http://kk.encyclopedia.kz/api.php?action=feedcontributions&user=Daniyar&feedformat=atomҚазақстан Энциклопедиясы - Қатысушы үлестері [kk-kz]2024-03-29T10:05:12ZҚатысушы үлестеріMediaWiki 1.23.15http://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82_%D3%98%D1%83%D0%B5%D1%81%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D3%98%D1%83%D0%B5%D1%81%D0%B1%D0%B0%D0%B9Қанат Әуесбайұлы Әуесбай2017-02-12T12:39:24Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{Тұлға<br />
|Есімі = Қанат Әуесбай<br />
|Шынайы есімі = Қанат Әуесбайұлы Әуесбай<br />
|Сурет = Kanat Awesbay.jpg<br />
|Сурет ені =<br />
|Сурет атауы = <br />
|Туылған кездегі есімі = Қанат Әуесбайұлы Әуесбай<br />
|Туылған күні = 14.01.1982<br />
|Туылған жері = [[Тараз қаласы]], [[Жамбыл облысы]], {{ҚАЗ}} <br/> ([[Жамбыл қаласы]], [[Жамбыл облысы]], [[ҚазКСР]])<br />
|Мансабы = тележүргізуші, филология ғылымдарының кандидаты, доцент, халықаралық журналист, музыкант<br />
|Азаматтығы = {{ҚАЗ}}<br />
|Ұлты = [[қазақтар|қазақ]]<br />
|Әкесі = Әуесбай Бақбергенұлы Тоқпанбет<ref name="BAQ.kz"/><br />
|Анасы = Рабиға Сақыпкерейқызы Қайрошева<br />
|Жұбайы = Баян Жалғасбекқызы Тұрсынбаева<br />
|Балалары = Ералы Қанатұлы Әуесбай<br />
|Марапаттары = [[Қазақстан журналистер одағы]] сыйлығының лауреаты, ''«Мемлекеттік тіл және БАҚ»'' байқауының ''«Үздік тележурналист»'' аталымының жеңімпазы (2012 ж.)<br />
|Сайты = <br />
|Блогы = [http://kaztrk.kz/kaz/blogs/blogger/1071.html kaztrk.kz] <br/> [http://baq.kz/kaz/blogs/cat/98/ baq.kz]<br />
|Басқалары = <br />
|Commons = <br />
}}<br />
'''Қанат Әуесбайұлы Әуесбай''' ({{lang-en|Kanat Auyesbay}}, журналистикадағы имидждiк есiмi ''Әуесбайдың Қанаты''<ref name="BAQ.kz"/><ref>{{cite web|url=http://kaztrk.kz/kaz/blogs/show-blog/218.html |title= Мен неге Әуесбайдың Қанатымын ???|author=Қанат Әуесбайұлы Әуесбай|authorlink=|publisher=«Қазақстан» РТРК АҚ|accessdate=2012-07-19|date=2012-04-23}}</ref>; 14 қаңтар 1982 жылы, [[Тараз қаласы]], [[Жамбыл облысы]]) — халықаралық журналист, тележүргізушісі<ref name="BAQ.kz"/>, филология ғылымдарының кандидаты, [http://www.enu.kz/kz/#.UKYk0Ycz3JM Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің] [http://fjp.enu.kz/ журналистика және саясаттану факультеті], телерадиожурналистика және бұқарамен байланыс кафедрасының доценті<ref name="ENU">{{cite web|url=http://enu.kz/kz/zhanalyktar/11131/ |title=ЕҰУ доценті Қанат Әуесбай Қазақстан журналистері Одағы сыйлығының лауреаты және Мәскеудегі Еуразия телевизия және радио Академиясының толық мүшесі атанды |author=Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті|authorlink=|publisher=Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті|accessdate=2012-07-19|date=2012-07-11}}</ref>, Еуразия телевизия және радио Академиясының мүшесі ([[Мәскеу қаласы]])<ref name="ENU"/>, [[Қазақстан журналистер одағы]]ның мүшесі, Қазақстан журналистер Одағы сыйлығының лауреаты, [[Болашақ|"Болашақ" халықаралық стипендиясының]] иегері, Қазақстан жастар Одағы «Серпер» сыйлығының лауреаты. Қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiн еркін бiледi.<br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
[[1982 жыл]]ы [[14 қаңтар]]да [[Жамбыл облысы]], [[Тараз қаласы]]нда ұстаздар отбасында дүниеге келді. [[1988 жыл]]ы [[Тараз қаласы]]ндағы №46 орта мектепке бірінші сыныпқа барды, онда 1991 жылға дейін оқыды. 1991-1997 жылдары [[Ыбырай Алтынсарин]] атындағы №49 орта мектебі және 1992-1997 жылдар аралығында [[Дина Нұрпейісова]] атындағы балалар саз мектебінде баян сыныбы бойынша білім алды. 1997-1998 жылдары [[Абай]] атындағы гуманитарлық колледжінің халық аспаптары бөліміндегі баян сыныбында оқыды. 1998-1999 жылдары [[Бауыржан Момышұлы]] атындағы №45 мектеп-гимназиясын бітірді<ref>[http://adiletgazeti.kz/ob/129-mr-bai-tek-astanalarda-mr-srp-kelem.html "Әділет" газеті - «ӨМІР БАҚИ ТЕК АСТАНАЛАРДА ӨМІР СҮРІП КЕЛЕМ...»]</ref>.<br />
<br />
Журналист болуына өзінің айтуы бойынша 3 адам, 1 газет ықпал еткен. Алғашқы болып атасы Сақыпкерей болған. Атасының көз жанары көруден қалған. Өз ауылына келген сайын газеттер оқыттырып, хат жаздырған. Атасының көңілін аулау үшін басылымдарда жарық көрген әңгімелерді, тартымды мақалалардың қызықты жерлерін оқып беретін. Сөйтіп атасының газеттерінің арқасында қолына қалам алған. 1996 жылы республикалық [[Ұлан (газет)|«Ұлан» балалар газеті]]нде [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбылдың]] 150 жылдығына орай мектебінде өткен кеш туралы «''Ғасырдың қарт бұлбұлы''» атты тұңғыш мақаласы басылды. "Ұлан" балалар газетінің тұрақты авторы болып, кейінірек "жас тілшісі" атанды<ref name="BAQ.kz"/>. <br />
<br />
Қанат кәсіби музыкант, баянда ойнайды, домбыра шертеді, пианинода ойнау өнері бар. 9 сыныптан кейін Тараздағы гуманитарлық колледждің халық аспаптары бөліміне "баян" сыныбында бір жыл оқыған. Колледжде жүргенде құрамында баян мен екі домбырасы бар "Серілер" триосын құрған. Университетте "Бейбарыс" тобы құрамында ән айтқан. Әндері бір CD-табаққа енді. Университет қабырғасында "Жігіт сұлтаны" байқауының 1-орын иегері атанды.<ref name="BAQ.kz"/><br />
<br />
=== Білімі ===<br />
1999 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің [[журналистика факультеті (ҚазҰУ)|журналистика факультетіне]] қабылданды<ref>{{cite web|url=http://nurastana.kz/?p=8409 |title=Қанат Әуесбай, журналист: Әніммен қызды құлаттым|author=Айдана Қуанышева|authorlink=|publisher="Нұр Астана" республикалық жастар апталығы|accessdate=2012-07-19|date=2012-07-05}}</ref>. 2004 жылы оқу орнын үздік дипломмен бітіріп, 2004-2008 жылдары білімін осы университетте [[аспирантура]]да (күндізгі бөлім) жалғастырды.<br />
<br />
2004 жылы [[Алматы қаласы]]нда өткен «Телерепортажға жаңаша көзқарас» семинарына қатысып «''Internews network''» халықаралық ұйымының сертификатын алды. <br />
<br />
2007 жылы [[Иран Ислам Республикасы]]нда өткен «Телевизиялық бағдарламаларды жасаудағы заманауи технологиялар» семинарында «''ISESCO''» халықаралық ұйымының сертификатын иеленді. <br />
<br />
2008 жылы [[Алматы қаласы]]нда өткен «''Internews network''» халықаралық ұйымының «Жаңалықтар қызметінің жұмысын ұйымдастыру» атты дистанционды семинарына қатысты.<br />
<br />
2010 жылы «Қазақ телеарналарындағы қазіргі ақпараттық бағдарламалар табиғаты» тақырыбында [[диссертация]] қорғады. <br />
<br />
2012 жылы 28-31 мамыр аралығындағы [[Беларусь]] мемлекетінде болған ''«Болашақ үшін серіктестік: жаңа дәуір моделі» (Партнерство во имя будущего: модели новой эпохи)'' халықаралық медиа-форумның қатысушысы болды.<ref name=docs.google>[https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=gmail&attid=0.1&thid=1389df26757a0c35 docs.google.com - Қанат Әуесбайдың түйіндемесі]</ref><br />
<br />
2012 жылдың 2-3 желтоқсан аралығында Астанада өткен «Ақпараттық тарату және жаңалықтар командасын жасақтау» тренингіне қатысып, «Автограф» продюсерлік орталығының ([[Екатеринбург]], [[Ресей]]) сертификатын иеленді.<br />
<br />
=== Қызмет жолы===<br />
[[Сурет:Kanat Awesbay Eurasian Academy.JPG|thumb|270px|Еуразия телевизия және радио Академиясының мүшелік сертификатын Академия президенті Валерий Рузиннің тапсыру сәті<ref name="ENU"/>]]<br />
*2002-2003 жылдары — «Түркістан» халықаралық газетінің тілшісі; <br />
*2003-2009 жылдары — «Европа плюс Қазақстан» радиосында сазды жүргізуші;<br />
*2003-2004 жылдары — «Информбюро» ақпараттық бағдарламасында тілші, «[[31 (телеарна)|31-телеарна]]»<ref name=BAQ.kz2>{{cite web|url=http://baq.kz/kaz/blogs/cat/98/about_blog/ |title=Әуесбайдың Қанаты - Өмірбаян |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=BAQ.kz|accessdate=2012-07-20|date=2008-06-11}}</ref>;<br />
*2004-2006 жылдары — Ақпараттық бағдарлама тілшісі, [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]];<br />
*2006-2009 жылдары — Ақпараттық бағдарлама редактор-сарапшысы, «Қазақстан» телеарнасы;<br />
*2009-2010 жылдары — Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика факультеті оқытушысы; <br />
*2011 жылдың наурыз-сәуір аралығында Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арналған «Қазақстан. Менің елім» бағдарламасының авторы, жүргізушісі, «Қазақстан» телеарнасы; <br />
*2010-2011 жылдары — «Апта.kz» ақпараттық-сараптамалық бағдарламасының жүргізушісі, шеф-редакторы, «Қазақстан» телеарнасы;<br />
*2011 жылдың 1 қыркүйегінен бастап [[Еуразия ұлттық университеті|Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті]]нің журналистика және саясаттану факультеті, телерадиожурналистика және бұқарамен байланыс кафедрасының доценті<ref name="ENU"/>;<br />
*2011 жылдың желтоқсанынан бастап 2013 жылдың ақпанына дейін — «Өзекжарды» телесұхбатының ауторы әрі жүргізушісі, «Қазақстан» телеарнасы<ref name="BAQ.kz"/>.<br />
*2012 жылдың 2 қарашадан бастап 2013 жылдың ақпанына дейін — "Қазақстан" Ұлттық арнасындағы қоғамдық-саяси "Алаң" ток-шоуын жүргізді.<br />
<br />
== Қоғамдық қызметі ==<br />
