойы үйсіндердің өзін де тасасында ұстап келген деп санауга болады. Мүны грек-рим жазушыларының ертедегі гұндар туралы хабарлары дәлелдейді. Мәселен, ғұндар туралы хронологиялық жағынан алғаш рет Страбонның айтқандарында Бактрия патшалары «өз иеліктерін серлер мен фаундарға дейін жайды» делінген. Тегінде, Грек-Бактриясының иеліктері бір кезде Тарым ойпатының батыс шегінен әріге созылып жатса керек, демек, бұлайша салыстыру тарихи-географиялық тұрғыдан даулы.<br />
Кейінгі уақыттағы үйсіндер тарихы сақтармен және юечжилермен байланысты. Грек-рим авторлары енді «ғұн-үйсіндар» жайында айтады.<br />
<br />
Ғұндар атауының үйсіндерге де таралғанына қарамастан, олардың этникалық туыстығы туралы айтуға берік негіз жоқ, дегенмен мұны толық, бекерге шығаруға болмайды. Сюннулердің тілі әзірше белгісіз. Зерттеушілер қазіргі уақытта сюннулер тілін ежелгі түрік тіліне бәрінен де жақын «алтай» тобыныңтіліне жатқызуға бейім.<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3</ref> <br />
Үйсіндер [[қазақ халқы]]ның қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Ежелгі қытай жазбаларында Үйсін атауы б.з.б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. [[Ғұндар]]дың күшеюінен қорыққан [[Қытай]] үкіметі өзіне одақтас іздеп, батыс елдеріне елшілік жіберді. Қытай елшісі келген кезде Үйсіндер Қытаймен және ғұндармен терезесі тең қуатты мемлекет болды (қ. [[Үйсін мемлекеті]]). Үйсіннің шығу тегі, таралуы, халықтардың тарихындағы рөлі жайында тарихи-генеалогиялық зерттеулерде талас пікірлер азды-кемді ұшырасады. Оған себеп жазба дерек көздері. Оларда адамдардың есімі, лауазымы, қытай транскрипциясы бойынша жазылған. Атап айтқанда, 7 ғасырдағы Қытай жазушысы [[Чин-гу]], “Батыс өлкенің өзге шетелдіктерінен Үйсіндердің едәуір айырмашылығы бар, олардың көзі көк, жирен сақалды” деп жазады (қ. [[Үйсін антропологиялық типі]]). Үйсіндердің шаруашылық жағдайы мен мәдениеті жайындағы деректер археол. қазбалардан анықталып отыр (қ. [[Үйсін дәуірінің ескерткіштері]]). <br />
<br />
Б.з.б. 105 жылдарда Үйсін күнбиіне ұзатылған Қытай императорының қызы киізбен ораған дөңгелек үйде тұратынын, ет, сүтпен қоректенетінін айтып, өлеңмен зарлы хат жазған. Жазба деректемелерде б.з.б. 1 ғасырда Үйсін халқының жалпы саны 630 мың адам (120 мың түтін) болғаны айтылады. Олар 188 мың 800 адамнан тұратын әскер ұстаған. Алғашында Бұлыңғыр өзеннің бойын мекендеген. Б.з.б. 2 ғасырдың орта шенінде [[Жетісу]]ға, [[Іле]] бойына ығысқан. Дегенмен, олардың барлығы көшпеген деген ғыл. жорамал бар. Оны шығыстанушы С.Е. Малов [[Тоныкөк]] ескерткіштеріндегі Үйсін есімінің жазылуымен дәлелдейді. Жетісу Үйсіндерінің шығу тегін анықтау жолында А.Н. Бернштам, К.А. Ақышев, Г.А. Кушаевтар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. Шығыстағы [[Орхон-Енисей]] жазба ескерткіштеріндегі деректер де осындай бұлтартпас қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл деректерге сүйенген [[Ресей]] ғалымдары Үйсіннің [[исседондар]]мен туыс екенін дәлелдеп, оларды [[Тянь-Шань]] және Шығыс Түркістан тармағы деп бөледі. Б.з. 6 ғасырдан бастап Үйсін этнонимі тарихи әдебиетте кездеспейді. Бірақ одан тараған [[рулар]] [[дулат]], [[албан]], [[Шігіл]] (жікіл) [[Түрік қағандығы]] кезіндегі мемлекеттерді құруға қатысқан. 