[[Франция]], [[АҚШ]], [[Швейцария]], [[Грекия]], [[Біріккен Араб Әмірліктері|Біріккен Араб Әмірлігі]], [[Сауд Арабиясы]], [[Қытай]], [[Түркия]], [[Марокко]], [[Моңғолия]], [[Ауғанстан]], [[Иран]], [[Пәкістан]], [[Тәжікстан]], [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]] және [[Малайзия]] сияқты елдерге барып, қоғамдық-саяси маңызы бар репортаждар дайындады. 2011 жылы 14 наурыздан бастап, 14 күн бойы [[Қазақстан]]ның 14 облысының тәуелсіздік тұсындағы жетістіктерін қамтыған ''"Қазақстан. Менің елім"'' телекөрсетілімін жүргізді<ref name="aykin"/>. [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|"Қазақстан" телерадиокорпорациясы]] төрағасының бірінші орынбасары болған Ляззат Мұратқызының сенім білдіруінің арқасында [[Астана]]ға ауысып, "Апта.KZ" бағдарламасын қолға алды. Халықаралық "Диалог-Еуразия" платформасы сынды беделді ұйымның жастар комитетінің мүшесі. Актерлікке талпыныс жасап, бір рет тұңғыш қазақстандық "SitCom" форматындағы "Айналайын" сериалына тележурналисттің рөлін ойнаған. Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің [http://www.enu.kz/kz/zhanalyktar/11131/ журналистика және саясаттану факультетінің] доценті. 2012 жыл қорытындысы бойынша "Айқын" газетінің ұйғарымымен "үздік тележүргізуші" атанды. 2011 жылдың желтоқсанында [[Сүлеймен Демирель университеті]]нің [[Алматы қаласы]] жоғарғы оқу орнының студенттері арасында өткізген "тәуелсздік ұрпағы - тәуелсіздік көзімен" шығармашылық байқауында үздік шыққан білімгер Гүлбақыт Асылбек "''Қанат Әуесбай''" атындағы Дипломмен марапатталды.<ref name="BAQ.kz2"/> 2013-2014 жылдар аралығында Ұлыбританиядағы Норвич қаласында Шығыс Англия университетiнің қазақстандық студенттер қауымдастығының вице-президентi болды.<br />
<br />
Белгілі тележурналист, қоғам қайраткері Нұртілеу Иманғалиұлының телевизиядағы 40 жылға жуық шығармашылық қызметіне арналған «Бай-қуатты болайық!» бенефисінің жүргізушісі Әуесбайдың Қанаты мен әнші, актриса [[Айгүл Иманбаева]] болды. Мұндай бенефис-кеш қазақ телевизиясы тарихында тұңғыш рет өтті.<ref>[http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=15278&Itemid=2 ӘУЕСБАЙДЫҢ Қанаты, «Қазақстан» Ұлттық арнасындағы «Өзекжарды» бағдарламасының жүргізушісі: Телеөнерде жаңадан бір нәрсе ойлап табу қиын]</ref><br />
<br />
=== Арнайы репортаждары ===<br />
[[Сурет:Kanat Awesbay Apta.kz.jpg|thumb|270px|Қанат Әуесбайдың «Апта.KZ» бағдарламасын жүргізген кезі]]<br />
* [[2005 жыл]]дың қазанның 8-де болған [[Пәкістан]]дағы жойқын зілзала туралы репортаждар; <br />
* 2005 жылғы Қырғызстандағы [[Қызғалдақ төңкерісі|«Қызғалдақ» төңкерісі]] туралы репортаж;<br />
* [[2007 жыл]]ы қазанның 16-20 аралығында [[Ауғанстан]]ның мәдени орталығы - Герат қаласында өткен экономикалық ынтымақтастық Ұйымының сыртқы істер министрлері Кеңесінің 17-ші отырысынан репортаж; <br />
* [[2008 жыл]]дың наурызында [[Франция]] астанасы [[Париж]]де өткен «Қазақстан» телеарнасының 50 жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған тұңғыш ақындар айтысы туралы «[[Эйфель]]» мұнарасы жанынан репортаж; <br />
* [[2009 жыл]]ы, маусымның 27-і күні [[Моңғолия]] астанасы [[Ұлан-Батыр]] қаласында өткен Моңғолия қазақтарының I құрылтайы қарсаңындағы Моңғолиядағы түркі тарихы мен Моңғолия қазақтарының тыныс-тіршілігі жайындағы репортаждар;<br />
* [[2005 жыл]]ғы [[Қырғызстан]]дағы «Қызғалдақ» төңкерісі туралы репортаж, 2010 жылғы Қырғызстанның Ош қаласындағы текетірестен кейін Қазақстан үкіметінің Қырғыз Республикасына көмегі туралы репортаждар<ref>{{cite web|url= http://old.kaztrk.kz/news/news.php?ELEMENT_ID=37582&sphrase_id=95570 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қырғыз халқына көмек |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010-07-30}}</ref>;<br />
* [[2010 жыл]]дың маусымның 27-де өткен [[Қырғыз Республикасы]]ндағы Жалпыхалықтық [[референдум]] туралы репортаждар<ref>{{cite web|url= http://old.kaztrk.kz/news/news.php?ELEMENT_ID=34727&sphrase_id=95570 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қырғыз елінің референдумға дайындығы |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010-06-15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://old.kaztrk.kz/news/week/section_detial.php?ELEMENT_ID=35617&sphrase_id=95575 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қырғыз елінде жалпыхалықтық референдум өтті |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010-06-27}}</ref>;<br />
* 2010 жылғы [[Қырғызстан]]ның [[Ош]] қаласындағы текетірестен кейін Қазақстан үкіметінің Қырғыз Республикасына көмегі туралы репортаждар<ref>{{cite web|url=http://old.kaztrk.kz/news/news.php?ELEMENT_ID=37582&sphrase_id=95570 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қазақстан үкіметінің Қырғыз Республикасына көмегі |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010}}</ref>;<br />
* 2010 жылдың сәуірінде болған [[АҚШ]] астанасы [[Уашингтон]]да өткен ядролық қауіпсіздік саммиті қарсаңындағы [[Лас-Вегас]] пен Вашингтон қалаларынан репортаждар<ref>{{cite web|url=http://old.kaztrk.kz/news/newsdetial.php?ELEMENT_ID=24037 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы әлем мемлекеттеріне үлгі |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010-04-12}}</ref>; <br />
* 2010 жылы сәуірінде [[Біріккен Араб Әмірлігі]] және [[Марокко]]да қолдан өсірілетін дуадақ шаруашылығы туралы репортаж<ref>{{cite web|url=http://old.kaztrk.kz/news/week/section_detial.php?ELEMENT_ID=22144 |title=Әуесбайдың Қанаты - Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы әлем мемлекеттеріне үлгі |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2010-04-12}}</ref>; <br />
* [[Тәжікстан]] астанасы [[Душанбе]]де тәжік-ауған шегарасында қаза болған Қазақстан жауынгерлеріне ашылған ескерткіш туралы репортаж; <br />
* [[2012 жыл]]ы ақпанның 28-де [[Швейцария]]ның [[Женева]] қаласынан [[Қазақстан]]ның [[БҰҰ]]-на мүше болғанына 20 жыл толуына орай Қазақстанның БҰҰ-дағы орны туралы репортаж<ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/politicy/BUU_Kazakstannin_bastamalarimen_sanasadi___toligirak_.html |title=Әуесбайдың Қанаты - БҰҰ Қазақстанның бастамаларымен санасады |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012-02-28}}</ref>; <br />
* 2012 жылы сәуірдің 16-інде Елбасының [[Малайзия]]ға мемлекеттік сапары қарсаңындағы Малайзияның әлеуметтік-экономикалық ахуалы туралы репортаждар<ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/official/Erten_Elbasinin_Malajzijaga_memlekettik_sapari_bastaladi.html |title=Әуесбайдың Қанаты - Ертең Елбасының Малайзияға мемлекеттік сапары басталады |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012-04-16}}</ref>; <br />
* 2012 жылы сәуірдің 17-де «Азия ғажайыбының» авторы, Малайзияның төртінші Премьер-министрі [[Махатхир Мохамад]]пен сұхбат<ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/politicy/Mahathir_Mohamad_Ulttik_arnaga_suhbat_berdi.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Махатхир Мохамад Ұлттық арнаға сұхбат берді|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012-04-17}}</ref>; <br />
* 2012 жылдың наурызда [[Грекия]]дағы дағдарыс туралы [[Афины]]дан репортаждар сериясы<ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/apta-kz/Dagdargan_Europa.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Дағдарған Еуропа|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/world/Grek_futbolshilari_tugan_zherge_oralgisi_keledi.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Грек футболшылары туған жерге оралғысы келеді|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/world/Udere_koshken_grekter_eldi_saginadi.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Үдере көшкен гректер елді сағынады|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/world/Grekijaga_tagi_50_mlrd__evro_nesie_kazhet.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Грекияға тағы 50 млрд. евро несие қажет|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/apta-kz/Dagdargan_Grekija.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Дағдарған Грекия |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/world/Europa_orkenietinin__talbesigi_shajkaldi.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Еуропа өркениетінің талбесігі шайқалды|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kaztrk.kz/kaz/world/Grekijaga_koshse_de_Kazakstandi_umitpapti.html|title=Әуесбайдың Қанаты - Грекияға көшсе де Қазақстанды ұмытпапты |author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=KazTRK.kz|accessdate=2012-07-20|date=2012}}</ref>;<br />
*Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына мүше елдердің отырысы өтті<ref>http://kaztrk.kz/kaz/politicy/Islam_Intimaktastigi_Ujimina_mushe_elderdin_otirisi_otti.html</ref>;<br />
*Ағайындылар<ref>http://www.egemen.kz/2012/10/02/347287/</ref>;<br />
*Шерхан Мұртаза 80 жаста<ref>http://www.youtube.com/watch?v=b8YkOr9wRVY</ref>;<br />
*Қасірет қаруының залалы<ref>http://www.youtube.com/watch?v=ymS5P8WZ_9A</ref>;<br />
*Елбасы Олимпиада жеңімпаздарын марапаттады<ref>http://kaztrk.kz/kaz/official/Elbasi_Olimpiada_zhenimpazdarin_marapattadi__toligirak_.html</ref>;<br />
*Қазақ жұрты мемлекет қайраткері С.Қалмырзаевпен қоштасты<ref>http://kaztrk.kz/kaz/incidents/Kazak_zhurti_memleket_kajratkeri_S_Kalmirzaevpen_koshtasti.html</ref>;<br />
<br />
=== Лақап аты ===<br />
Қанат Әуесбай өз лақап аты ретінде «Әуесбайдың Қанаты» дегенді қолданады, бұл туралы республикалық қоғамдық-саяси «''Айқын''» газетіне сұхбатында айтады:<br />