13 ғасырда [[Рашид-Әд-Дин Фазлаллах Ибн Әбу-Ль-Хайр Хамадани|Рашид әд-Диннің]] шығармасында [[Шағатай Ұлысы|Шағатай ұлысындағы]] Үйсін халқы туралы айтылады. Жетісу, [[Оңтүстік Қазақстан]]ды мекендеген [[Ұлы жүз]] құрамындағы тайпалардың жалпы атауы ретінде халық арасында да, жазба әдебиетте де қолданылды. Қазақтың дәстүрлі шежіре деректері Үйсінді [[Шыңғыс хан]] заманындағы Майқы биден таратады. [[Ботбай]] руынан шыққан [[Диқанбай батыр]]дың шежіресінде ([[Аристов Николай Александрович|Н.Аристов]] жазбасында) Майқы биден: [[Қаңлы]], [[Бақтияр]], [[Қырықжүз]], [[Мыңжүз]]. Бақтиярдан: [[Үйсін руы|Үйсін]], [[Ойсыл]]. Үйсіннен: [[Ақсақал]] ([[Абақ]]), [[Жансақал]] ([[Тарақ]]). Абақтан — Қараша, одан [[Бәйдібек]], [[Байтулы]]. Ұлы жүздің негізін құраған тайпалар Бәйдібектің балалары болып саналады. Олар: [[албан]], [[дулат]], [[суан]], [[шапырашты]], [[сарыүйсін]], [[ошақты]], [[ысты]]. [[Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы|Ш.Уәлихановтың]] жазбаларында Үйсін — бұл тайпалардың ғана емес, Ұлы жүздің барлық тайпасының түп атасы. Онда Төбейден — Үйсін, одан — Қойылдыр ([[Қатаған]], [[Шанышқылы]]), Мекрейіл ([[Жалайыр]]), Майқы (Абақ), Қоғам ([[Қаңлы руы|Қаңлы]]) тарайды. Үйсін қырғыз халқының құрамында да бар. Солты тайпасының бір тармағы Усон, Қаракесек тармағы Сарыүйсін, Бағышындағы Қалша аталары Үйсін деп аталады. Сол сияқты Үйсін қарақалпақтардың құрамына да енген.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref><br />
<br />
Б.з.б. 73 жылға дейін үйсіндердің жері үш бөлікке: сол (шығыс) бөлікке, оң (батыс) бөлікке және гуньмоның өзіне қарайтын орталыққа бөлінген. Бұлар өзара қақтығысқа толы болды. <br />
<br />
Қытай ханшалары үйсін гуньмоларына ұзатылған. Олар Қытайдың Орта Азия, Батыс Азия және Европамен сауда байланысында маңызды роль атқарды. Б.Д.д. 2 ғасырда пайда болған [[Ұлы Жібек жолы]]н ұстап тұрған осы үйсіндер болды. Үйсіндер туралы қытай деректерінде б.з. 3 ғасырына дейін айтылады.<br />
<br />
==Мәдениеті==<br />
Үйсін ескерткіштерін зерттеу барысында бұл [[мәдениет]]тің үш кезеңнен өткені анықталды: алғашқы кезең — б.з.б. 3-1 ғасырлар; орта кезең — б.з. 1-2 ғасырлар; соңғы кезең — б.з. 3-5 ғасырлар. Бұл кезеңдердегі бейіттердің қазылуында, жобалануында, қару-жарақ, сәндік [[бұйым]]дар мен тұрмыстық заттардың түрінде, жасалуында ерекшеліктер бар. Мал, [[егін шарушылығы]]мен қатар қолөнер, үй кәсіпшілігі өркендеді. Әсіресе қыштан ыдыс-аяқ, құмыра жасау ісі өріс алды. Өндеу кәсібі дамыды. Темір мен қоладан [[еңбек]] құралдары, қару-жарақ, сәндік бұйымдар, алтын мен күмістен алқа, сырға, түрлі әшекейлі заттар жасалды. Тоқыма кәсібі, тері илеу, тас қашау, сүйек өңдеу өнері дамыды.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref><br />
<br />
== Үйсіндердің салт-дəстүрі ==<br />
Үйсіндердің салт-дəстүрі туралы ғылыми деректер аз. Ертедегі үйсіндердің түсінігінше, өлген адам тіріледі деп сенген. Сондықтан да адамды жерлегегде оған о дүниеде керек болады-ау деген заттардың бəрін қосып көмген. Тірі кезінде пайдаланып жүрген заттардың бəрін қоса көмген. Көптеген бейіттерді қазғанда табылған заттар осыны дəлелдейді. Тамақ ішетін ыдыс-аяқтар, тұрмысқа қажетті басқа да бұйымдар жиі кездеседі. Ер адамдардың жанына сауыт-саймандар, қару-жарағы: садақ, жебелер, қанжар, найза, қамшы, пышақ секілді заттар қойылған.<br />