{{quotation|— Бұл көп журналистің арасынан әдейі ерекшеленіп, әлдебір атақ шығару үшін ойлап табылған амал емес. Халқымыз жетпіс жыл бойы - «ов», - «ев», - «вич» сияқты орыс тіліндегі «кімнің»? деген сұраққа жауап беретін ілік септігінің жалғауын өз тегіне «жегіп» келді. Оның заманы өтіп, тәуелсіз елдің тек атауын қалыптастыру үрдісі басталды. Бірақ ол үрдіс өкінішке қарай, әлі бірізділенген жоқ. Ұлтымызға қазақтығымызды фамилиясының жалғауынан-ақ білдіріп тұратын жалғау керектігі көптен бері айтылып жүр. Мәселен, - «дзэ» десең адамның грузин екендігі, «ян» деп аяқталса армян екені, «оғлы» десе әзірбайжан немесе түрік екені бірден аңғарылады. Біздің халықта әзірге тек атауларының ел арасына сіңісе қоймаған нұсқалары ғана бар. Менің «Әуесбайдың Қанаты» болуым сол көп нұсқаның бірі ғана. Бұдан бөлек, бізде «Қанат Әуесбай» деп еш жалғаусыз айта салатын нұсқа бар. Жалғауының жоқтығынан, бұл нұсқада аты қайсы, тегі қайсы екенін шатастырып алып жатамыз. Сондықтан өз басым жалғаумен айтқанды құп көрдім. - «Дың» нұсқасын өзім ойлап таптым деуден аулақпын. Менен бұрын бұл жалғауды алаштың зиялылары қолданған. Мәселен, қазақтың айтөбел ақыны Қасым Аманжол «Өзім туралы» атты өлеңінде: «Аманжол Рақымжанның Қасымымын, Мен қалған бір атаның ғасырымын» деп тебіренеді. Кейінгілерден Әбдіраштың Жарасқаны да аты-жөнін атаудың осы формасын қолай көрген. Ендеше мен сол дайын нұсқаны пайдаланушы ғанамын. Алғашында «Әуесбайдан Қанат» деп айтып көрсем деп ойлағанмын. Бірақ «Әуесбайдың Қанаты» болу мағынасы жағынан әдемі үйлесім тапқасын осы нұсқаға тоқтадым. Тележурналистің қаруы эфир ғой. Ендеше, бұқаралық ақпарат құралдарында бұл нұсқалар неғұрлым көп айтылған сайын, ерте ме, кеш пе, оның біреуі болмаса, біреуі халық құлағына сіңісуі тиіс деген ойға келдім. Өз басым халқымыздың өз тегін қалауына қарай айта да, жаза да алуын да тәуелсіздіктің тағы бір тарту-таралғысындай көремін.| Қанат Әуесбайдың республикалық қоғамдық-саяси «''Айқын''» газетіне берген сұхбатында<ref name="aykin">{{cite web|url=http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=6974&Itemid=62|title=Әуесбайдың Қанаты, «Қазақстан. Менің елім» бағдарламасының жүргізушісі: Біреуге үйрету үшін ең алдымен өзің білуің керек|author=Берік БЕЙСЕНҰЛЫ|date=31 наурыз 2011|lang=kk|accessdate=2012-07-19}}</ref>}}<br />
<br />
== Отбасы ==<br />
*'''Әкесі''' — Әуесбай Бақбергенұлы Тоқпанбет, Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық колледжінің (бұрынғы педагогикалық училище) оқытушысы, кафедра меңгерушісі, [[Қордай ауданы|Красногор]] (қазіргі Қордай) аудандық мәдениет бөлімінің бастығы, білім саласындағы [[Ыбырай Алтынсарин атындағы медаль]] иегері; <br />
*'''Анасы''' — Рабиға Сақыпкерейқызы Қайрошева, "ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері" төсбелгісімен марапатталған;<br />
*'''Жұбайы''' — Баян Жалғасбекқызы Тұрсынбаева;<br />
*'''Балалары''' — Ералы Қанатұлы Әуесбай<ref name=BAQ.kz>{{cite web|url=http://baq.kz/kaz/blogs/cat/98/690?PHPSESSID=cdbcbf690a948880abcd6eff5108fc2a |title=Жамбыл облыстық "Ақжол" газетіне сұхбатым|author=Әуесбайдың Қанаты|authorlink=|publisher=BAQ.kz|accessdate=2012-07-19|date=2011-08-10}}</ref><br />
<br />
== Марапаттары ==<br />
*2008 жылы — ҚР байланыс және ақпарат министрлігінің марапаты;<br />
*2009 жылы — «[[Нұр Отан]]» ХДП «[[Жас Отан]]» жастар қанатының марапаты;<br />
*2010 жылы — [[Алматы облысы]] әкімінің алғыс хаты;<br />
*2010 жылы — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|«Қазақстан РТРК» АҚ]] алғысы;. <br />
*2011 жылы 1 желтоқсан — [[Қазақстан үкіметі|ҚР байланыс және ақпарат министрлігінің]] дипломы, «Тәуелсіз Қазақстанның гүлденуіне арналған ең үздік тележоба» аталымының жеңімпазы;<br />
*2011 жылы — «Айқын» газетінің ұйғарымы бойынша «Үздік тележүргізуші»;<br />
*2012 жылы — [[Парламент]] және [[мәслихат]] [[депутат]]тарын сайлау кезіндегі белсенді қызметі үшін «[[Нұр Отан]]» ХДП төрағасы [[Нұрсұлтан Назарбаев|Н.Назарбаев]]тың алғыс хаты;<br />
*2012 жылы — Алматы қалалық тіл, мұрағат және құжаттама басқармасы ұйымдастырған «Мемлекеттік тіл және БАҚ» байқауының «Үздік тележурналист» аталымының жеңімпазы;<br />
*2012 жылы — [[Қазақстан журналистер одағы]] сыйлығының лауреаты;<ref name="docs.google"/><br />
*13 желтоқсан 2012 жылы — [[Оңтүстік Қазақстан облысы]]ның 80 жылдығына орай ұйымдастырылған республикалық шығармашылық байқауда электрондық БАҚ бойынша бас жүлде;<br />
*4 қаңтар 2013 жыл — Бас редакторлар клубы ұйымдастырған "Асыл сөз құдыреті" республикалық журналистер байқауының "экономика мәселесі бойынша үздік материал" номинациясының жеңімпазы<ref>http://www.khabar.kz/kaz/world/Asil_soz_kudireti_zhurnalister_bajkauinin_zhenimpazdari_marapattaldi.html</ref><br />
*2013 жыл — Қазақстан жастар Одағы «Серпер» сыйлығының лауреаты.<br />
<br />
== Мақалалары ==<br />
* Медиа-орталыққа мағыналы атау керек; (9 қараша 2011)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=10826&Itemid=37</ref><br />
* Ұлттық арнаның тартулары; (1 қыркүйек 2011)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9674&Itemid=62</ref><br />
* Ұлттық арнада - «Сыр-Сұхбат»; (26 мамыр 2011)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8032&Itemid=62</ref><br />
* Ұлттық арнада «Пай-пай шоу»; (4 қараша 2010)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=4568&Itemid=62</ref><br />
* Ұлттық арнада «Балапан» қанат қақты; (30 қыркүйек 2010)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=3971&Itemid=62</ref><br />
* «Қазақстан» телеарнасы қырық екі сериялы туынды түсіріп жатыр; (12 тамыз 2010)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=3286&Itemid=62</ref><br />
* Ақылы қызметке аң-таңмын... (10 ақпан 2010)<ref>http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=1170&Itemid=44</ref><br />
* Бес бақыт; (5 мамыр 2012)<ref>http://www.egemen.kz/?p=334249</ref><br />
* Елордада «Ұлттық арна» көшесі ашылса; ("Халық сөзі" газеті)<ref>http://www.halyksozi.kz/news/view/id/931</ref><br />
* Бауыржан Байбек: Билік басына рухани бай адам келуі керек;<ref>http://www.halyksozi.kz/news/view/id/1639</ref><br />
*Сүлейман Демирель, Түркия Республикасының экс-президенті: Түркі дүниесінде ешкім ешкімнен де жоғары емес, ешкім ешкімнің ағасы да емес<ref>http://www.alashainasy.kz/person/6638/</ref><br />
*Қазақ қаржыгерінің формуласы әке-көке, руластық емес, жан-жақты білім болуы керек<ref>http://www.alashainasy.kz/person/3270/</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{reflist|2}}<br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* [http://www.facebook.com/profile.php?id=100003007310117 Қанат Әуесбайдың] [[Facebook]] әлеуметтік желісіндегі жеке беті<br />
* [http://kaztrk.kz/kaz/blogs/blogger/1071.html KazTRK.kz сайтындағы Қанат Әуесбайдың блогы]<br />
* [http://baq.kz/kaz/blogs/cat/98/ BAQ.kz сайтындағы Қанат Әуесбайдың блогы]<br />
* [http://www.kaztrk.kz/kaz/telekanal/program_archive/#go '''"Өзекжарды"''' бағдарламасының мұрағаты]<br />
* [http://dmk.kz/ozekzhardyi "Өзекжарды" бағдарламасының газеттік нұсқасы, "Қазақстан" Ұлттық арнасы мен "Дала мен қала" газетінің бірлескен жобасы]<br />
<br />
{{Қазақстан Телерадиокорпорациясы}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан журналистері]]<br />
[[Санат:Қазақстан тілшілері]]<br />
[[Санат:Қазақстан музыканттары]]<br />
[[Санат:Жамбыл облысында туғандар]]<br />
[[Санат:Қазақстан филологтары]]<br />
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%95%D1%80%D1%88%D0%B0%D1%82_%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D0%9E%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2Ершат Ағыбайұлы Оңғаров2016-03-14T17:29:13Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{Тұлға<br />
|Есімі = Оңғаров Ершат Ағыбайұлы<br />
|Шынайы есімі = <br />
|Сурет = Ershat Ongarov.jpg <br />
|Сурет ені =200px<br />
|Сурет атауы = <br />
|Туылған кездегі есімі = <br />
|Туылған күні = 22.03.1975<br />
|Туылған жері = [[Қарағанды облысы]], [[Жаңарқа ауданы]], [[Ералиев ауылы]]<br />
|Мансабы = [[ислам]]танушы<br />
|Азаматтығы = {{flagicon|Kazakhstan}} <br />
|Ұлты = [[қазақ]]<br />
|Қайтыс болған күні = <br />
|Қайтыс болған жері =<br />
|Әкесі = <br />
|Анасы = <br />
|Жұбайы = <br />
|Балалары = <br />
|Марапаттары = <br />
|Сайты = <br />
|Басқалары = <br />
|Commons = <br />
}}<br />
<br />
'''Оңғаров Ершат Ағыбайұлы''' ({{lang-ru|Онгаров Ершат Агыбаевич}}) – белгілі [[ислам]]танушы, ғалым, PhD доктор. <br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
1975 жылы 22 наурызда Қарағанды облысы, Жаңарқа ауданы, Ералиев ауылында дүниеге келген. 1992 жылы Жайрем кентіндегі №10 орта мектепті бітірген.<br />
1994 жылы 13 желтоқсанда [[Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі|ҚР Білім және ғылым министрлігінің]] жолдамасымен [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы]]нда (ҚМДБ) өткен байқау арқылы [[Мысыр|Египет Араб Республикасы]] (ЕАР), [[Каир]] қаласындағы әл-Азхар университетіне оқуға түсіп, 2000 жылы аталмыш университет жанындағы Ислам ғылыми зерттеулер институтын тәмәмдап, 2004 жылы әл-Әзхар университетін «уағыз-насихат» мамандығы бойынша бакалавр академиялық дәрежесіне қол жеткізген. 2006 жылы ЕАР Жоғарғы білім министірлігі Ислам ғылыми зерттеулер жоғарғы институтында исламтану мамандығы бойынша магистр дәрежесіне ие болған. 2010 жылы [[әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] тарихында бірінші болып [[философия]], [[антропология|мәдени антропология]] мамандықтары бойынша PhD доктор дәрежесін қорғады. <br />
Қазақ, орыс, араб және түрік тілдерін біледі.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref><br />
<br />
2007-2009 жылдары Қазақстан мұсылмандары діни басқармасында маман, бөлім бастығы, 2009-2011 Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-де аға оқытушы болып жұмыс iстедi. 2011-2013 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі (ДІА) Дін мәселелері бойынша ғылыми зерттеу және сараптама орталығында Исламды зерттеу бөлімінің бастығы, ҚР ДІА Діни оқу орындармен байланыстар және [[дінтану]] сараптамасы басқармасының Бас сарапшысы болып қызмет атқарған.<br />