<br />
== Діни нанымдары ==<br />
Табылған заттары мен əшекейлері, қару-жарағы жоғарғы көркемдігімен қатар үйсіндердің діни ұғымын, өмірге көзқарасын да көрсетеді. <br />
<br />
Диадемадағы жапырақтар əлемді тіршілік ағашының көзі, өмір нəрі, жан беруші əйел бейнесі болып табылады. Бұл ағаш жер ортасындағы тау шыңына өсіп, дүниенің төрт бұрышын жəне əлемнің үш бөлігін: тамыры тереңге кететін жер астын- о дүниені, адамдар мен жан-жануарлар өмір сүретін жер үстін- бұл дүниені, құдайлар мен құстар мекені- аспан əлемін жалғастырып тұр.<br />
<br />
== Жерлеу орындары ==<br />
Бейіт басына тұрғызылған обаның үлкен-кішілігі марқұмның қоғамдағы алған орнының, байлығының қандай болғанын білдірген. Қазба жұмыстары кезінде үлкен обалардан үлкен əшекейлер, қару-жарақ, ыдыс-аяқ түрлері көп шығады. Теңлік қорымындағы қабірден киімге тігілген алтын қапсырмалар, алтын сырғалар, алтын сыммен оралған темір түйреуіш, қола айна табылды. Көлемі жағынан орташа обадан бірнеше қыш құмыралар, ағаш тостаған, қола сырға, түйреуіш, білезік шықты. Қару-жарақтан темір қанжар, пышақ, үш қырлы жалпақ жебе ұштары бар. Кішкентай обалардан бір-екі қыш ыдыс, темір пышақ, қола сырға, моншақ табылды.<ref>Ежелгі Қазақстан тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : " Атамұра " 2009</ref><br />
<br />
== Археологиялық ескерткіштері ==<br />
Жетісу жерінде үйсіндердің обалары, қорымдары мекенжайлары зерттелді. Обалардың көбісі диаметрі 6-20 және биіктігі 0,5-1,5 м. Топырақ, тас қиыршық немесе топырақ-тас аралас үйінділер болып келеді. <br />
<br />
Қорымдары б.з.д.3-2 ғғ. жататындары '''ерте кезеңі'''.-Қапшағай 3, Өтеген 3, Қызыл еспе. Оларға ортақ сипат қорымдар теріскейден түстікке қарай, әрқайсысында 5-6-дан обасы бар тізбек болып, созылып жататындай жоспарланған. <br />
<br />
'''Орта кезеңге''' жататындар б.з.б. 1 ғ-б.з. 1 ғ. деп есептеледі. Бұған Өтеген 1,2, Тайғақ 1, Қарлақ 1, Алтын Емел қорымдары. Олар жүйесіз түрде, үш обадан тізбектеліп орналасқан.<br />
<br />
'''Соңғы кезеңі''' 2-3 ғғ. деп саналатын кейінгі кезеңге Қапшағай 2, Шолақ Жиде 1, 2, Гүр қора 2, Қалқан 4 қорымдары жатады. Бұлардағы обалар жүйесіз, ретсіз жасалған, қабырлар жерден қазылған, үстері ағашпен бастырылмаған.<br />
<br />
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Луговое аулынан табылды. Қабырғалары қам кірпіштен жасалған, едендері балшықпен сыланған, ортасынад жер ошақ болған.<br />
<br />
== Шаруашылығы ==<br />
<br />
Үйсін бірлестігінің халқы жартылай көшпелі ел болған. [[Мал]] бағып, [[жер]] өңдеуді [[кәсіп]] еткен. Археологиялық қазбалардан табылған материалдарға қарағанда, сол кездің өзінде-ақ жер өндейтін тас тырма, тастан қашап жасалған қол диірменнің табылуы — сол [[заман]]дағы тұрғындардың [[егіншілік]]пен айналысып, оның өнімдерін өндей білгендігінің бір дәлелі. [[Іле]], Шу, Талас алабынан суландыру жүйесінің іздері табылды. Ежелгі үйсіндер б.з.б. 1 ғасырда, әсіресе б.з. 3-5 ғасырда егіншілікпен, [[бау-бақша]], [[жеміс]]-[[жидек]] өсірумен шұғылданып, отырықшылыққа үйрене бастаған. Олар көшпелілер болғанымен, үй маңында егін де салған. Оған дән дақылдары салынған ыдыс-аяқтар, дәнүккіштер тас кетпендер табылуы дәлел. Киімдері байлары жібек пен биязы жүн матадан, кедейлері жай қалың жүннен, былғары, қой терісінен тіктірген.Шу, Іле бойындағы елді мекендердің орнынан күйдірілмеген кірпіштен қаланың, таға тәрізді жасалған жер ошақтар, тік [[бұрыш]]ты тұрғын үйлер табылды.<br />