2013 жылдың 27 ақпанынан бастап ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқаруда. ҚМДБ жанындағы ғұламалар кеңесінің хатшысы және Қазақстан Республикасының Халықаралық Ислам фиқһы (заңы) акдемиясындағы [International Islamic Fiqh Academy] тұрақты мүшесі. Үйленген, екі баласы бар.<ref>[http://e-islam.kz/ershat-ongarov www.e-islam.kz]</ref><br />
<br />
== Шығармалары ==<br />
*«Мұхтасар тәжуид» ([[Құран]] оқу ережелері, [[қазақ тілі]]нде), Алматы – 2006<br />
*«Мұхтасар тәжуид» және [[орыс тілі|орыс тілдерінде]] (Құран оқу ережелері, орыс тілінде), Алматы – 2008<br />
*«[[Қазақ мәдениеті]] және ислам құндылықтары» ([[монография]]). ҚР БҒМ, Алматы баспа үйлері, 2014 <br />
*Құран – мағынасы мен түсініктемелері. «Алаш» тарихи-зерттеулер орталығы, [[Алматы]] – 2015 (аудармашылардың бірі)<br />
*«Дін – насихат» Ақпараттық-насихат тобына арналған әдістемелік құралы. ҚМДБ, Астана – 2015 (құраст. бірі)<br />
*Жұма уағызы-ІІ, ҚМДБ, Астана – 2015 (құраст. бірі)<br />
*Дін, мәдениет, руханиат салаларына арналған 33 ғылыми-танымдық мақалалардың авторы<ref>[http://old.muftyat.kz/kz/kmdb/view?id=2 old.muftyat.kz]</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Дін]]<br />
[[Санат:Ислам]]<br />
{{Islam-stub}}</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82_%D0%B6%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80_%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8BИнтернационалист жауынгерлер ассоциациясы2015-01-09T14:25:24Z<p>Daniyar: Өшіруді қажет етпейді. Қайта автор тарапынан толықтырылуы керек</p>
<hr />
<div>'''Интернационалист жауынгерлер ассоциациясы''' - ауған-кеңес соғысы [[ардагер]]лерінің [[ұйым]]ы.<br />
<br />
==Ұйымның құрылуы мен мақсаты==<br />
[[1990 жыл]]ы [[Орал қаласы]]нда құрылған. Негізгі мақсаты - әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар мен әскери-патриоттық жұмыстарды орындау, [[ауған соғысы]] [[ардагер]]лері мен запастағы [[жауынгер]]лерінің [[құқық]]тары мен [[мүдде]]лерін қорғап, оларға жан-жақты [[қолдау]] көрсету. <ref>Батыс Қазақстан облысы. Экциклопедия. Толықтырылған 2-ші басылымы. - Алматы: "Арыс" баспасы, 2010. - 580 бет + 32 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 978-601-291-049-0</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
{{дереккөздер}}<br />
<br />
[[Санат:Ұйымдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%81%D1%8B%D1%80%D1%82%D2%9B%D1%8B_%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B_(15-17_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80)Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр)2013-09-09T13:19:15Z<p>Daniyar: 164.40.18.210 (талқылауы) істеген нөмір 1945112 түзетуін жоққа шығарды</p>
<hr />
<div>Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр), Қазақ хандығы 15 ғасырдың 60 жылдарының ортасы мен 70 жылдарының басында ([[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дің есебі бойынша 1465-66 ж.) Батыс Жетісуда құрылды.<ref name="source1">“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІХ том</ref> Оның негізін қалаушылар [[Керей хан]] мен [[Жәнібек хан]] болды. Қазақ хандықтарының сыртқы саясат жөніндегі бағыт-бағдары және дипломатиялық қатынасы белгілі бір дәуірдегі ішкі, әсіресе сыртқы жағдайға сәйкес өзгеріп отырды. <br /><br />
<br />
== Жәнібек хан мен Керей ханның дипломатиясы ==<br />
[[Жәнібек хан]] мен [[Керей хан]]ның одақтық қатынас орнатқан тұңғыш мемлекеті [[Моғолстан]] болды. Бұл достық одақ [[1468]] ж. Шығыс Дешті Қыпшақтың билеушісі [[Әбілхайыр хан]]ның [[Жетісу]]ға, ойраттардың ([[қалмақтар]]дың) [[Моғолстан]]ға шабуыл жасауына байланысты құрылып, 16 ғасырдың 30 жылдарына дейін созылды. [[1468]] ж. [[Әбілхайыр хан]] өлген соң Шығыс Дешті Қыпшақты билеу үшін Өзбек ханның мұрагерлерімен күрескен қазақ хандары Шайбани әулетімен билікке таласып жүрген [[Жошы]] әулетінен шыққан [[Ахмет хан]]мен, [[Махмұт хан]]мен, [[Ибақ хан]]мен және т.б. одақтасты.<ref name="source2">Акимушкин О.Ф., К вопросу о внешнеполитических связях Монгольского государства с узбеками и казахами в 30-х гг. XVI в. – 60-х гг. XVIІ в.</ref> <br /><br />
<br />
Қазақ хандары сыртқы саясатта, ең алдымен, Шығыс Дешті Қыпшақ мемлекеттерінің ежелгі экономикалық және саяси орталығы болған [[Сырдария]] бойындағы [[Сығанақ]], [[Сауран]], [[Отырар]], [[Ясы]] ([[Түркістан]]) және басқа қалалардағы өз билігін нығайтуға күш салды. Ал олардың Дешті Қыпшақтағы негізгі бәсекелесі [[Әбілхайыр хан]]ның немересі [[Мұхаммед Шайбани хан]] да қазақ даласындағы халықтарды билеу және одан кейін [[Орта Азия]]дағы Темір әулетінің қол астындағы жерлерді жаулап алу үшін Оңтүстік Қазақстанның осы қалаларына арқа сүймек болды.<br /><br />
<br />
Дешті Қыпшақтағы және Түркістан қалалары үшін ұзаққа созылған күрес 15 ғасырдың ақырында [[Сырдария]] бойындағы бірқатар қалалардың қазақ хандарының қол астына көшуімен және Шайбани әулетінің [[Орта Азия]]ға ығысуымен аяқталды. Шайбани әулетімен уақытша бітім жасалды.<ref name="source3">Ермагамбетов М., Об источниках по истории дипломатических и международных отношений Казахстана, «Изв. АН. Каз ССР», 1948, в.1</ref> <br /><br />
<br />
== Қасым ханның дипломатиясы ==<br />
[[File:Kasymkhan.jpg|thumb|250px|Қасым хан]]<br />
<br />
Қазақ хандығы [[Қасым хан]] ([[1511]]-[[1532]]) тұсында күшейе түсті. Ол [[Жетісу]]дағы өз иелігін едәуір ұлғайтты, Жетісудағы қазақ руларын қазақ хандығына қосып алды. Қасым хан Мәскеу мемлекетімен де дипломатиялық байланыс орнатты. Қасым ханнан кейін қазақ хандықтары әлсіреп, сыртқы саясатта да өзгерістер болды, [[Таһир хан]]ның (1523-33) Шайбани әулетімен [[Сырдария]] бойындағы қалалар үшін соғысы сәтсіз аяқталды. Ноғай Ордасы маңғыттарымен соғыста да жеңіліп қалып, моғолдармен одақты нығайтудың жолын іздеді. Алайда Жетісуда өз үстемдігін қайта орнатуға тырысқан моғолдың феодал билеушілері бұған қарсы шықты. Ақыры 16 ғасырдың 30 жылдарында қазақ хандары мен моғол билеушілері арасындағы достық қатынас біржолата үзілді. [[Моғолстан]] ханы [[Әбд ар-Рашид хан]] ([[1533]] ж. таққа отырды) Шығыс Түркістанда жайылымдық жердің жетіспеуіне байланысты болған экономикалық қиындықтардан құтылу үшін өзбектермен – шайбани әулетімен одақтасып, бұрынғы жерлері – Жетісу мен Тянь-Шаньды қайтарып алуға тырысты. Қазақтар қырғыздармен одақ құрып, Жетісу және Тянь-Шаньдағы өз иеліктерінің тәуелсіздігін сақтап қалды. <br /><br />
<br />
16 ғасырдың 2-жартысында Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы бұрынғыдан да қиындай түсті. Абд Рашид ханмен ұзаққа созылған соғыс, ойраттардың (қалмақтардың) Жетісудың шығысына қысымы, Ноғай ұлысы мен Сібір хандығының шабуылға әзірленуі, Мәскеу мемлекетінің 1552 ж. Қазан, 1557 ж. Астрахань хандықтарын басып алғаннан кейін қазақ даласына жақындауы – осының бәрі қазақ ханы Ақназарды (1538-80 ж. билік құрған) өзбек ханы Абдолла ІІ-мен «антасқан шарт» жасауға мәжбүр етті. Қазақ хандары [[Ақназар]], [[Шығай]] (1580-82 ж. билік еткен), [[Тәуекел]] (1586-98 ж. билік құрған) Абдолла ІІ-ге [[Ташкент]] билеушісі Баба сұлтанның бүлігін басуға көмектесе отырып, Сырдария бойындағы қалалардағы өз жағдайларын жақсарта түсуге тырысты. 16 ғасырдың ақырында [[Ресей]]мен экономикалық және дипломатиялық байланысты нығайту қазақ хандықтарының бұл кездегі жағдайын бір шама жақсартудың маңызды факторы еді. <br /><br />
<br />
== Тәуекел ханның дипломатиясы ==<br />
[[Тәуекел хан]] [[1583]] ж. өзбектермен «анттасқан шартты» бұзып, Бұхараға қарсы [[Ресей]]мен саяси одақ құруға қадам жасады. 1594-95 ж. Құлмұхаммед және Вельямин Степанов басқарған елшіліктер алмасылды. Ресейдің Аболла ІІ мен Көшімге қарсы соғыста Тәуекелге көмек көрсетуі, сауда қатынасын ұлғайту, қазақ ханының Ресей азаматтығын қабылдауы жайлы келіссөздер жүргізілді. Тәуекел хан [[Ресей]]дің қолдауымен [[Сырдария]] бойындағы қалалар үшін ұзаққа созылған күресті сәтті аяқтады. Тәуекелдің мирасқоры Есім ханның (1598-1628 ж. билік жүргізген) 1598 ж. Бұхарамен жасасқан бітім шарты бойынша Түркістан мен Ташкент қазақ хандығына берілді. <br /><br />
<br />
Қазақ хандығының 17 ғасырдағы сыртқы саясаты үш бағытта жүргізілді; аштархан әулетінің қазақ билеушілерін Ташкент пен Түркістаннан ығыстыруға тырысқан әрекетіне қарсы күрес; орыс мемлекетімен қарым-қатынасты бұрыңғыдан да нығайта түсу; Жоңғар хандығының шапқыншылығына қарсы тәуелсіздік үшін күрес. <br /><br />
<br />
Ал 80 жылдары Жоңғар хандарының Оңтүстік Қазақстандағы қысымы күшейді. Бұл кезеңде қазақтар мен орыстардың саяси және экономикалық байланысы жаңа сатыға көтеріле бастады. 1686-98 ж. Тәуке хан (1680-1718 ж. билік жүргізген) Сібір арқылы Ресейге бес елшілік жіберді. Жоңғарлардың шабуыл жасау қауіпі күшейе түсуіне байланысты Қазақстанның Ресей қарамағына өтуі бірінші кезекті мәселеге айналды.<br /><br />
<br />
== Пайдаланылған әдебиет ==<br />
<references/> <br />
<br />
{{stub}}<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Қазақ хандығы]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B1%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D2%9B%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D2%9B%D2%B1%D2%9B%D1%8B%D2%93%D1%8BҚазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар құқығы2013-09-04T05:44:08Z<p>Daniyar: Бәлкім мақаланы түсіне алмаған шығар, жеңіл жаза беретіндей блог емес бұл!</p>
<hr />
<div>[[Қазақстан Республикасы]]ның [[құнды қағаздар]] нарығы туралы [[заң]]дылығы [[Қазақстан]]ның [[Конституция]]сына негізделген және [[Қазақстан|ҚР]] [[Азаматтық кодекс]]інен, 2-шілде [[2003]] жылғы Құнды қағаздар нарығы туралы» ҚР заңынан және басқа ҚР нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де Қазақстан Республикасы қол қойған келісім-шарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісім-шарт ережелері қолданылады.<ref> Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1998ж.</ref><br />