<br />
=== Мал шаруашылығы ===<br />
Үйсіндердің шаруашылығы аралас болған, яғни мал шаруашылығымен де, егіншілікпен де айналысқан. Дегенмен үйсіндердің негізгі шаруашылығы - жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Жетісудың жайлы табиғаты оларға көп мал ұстауға мүмкіндік берді. Үйсіндер қой, жылқы, сиыр, қос өркешті түйе, ешкі ұстаған. Көп өсіргені жылқы мен қой болды. Жылқының неше түрлі тұқымын өсірген. Оның ішінде асыл тұқымды арғымақтар да болған. Мысалы, Жетісудағы Теңлік қорымынан табылған алтын қапсырмада құйрық-жалы өрілген, омырауы шығыңқы, тұрқы ұзын нағыз сəйгүлік мінген салт атты бейнелеген.<br />
=== Егіншілік ===<br />
Үйсіндер суармалы егіншілікпен де, тəлімді егіншілікпен де айналысқан. Дəнді дақылдардан арпа, тары өсірген. Олардың егіншілікпен айналысқандығын қазба жұмысы кезінде тас кетпендер, орақтар мен дəнүккіштер табылуы дəлелдей түседі. <br />
Үйсіндер егіс алқабын өзен бойларына салған. Егісті суаруға арық суларын да қолданған. Ертедегі деректердің мəлімдеуінше, үйсіндер "ағаш егіп", "қалалар мен елді мекендер салған". Суармаля егістіктер, суландыру жүйесі, бау-бақшалар үйсіндердің астанасы Чигу қаласының айналасында орналасты.<ref>Ежелгі Қазақстан тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : " Атамұра " 2015</ref><br />
<br />
== Қоғамы ==<br />
Үйсін қоғамында байлар, жасауылдар, абыздар, кедейлер болған. Әскер басылары мен шенеуніктердің қолында мөрі болған. Жеке меншік те өскен.<br />
Үйсін бірлестігінде малға жеке меншік болды. Ру-тайпаларының жайылымдары иелікке бөлініп, [[байлық]] тайпа көсемдерінің қолы на жинақталды; тайпааралық қарым-қатынас өсті. Жеке меншіктің болғанын кыш ыдыстарға, сүйектен, металдан жасалған әр түрлі заттарға түсірілген таңбалардан байқаймыз. Қазылған обалардың аумағы әр түрлі. Кейбіреулерінің биіктігі 10-12 м, [[Аумақ|аумағы]] 40 м-ге дейін жетеді. [[Адам]] сүйегімен бірге көмілген заттардың санына, сапасына қарағанда, үлкен қорғандарға тайпа көсемдері, ақсүйектер, одан кішісіне қауымның қарапайым мүшелері жерленген. Билік мұрагерлік [[жол]]мен әкеден балаға ауысып отырған. Оған "бек" аталған ру, [[тайпа]] көсемдері бағынған. Үйсін бірлестігінде басқарудың ондық жүйесі қолданылды. Билеуші өзіне қарайтын жұртын балаларына бөліп, әрқайсысына он мыңнаң жасақ, көші-кон жерін еншілеген. Үйсін бірлестігінде мемлекетке тән белгілер болды. Бектер өздерінің жайылымдық жерлерін өзгелерден қарулы күшпен қорғағаны жайында деректер бар. Мұның өзі әлеуметтік топтардың қалыптаса бастағанын аңғартады.<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Үйсіндер]]<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]<br />
[[Санат:Еуразия көшпелі тайпалары]]<br />
[[Санат:Азияның бұрынғы елдері]]</div>GanS NIS