<br />
==Бағалы қағаздардың түсінігі және түрлері==<br />
Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. <br />
<br />
Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:<br />
*[[бағалы қағаз]] — түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажетгі талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті [[реквизит]]терінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады;<br />
*бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;<br />
*бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық бағалы қағазда жасалған индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берілетін адамға — индоссантқа немесе соның бұйрығына ауыстырады. [[Индоссамент]] [[бланк]]ілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам көрсетілмейді).<br />
<br />
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсырумен ғана шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкілі ретінде әрекет жасайды (АК-тің 132-бабы).<ref>[[Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі]]. 27 желтоқсан 1994ж.</ref><br />
<br />
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжаттаумен бірге оны зат деп те көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп-төркіні материалдық дүниеге қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары, тасқа басылып не қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз құқығын алады.<br />
<br />
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік [[құқық]]тық құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау мерзімі, субъектінің қағаз бойынша керсетілген міндеті, нормалдық құны, кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және басқа шарттар) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).<br />
<br />
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.<br />
<br />
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына қарап бағалы қағаздарды [[облигация]], [[коносамент]], [[акция]] және [[заң]] [[акт]]ілерінде немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-тармағына сәйкес, бағалы [[қағаз]]дар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың тұпнұсқасы болады, ал тұпнұсқаны ұсынушы келесітұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағапы қағаздар онда көрсетілген мерзімде нақты құнымен басқа [[мүлік]]тік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, [[облигация]]).<br />
<br />
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтың субъектісі болып табылатын белгілі бір тұлғаға беріледі.<br />
<br />
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықтың айналым қабілеттілігін жақсарту мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған. Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу — индоссамент арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. [[Индоссамент]] құжатта (әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екінішісі әлгі айтқандай, бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді.<br />
<br />
Бағалы қағаздың [[ордер]]лік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша тапсыруға және индоссаментке өзінің атьш жазуға құқылы болады.<br />
<br />
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізумен бағалы қағаздарды ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге асырылады.<br />
<br />
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретіменжазылады. Ал мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі құжаттың тұпнұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда индоссаментттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл реттердің үзілмеуі база формальдық белгілермен айқындалады, аталған индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда қабылдаушының да аты жазылады.<br />
<br />
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап береді ("[[Қазақстан Республикасы]]ндағы 141 вексельдік қатынастар туралы" Заңның 96-бабын қараңыз). Ордерлік қағаздың иесі айрылып қалған құжаты кімнің қолында екенін білсе, кұжатты қайтаруға ликдикациялық талап қоюға құқылы. Егер кейінгі индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық меншігін дәлелдеу іс жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда оның орындалуына да үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың балама данасын беруге болмайды.<br />
<br />
[[Атаулы бағалы қағаз]] — бұл мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім екендігі құжаттың мәтінівде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша құқықты талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады.<br />
<br />
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңның 34-[[баб]]ының нормасын келтіруге болады.<br />
<br />
[[Эмиссия]]лық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. "Бюджет жүйесі туралы" және "Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш туралы" зандарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе [[Ұлттық банк]] арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда республикалық [[бюджет]]тің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздарды әлемдік [[нарық]]тарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ Қазақстан аумағында қазыналық міңдеттемеде және қазыналық облигацияда жүреді. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңның 14-бабына сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдык қаржыны тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңмен реттеледі.<br />
<br />
Бағалы қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік құқықтарының бірнеше түрі келтірілген.<br />
<br />
[[Құжат]]талмаған құнды қағаздар шын мәнінде бағалы қағаздың мазмұнын куәландыратын мүліктік құқы болып есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен құқықтық қатынасқа түскен кезде оның тізілімдегі жазбаға енгізілуі жарамды бола береді. <ref>"Құнды қағаздар және қор биржасы туралы" №2227 [[Президент]]тің заң күші бар жарлығы, [[1995 жыл]]]ғы [[21 сәуір]]де. Оған: 1995ж. 12.05. №2672; 1995ж. 12.23. №2720 - заңдарымен өзгерістер енгізілген.</ref><br />
<br />
==Бағалы қағаздарды есепке алу және тіркеу==<br />
[[Қазақстан]]да тұрғындардың сақталған қорларын банк және құнды қағаздар арқылы жұмылдырып өндіріске тарту, оның құрылымын жетілдіру үшін [[инвестиция]]лау бүгінгі күні ең ұтымды саясат бағыты ретінде танылып отыр. Шетелдік [[капитал]] өздеріне қажетті Қазақстанның [[шикізат]]-[[энергетика]] өндірісіне жұмылуда. Қазақстанның ішкі қажеттіліктерін өтейтін жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, дайын өнім өндіру салаларына шетелдік инвестициялар бармай отыр. Сондықтан өзімізге қажетті өнімді өндіру саласына негізінен ішкі қаржы ресурстарын жұмылдырып қарастыруга болатыны түсінікті болған сияқты. Егер ішкі өндіріс көтерілсе, онда ішкі ұлттық нарық қалыптасады, кәсіпорындар мен тұрғындардың табысы өседі, ал бұл болса Қазақстанда ішкі ұлттық капиталдың қорланып өсуіне жол ашады, осының негізінде құнды қағаздар нарығы да тиімді қызмет атқаратын болады.<br />
<br />
Қорытып айтқанда, бағалы қағаздардың қалыптасуы және оның тиімді жұмыс істеуі Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей байланысты деуге болады. Ұлттық капиталдың шоғырланып өсуіұлттықтабыстың жұмсалуына байланысты келеді. Қазақстан жағдайында тұрғындар өздерінің табыстарын негізінен шетелдік тауарларға жұмсайды, яғни олар шетел фирмаларын жанама түрде инвестициялап қаржыландырып тұрады. Ұлттық кәсіпкерлік пен өндіріс шоғырланып өсуі үшін тұрғындардың табысы ұлттық өнеркәсіп орындары өндірген өнімге жұмсалуы қажет. Сондықтан да Қазақстан Үкіметі ішкі тауар өндіруші кәсіпкерлерді қорғау және қолдау саясатын ұстанып отыр.<br />
<br />
[[Ұлттық экономика]]ның өсіп-өркендеуі ішкі өнімнен түсетін таза табыстың Қазақстан банкілерінде сақталып, Ұлттық қаржы-капитал резервтерінің шоғырлануына байланысты келеді. Қазақстанда шикізат өнімдерін экспортқа өндіретін ең ірі өнеркәсіп органдары шетелдік компаниялардың басқаруында екені белгілі. Мамандардың айтуына қарағанда, осы шетелдерге басқаруға берілген компаниялардан бюджетке салық түрінде табыс өте аз көлемде түсетін болған. Мұның негізгісебебін білетін мамандар былай түсіндіреді: Қазақстанда жұмыс істейтін компаниялардың шет негізінен офф-шорлық аймақтарда тіркелген филиалдары бар. Қазақстандағы компаниялар шикізат өнімдерін екі есе төмен бағамен өздерінің шетелдік филиалдарына өткізеді екен, ал соңғылары Қазақстан экономикасына көптеген есепке алынбаған және көзге көрінбейтін зиян келтіреді екен.<br />
<br />
Біріншіден, бюджетке қажетті табыс түспейді, екіншіден ішкі өнімнен түскен таза табыс шетелге кетіп, Қазақстан банкілерінің ресурстарын шектейді, олар өздеріне қажеттіқаржыны шетелден тартуға мәжбүр болады.<br />
<br />
Соңғы кездері Қазақстан Үкіметінің құрамында Кіріс министрлігі құрылғаны және Салық комитетінің міндеттері менкұкығы кеңейтілгені белгілі. Соңғы мәліметтерге қарағанда, Кіріс министрлігі Қазақстандағы ең ірі деген 100 кәсіпорынды өзінің тұрақты бақылауына алған көрінеді. <ref>"Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы. 30 наурыз, 1995 ж.</ref><br />
<br />
==Бағалы қағаздардың нормативтік құқықтық базасы==<br />
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында (қор биржасында) айналыста болатын құжатты және құжатсыз, эмиссиялық және эмиссиялық емес, атамалы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар тиісті тұлғаның (жеке тұлғаның, заңды тұлғаның немесе өзге де тұлғаның) мүліктік құкығын куәландырады.<br />
<br />
[[Бағалы қағаз]]дарға Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 136, 139-баптарында және «Бағалы қағаздар туралы» Қазақстан Республикасы занының 11, 12, 15-18-баптарында және өзге де заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерде айқындалған акциялар, облигациялар, Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді валюталық, ноталары, қазақстандық депозитарлық қолхат және т.б. жатады.<br />
<br />
Бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаздар нысанына қойылатын талаптар, сондай-ақ өзге де қажетті талаптар заңи құжаттармен немесе соларда көзделген тәртіп негізінде белгіленеді.<br />
<br />
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының объектілеріне:<br />
#Қазақстан Республикасы резиденттерінің – ұйымдарының мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;<br />
#Қазақстан Республикасының резиденті емес – ұйымдардың шығарылымы шет мемлекеттің заңнамасына сай тіркелген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;<br />
#Қазақстан Республикасының резиденттері – ұйымдардың шығарылымы шет мемлекеттің заңнамасына сай тіркелген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;<br />
#Халықаралық қаржылық ұйымдардың Қазақстан Республикасында ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногына айналысқа жіберілген эмиссиялық бағалы қағаздары;<br />
#Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар;<br />
#Туынды бағалы қағаздар;<br />
#Өзге де қаржылық құралдар жатады.<br />
<br />
Мемлекеттік және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалық актісінде белгіленген талаптар мен тәртіп негізінде уәкілетті орган жүзеге асыратын міндетті мемлекеттік тіркеуден өтеді. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және коммерциялық банктер бағалы қағаздар рыногында эмиссиялық, инвестициялық, кәсіби қызметтерін және бағалы қағаздар рыногына көрсететін қызметіне байланысты басқа да операцияларды жүзеге асырады. Сонымен қатар Екінші деңгейлі банктер бағалы қағаздар рыногына қызметтер көрсету барысында тиісті тұлғаларға бағалы қағаздар сатып алуға қажетті банктік кредиттер береді, облигациялар мен өзге де бағалы қағаздар шығару бойынша банктік кепілдік береді; эмитенттердің төлемдік агенттері функциясын орындайды; кепілге қойылған бағалы қағаздарға орай банктік кредит береді;бағалы қағаздар рыногы қатысушыларының банктік шоттарын жүргізеді; бағалы кағаздар рыногындағы операциялардың қорытындысы бойынша ақшалай есеп айырысуды жүзеге асырады.<br />
<br />
Екінші деңгейлі банктер бағалы қағаздар рыногындағы тиісті (кәсіби) операцияларын тек уәкілетті мемлекеттік орган беретін лицензия (лар) негізінде жүзеге асыра алады.Бағалы қағаздар рыногындағы банктер өз клиенттеріне қызметтер көрсету процесінде аталмыш рынокка байланысты коммерциялық және операциялық кызмет құпиясын құрайтын мәліметтердің жарияланбауына, сондай-ақ бөтен тұлғалардың пайдалануына жол бермеуге мүмкіндік беретін талаптардың сақталуын камтамасыз етуге міндетті.Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздармен жасайтын түрлі операциялары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 129—134, 136,139-баптарымен, 715-бабының 3-тармағымен, 716-бабының 2-тармағымен; «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы заңының 8-бабынына), б)-тармақшаларымен, 27, 28-баптарымен, 33-бабымен, 35-бабымен, 36—2-бабымен, 36-3-бабымен, 52— 1-бабының 1), 2), 3), 4), 5) және 6)-тармақшаларымен, 54-бабының тиісті ережелерімен, 56-бабының а), б), в)-тармақшаларымен, 57-бабының тиісті ережелерімен, 58-бабының тиісті ережелерімен; 42-бабының 1-тармағымен; «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасы заңының 3-бабының 1, 2, 4-тармақтарымен, 11-бабының 1-тармағымен, 12, 13-баптарымен, 16-32-баптарымен; «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы заңының 3-бабымен, 4-30-баптарымен, 44, 45- баптарымен, 50-бабымен, 55-бабымен, 63-бабымен, 65-бабымен, 69-бабымен, 73, 74-бап-тарымен, 83, 84-баптарымен; «Каржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасы заңының 9-бабымен, 12-бабымен; Қазақстан Ұттық Банкі мен Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің тиісті нормативтік құқықтық актілерімен, кейбір операциялар бойынша тиісті шарттармен реттеледі. <ref> Төлеуғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы», Алматы – 2001</ref><br />
<br />
==Бағалы қағаздар рыногы==<br />
Бағалы қағаздар рыногының мәні өндірістің құлдырауына жол бермеуде және қаржы жүйесінің сауықтандырылуында маңызды мағынаға ие. Бұл рыноктың дамыған сатысында қоғамдық өндірістің тиімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика жүзеге асады. Қоғамдық өндіріс көбіне қоғамдык сұранысқа сәйкес келеді. Бағалы қағаздарды щығарушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстары болғанда ғана пайда табады, өндірістің эмитентпен кеңейтілуі және кәсіпорын табыстылығы дәрежесінің жоғарлауы осы кәсіпорынның, бағасы күнделікті өсіп отырған акцияларын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады. Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы дамытуда қолданылатын өте қуатты да икемді құрал екені белгілі. Сонымен қатар, бұл өте өткір құрал, оны дұрыс падалана білу қажет. [[Оңтүстік-Шығыс Азия]], [[Латын Америкасы]] елдерінде керек десеңіз, көрші [[Ресей]]де қалыптасқан қаржы дағдарыстарының тәжірибесі көрсетіп отырғандай, құнды қағаздар арқылы капитал қаншама тез және ауқымды көлемде шоғырланған болса, сонша аз уақытта және болжауға келмейтін тосын жағдайларға байланысты тарап кетеді екен..<br />
<br />
[[Қазақстан]]ның болашағы, [[экономика]]лық-[[әлеумет]]тік дамуы өзінің қолындағы табиғи ресурстары мен байлығын дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына байланысты екені белгілі. Қазақстан кәсіпорындары шығарған акциялар болсын, Қазақстан [[банк]]ілерінің қаржылық қағаздары болсын, Үкіметтің міндеттемелері болсын, барлық бағалы қағаздар құнын, түптеп келгенде, Қазақстанның табиғи [[ресурс]]тары анықтайды деуге болады. <br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{stub:Заң}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Құқық]]<br />
[[Санат:Заң]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BBПортал:Арал2012-12-30T12:43:27Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div><span id="coordinates"> '''[[Арал]] [[портал]]ына қош келдіңіз! Жобада {{Мақала саны}} бар (<span class="plainlinks">[{{fullurl:Портал:Арал|action=purge}} Жаңарту]</span>)'''</span><br />
{{Портал:Арал/Сыртқы бөлімдер}}<br />
{{Портал:Арал/Жоғарғы бөлім}}<br />
<!-- Басты бөлім --><br />
{| style="width:100%" cellspacing="2" cellpadding="0"<br />
| style="width:50%" valign="top"|<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=0 | Сурет = | Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Таңдаулы мақала'''</big><br />
{{Портал:Арал/Таңдаулы мақала}}<br />
|[[Портал:Арал/Таңдаулы мақала/Үміткерлер|Үміткерлер]]|[[Портал:Арал/Таңдаулы мақала/Мұрағат|Мұрағат]]|[[Портал:Арал/Таңдаулы мақала|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=0 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Үздік сурет'''</big><br />
{{Портал:Арал/Үздік сурет}}<br />
|[[Портал:Арал/Үздік сурет|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=0 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Мәдениет'''</big><br />
{{Портал:Арал/Мәдениет}}<br />
|[[Портал:Арал/Мәдениет|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=0 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Сіз білесіз бе?'''</big><br />
{{Портал:Арал/Сіз білесіз бе}}<br />
|[[Портал:Арал/Сіз білесіз бе/Мұрағат|Мұрағат]]|[[Портал:Арал/Сіз білесіз бе|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=0 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Көмек көрсету'''</big><br />
{{Портал:Арал/Көмек көрсету}}<br />
|[[Жоба:Арал|Жоба]]|[[Портал:Арал/Көмек көрсету|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
| <br />
|style="width:49%" valign="top"|<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=1 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Таңдаулы тұлға'''</big><br />
{{Портал:Арал/Таңдаулы тұлға}}<br />
|[[Портал:Арал/Таңдаулы тұлға/Үміткерлер|Үміткерлер]]|[[Портал:Арал/Таңдаулы тұлға/Мұрағат|Мұрағат]]|[[Портал:Арал/Таңдаулы тұлға|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=1 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Жаңалықтар'''</big><br />
{{Портал:Арал/Жаңалықтар}}<br />
|[[Портал:Арал/Жаңалықтар|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=1 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Әдебиет'''</big><br />
{{Портал:Арал/Әдебиет}}<br />
|[[Портал:Арал/Әдебиет|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=1 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Жаңа мақалалар'''</big><br />
{{Портал:Арал/Жаңа мақалалар}}<br />
|[[Портал:Арал/Жаңа мақалалар|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=1 | Сурет =| Тақырып =| Мазмұн = <big>'''Санаттар'''</big><br />
{{Портал:Арал/Санаттар}}<br />
|[[Портал:Арал/Санаттар|Қарау]]<br />
}}<br />
<!----------------------------------------------------------><br />
|-<br />
|colspan="3"|<br />
<!-- Беттің төмен жағындағы бөлімдер --><br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=2 | Сурет =| Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Мақалалар тізімі'''</big><br />
{{Портал:Арал/Мақалалар}}<br />
|[[Портал:Арал/Мақалалар|Қарау]]<br />
}}<br />
{{Портал:Арал/Бөлім | x=2 | Тақырып = | Мазмұн = <big>'''Уикимедиа жобалары'''</big><br />
{{Портал:Арал/Уикимедиа жобалары}}<br />
|[[Портал:Арал/Уикимедиа жобалары|Қарау]]<br />
}}<br />
|}<br />
__NOTOC____NOEDITSECTION__<br />
<br />
[[Санат:Порталдар]]<br />
[[Санат:Портал:Арал]]<br />
[[Санат:Арал ауданы]]<br />
[[Санат:Арал]]<br />
[[Санат:Арал теңізі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9E%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0_%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%BD%D3%99%D1%82%D0%B8%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%96Санат:Олимпиада ойындарының нәтижесі2012-07-29T15:44:33Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Олимпиада ойындары</p>
<hr />
<div>[[Санат:Олимпиада ойындары]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80Санат:Географиялық терминдер2012-05-16T08:17:00Z<p>Daniyar: 88.204.242.26 (талқылауы) істеген нөмір 918500 түзетуін жоққа шығарды</p>
<hr />
<div>[[Санат:География]]<br />
[[Санат:Терминология]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B9_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D0%BD_(%D0%BA%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF)Ай таранған түн (кітап)2012-05-15T17:54:36Z<p>Daniyar: «Кітап» деген санат аласталды; келесі санат қосылды: «Санат:Кітаптар» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''«Ай таранған түн»''' – қазақ жырында өзіндік орны бар көрнекті шайыр [[Светқали Нұржан|Светқали Нұржанның]] өдеңдер жинағы. <br />
<br />
«Тарғыл тағы» дастанында 1870 жылы орыс отаршылдығына қарсы шыққан [[Адай көтерілісі]] суреттеледі. Сонымен қатар жинаққа «Еңсегей бойлы ер Есім» дастаны да кірді. <br />
<br />
Аталған жинақ [[Қазақстан Республикасы]] [[Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігінің]] «Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлерін шығару» бағдарламасы аясында басылды. <br />
<br />
Жинақ 2008 жылы [[«Жазушы» баспасы|«Жазушы» баспасынан]] жарыққа шықты. <br />
<br />
Таралымы 2000 дана. ISBN 978-601-200-133-44<br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Кітаптар]]<br />
[[Санат:Әдебиет]]<br />
[[Санат:Поэзия]]<br />
[[Санат:ISBN]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/16-17_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B16-17 ғасырлардағы Қазақ хандығы2012-05-12T07:27:16Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Kazakh Khanate.svg|thumb|330px|right|<center>[[Қазақ хандығы]]ның байрағы]]<br />
'''[[Қазақ хандығы]]''' (''16-17 ғасырларда'') — [[Моңғол шапқыншылығы]]нан кейін барлық [[қазақ]] [[ру]]лары мен [[тайпа]]лары [[Жетісу]]да алғаш рет бір [[мемлекет]]ке біріктірілді. XVI-XVII ғ. [[Қазақ хандығы]]ның [[шекара]]сы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – [[Жәнібек хан]]ның ұлы [[Қасым]]. [[Қасым хан]]ның тұсында (1511-1523) [[феодал]] [[ақсүйек]]тердің қарсылығы әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, [[қазақтар]]дың [[этника]]лық [[территория]]сының негізгі аудандары қазақ хандығына [[Қасым хан]] тұсында біріктірілген.<ref>Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.</ref> <br />
<br />
==Этномемлекеттік шекараларының өсуі==<br />
[[Хандық]]тың шекарасы батыста [[Жайық]]қа, оңтүстік-батыста Сырдың оң жағалауына, [[Арал (қала)|Арал]]дан [[Маңғыстау]]ға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған [[Сыр бойы]]ндағы [[қала]]лар қосылды, [[солтүстік]]те Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау қоныстары [[Ұлытау]]дан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі ([[Шу]], [[Талас]], [[Қаратал]], [[Іле]] өлкелері) қарады. <br />
<br />
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және [[сауда]] [[экономика]]лық орталығы [[Сырдария]] бойындағы [[Сығанақ]] қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы [[Түркістан қаласы]] болды. Қазақ хандығы Түркістандағы [[Ақ сарай]]да отырып билік жүргізген.<br />
<br />
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген [[Орта Азия хандары]]мен, [[Еділ]] бойындағы елдермен, батыс [[Сібір хандығы]]мен және [[орыс]] мемлекеттерімен сауда және [[дипломатия]]лық қатынас орнатты. <br />
<br />
Қазақ хандығының негізін қалаушы [[Жәнібек]], [[Керей]], [[Бұрындық]] хандар – [[Ақ Орда]]ның атақты ханы [[Ырыс хан]]ның [[мұрагер]]лері, [[Алтын Орда]] мен [[Ақ Орда]]ның [[200]] жыл ел билеген дәстүрін дамытушы, әскери-саяси және дипломатиялық күрес тәжірибесіне бай адамдар болды. Ал Қасым хан өте үздік шыққан мемлекет қайраткері болды. <br />
<br />
Қазақ хандығы алғашқыда [[Моғолстан]] мемлекетімен достық қарым-қатынас орнатып, [[Әбілхайыр хан]]ның Жетісуға төндірген қаупіне және ойратжоңғар тайпаларының Моңғолстанға жасаған шабуылына қарсы күресті. Жошы тұқымынан шыққан хандармен одақтасып Әбілхайыр ханның мұрагері Шаих Хайдарды жеңді.<br />
<br />
Қазақ хандығы Қасым хан тұсында орыс мемлекетімен дипломатиялық қатынас жасап, батыс Европаға танылды. <br />
<br />
[[Ұлы князь Василий III]] тұсында (1505-1533) [[Мәскеу]] [[князь]]дығымен дипломатиялық байланыс орнатты.<br />
<br />
[[Қасым хан]] алғашқы қазақ заңы – «Қасқа жолды» жарыққа шығарды. Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды. Бұл заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданылып жүрген ислам дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң болды. Сол үшін, ол Қасым ханның атымен байланыстырылып: «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталды. Әйгілі тарихшы [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] [[Тарихи Рашиди]] кітабінда: «[[Қазақ хандары]] мен [[сұлтан]]дары арсында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес» дейді. Қасым хан өлгеннен кейін сұлтандар мен феодалдардың өзара бақталасы, қырқысы күшейді. Сыртқы саяси жағдай қолайсыз болып тұрған кезде, өзара қырқысуының зиянды зардаптары хандықты әлсіретуге әкеп соқты.<br />
<br />
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері [[Мамаш]] қаза тапты.<br />
<br />
XVI ғ. – II жартысында әлсіреген хандықты біріктірерде Қасым ханның баласы [[Хақназар]] (Ақназар) (1538-1580) өз үлесін қосты.<br />
<br />
Ол 42 жыл биледі. [[Хақназар хан]] – таққа отырған соң хандық үкіметінің билігін нығайтуға қажырлы күш жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді. <br />
<br />
Ол билік құрған кезде сыртқы саясатта аса ірі тарихи оқиғалар болды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай іргесін кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осыған байланысты, [[Еділ]] мен [[Жайық]] арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаның арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс күшейді, бұл халық бұқарасын күйзелтті. <br />
<br />
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі [[Ноғай ордасы]]ндағы қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты, кейіннен келіп қосылды.<br />
<br />
Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы [[Әз Жәнібек]] немересі [[Шығай]] (1580-1582) хан болды. <br />
<br />
Ол билік құрған кезінде Хақназарды өлтірген [[Бұхар]] ханы Абдолла II (1557-98) тұсында [[Ташкент]] маңын билеген [[Норазахмет]] (Барақ) ханның баласы Баба сұлтаннан өш алумен болды. Сол жорық кезінде қайтыс болды.<ref>Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.</ref> <br />
<br />
Шығай ханның орнына отырған [[Тәуекел хан]] (1586-1598) тұсында [[Ресей]] мемлекеті мен қазақ хандығы арасында дипломатиялық қатынас күшейе түсті. Ресейдің мұндағы мақсаты: Қазақ хандығымен одақтасып, Сібір ханы Көшімге қарсы күресу, осы одақтасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссөз жүргізу еді. Тәуекел хан [[Орта Азия]]ның сауда орталықтарына шығу үшін белсене күресті. <br />
<br />
1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сырдария бойындағы қалаларды алып, [[Ташкент]], [[Андижано]], [[Акси]], [[Самарқанд]] сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қайтыс болды. Тәуекел алғаш рет 1594 жылы Мәскеуге достық қарым-қатынас орнату мақсатында [[Құлмұхаммед]] бастаған қазақ елшілігін жіберді.<br />
<br />
Одан соң хандыққа [[Есім хан]] Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шарттын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойындағы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бектіп берілді. Ол қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның бұл саясатына қарсы болған сұлтандар Қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.<br />
<br />
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң, оны [[Жәнібек хан]]ның немересі, [[Жалым сұлтан]]ның баласы [[Тұрсын Мұхаммед]] сұлтан басқарған еді.<br />
<br />
Екеуінің арасында билік үшін саяси күрес болды. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға-қан, кек алу, құн төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет, ұшыр жинау, айып салу, діни патриархалдық екі салтқа арқа тіреу және т.б. уағыздады. Халық Есім хан заңдарын «Есім хан салған ескі жол» деп атады.<br />
<br />
Ол ел арасында [[Еңсегей]] бойлы – Ер Есім деген атпен белгілі болды. XVI ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен ) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылғы күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.<br />
<br />
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының ала-құла жиынтығынан тұратын еді. Хандықтың негізгі халқы [[Батыс Сібір]]дің орманды далалық бөлігінде, Есіл, Тобыл және Тура өзендерінің орта ағысын, Ертіс пен Обь өзендерінің алқаптарында қоныстанған түркі тілдес «Сібір тайпалары» деген атпен белгілі. <br />
<br />
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған. Ол басы үлкен, кеудесі кең, аласа адам болған екен. Сол себепті халық арасында оны «[[Салқам Жәңгір]]» деп атаған. <br />
<br />
Оның тұсында ойрат-жоңғарларының көсемі батыр Хұнтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылына қарсы күресті. <br />
<br />
“Қазақ-ойрат” қарулы күресінің тууына мынадай жағдайлар себеп болған еді.<br />
<br />
Біріншіден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан екі жақтың билеушілері үшін көшіп-қонатын жерді кеңейту керек болды;<br />
<br />
Екіншіден [[Жоңғар]] феодалдары Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алғысы келді.<br />
<br />
[[Жәңгір хан]] тұсында ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас – біріншісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 ж. болған.<br />
<br />
1643 жылы екінші шайқаста қазақтар жеңіп шықты. Осы жылдың қысында батыр Хұнтайшы қазақ жерлеріне шабуыл жасайды, ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады. <br />
<br />
Жәңгір хан екі таудың арасындағы тар жырауда ор қазып, бекініс жасайды. Өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Хұнтайшы ор қазып алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы күрес жасайды. Осы кезде Жәңгір жаудың ту сыртынан соққы береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске ұшыратып, 10 мыңдай адам қырылады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Хұнтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып 1652 жылы қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады.<ref>Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім</ref> <br />
<br />
==Тәуке хан және Жеті жарғы==<br />
Бұл дәуірде қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал [[шонжар]]лардың арасында алауыздықтар мен бақталастық өршіді.<br />
<br />
Ал Жәңгірдің баласы [[Тәуке хан]] (1680-1718) тұсында қазақ хандығының бірлігі күшейе түсті. <br />
<br />
Ол қазақ тарихында «Әз Тәуке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға күш жұмсады.<br />
<br />
Феодал шонжарларының өкілдері мен билерден құралған «хандық кеңестің» және «билік кеңесінің» рөлін арттырды. Жыл сайын [[Ташкент қаласы]]ның түбіндегі [[Күлтөбе]]де [[үш жүз]]дің басын қосқан құрылтайын ашып отырды. Тәуке хан беделді билерге арқа сүйеп, [[феодал ақсүйектер]]ді, сұлтандарды әлсіретуге тырысты. Жүздер мен [[ұлыс]]тар арасындағы үлкен даулар билер кеңесінде, [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]]лер алдында шешілетін болды.<br />
<br />
Тәукенің тұсында «[[Жеті жарғы]]» деген атаумен әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы құрастырылды. Мұнда феодалдық құқық тәртібі мен мемлекеттік құрылымның негізгі шарттары белгіленді. Сөйтіп, қазақ халқының тарихында ірі құқықтық өзгерістер енгізді. «Жет жарғы» сол заманға сай құқықтық құжат қана емес, сонымен қатар көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және жағрафиялық ерекшеліктеріне сай келетін аса құнды ескерткіш. Бұл көшпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық өлшемдері, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізіліп, ол қазақ қоғамы өмірінің барлық жағын қамтыды. Оның жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ қоғамында заңдылықты, тәртіпті нығайтудағы рөлі де зор.<ref>Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.</ref><br />
<br />
==Шаруашылығы мен мәдениеті==<br />
[[Қазақ хандығы]] – көшпелі және жартылай көшпелі [[мал шаруашылығы]]мен айналысқан феодалдық мемлекет болды.<br />
<br />
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. [[Хан]] – қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.<br />
<br />
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ [[қоғам]]ында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.<br />
<br />
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде [[қой]], [[жылқы]], [[түйе]] және [[сиыр]] өсірді. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.<br />
<br />
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.<ref>Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985 {{ref-ru}}</ref><br />
<br />
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқысы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын [[Жетісу]] мен [[Оңтүстік Қазақстан]]да көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат – жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.<br />
<br />
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.<br />
<br />
[[Сырдария]] [[Арыс]], [[Шу]], [[Талас]] өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды.<br />
<br />
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.<br />
<br />
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер – зергер деп аталды.<br />
<br />
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды.<br />
<br />
[[Қазақтар]] көктемде 22-наурызлы күн мен түннің теңелетін кезеңін «наурыз тойы» –деп атап өтуді әдетке айналдырған. <br />
<br />
XV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні тарады. Алайда, [[ислам діні]] еңбекші халық арасында терең тамыр жойған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар т.б. Сондықтан халықтың бір бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.<br />
<br />
XVI-XVII ғасырларда ауыз әдебиеті кең өріс алды. Ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасаған, оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған халық арасынан шыққан дарынды-ақындар, сал, серілер, жыраулар еді. <br />
<br />
Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары – Шалкиіз (XV ғ.), Доспамбет (XVI ғ.), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. Қазақтың батырлар жыры мысалы: Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып келе жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік – тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз-Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.<br />
<br />
Халық арасында ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи мазмұндағы кітап түрінде тарады.<br />
<br />
“Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен Қазақстанның XIV ғ. II-жартысынан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалған шығарма. Бұл шығарма 1541-1546 жылдары жазылған. Оның қолжазбасы екі дәптерден құралған. Бірінші дәптерде Шағатай әулетінің тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI ғ. [[Шынжаң]] өлкесінде, [[Орталық Азия]]да, [[Үндістан]] мен [[Ауғанстан]]да өткен [[тарих]]и оқиғалар баяндалады. Онда қазақ тарихына қатысты құнды деректер бар. XV ғасырырдың ортасында батыс [[Жетісу]]да қазақ хандығының құрылуы, [[қазақ]]-[[қырғыз]], [[өзбек]] халықтарының қатынасы. [[Шығыс Қазақстан]]ның қоғамдық шаруашылық жағдайы берілген. <br />
<br />
Ол еңбекті жазған [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] (1499-1551) тарихшы, [[әдебиет]]ші. Ол [[араб]], [[парсы]] [[тіл]]дерін жетік білген. Хан сарайында сақталған құжаттарды пайдаланған.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинағы) – ерте кездегі қазақ тілінде жазылған тарихи шығарма. Онда: ерте кезден бері қазақ даласын мекендеген қаңлы, жалайыр, қыпшақ, найман, керей, қоңырат, алшын, т.б. тайпаларының шежіресі беріледі. <br />
<br />
XI ғ. [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] территориясында өмір сүрген қарахандар әулетінің, оғыз-қыпшақ тайпалар одағының дәуірінен бастап 1600 жылға дейінгі тарихы баяндалады.<br />
<br />
Әсіресе XIII ғ. мен XVI ғ. арасындағы қазақ жерінде болған ірі тарихи оқиғалар баяндалады.<br />
<br />
Қазақ қоныстанған жерлердің жағдайы, ондағы қалалар, қазақ хандығы мен хандардың өмірбаяны, қазақ хандығының заңды ережелері жайында деректер берілген.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” кітабыныің жазушысы Қадырғали Қосынұлы [[Жалайыр]] (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан, сол себептен “Жалайыр” аталған.<br />
<br />
Ол қазақ хандығының орда-сарайында ханның ақылшысы және ханзадалардың тәрбиешісі болып қызмет істеген. Бұл еңбек алғаш рет 1854 ж. Қазанда жарық көрген.<ref>Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.{{ref-ru}}</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Kz-hist-stub}}<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Тарих]]<br />
[[Санат:Қазақ хандығы]]<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D3%99%D0%BD_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81%D1%8BСанат:Еуровидение ән конкурсы2012-03-09T13:54:32Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Мәдениет» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>==Е==<br />
*[[Еуровидение ән конкурсы]]<br />
*[[Еуровидение 2010 ән конкурсы ]]<br />
*[[Еуровидение ән конкурсы 2012]]<br />
<br />
[[Санат:Мәдениет]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D0%B0%D1%84%D0%B5Санат:Кафе2012-02-25T17:43:39Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Интернет Санат:Қоғам</p>
<hr />
<div>[[Санат:Интернет]]<br />
[[Санат:Қоғам]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%81%D1%8B%D1%80%D1%82%D2%9B%D1%8B_%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B_(15-17_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80)Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр)2012-02-12T12:27:36Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Қазақ хандығы»; {{uncategorized}} аласталды (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр), Қазақ хандығы 15 ғасырдың 60 жылдарының ортасы мен 70 жылдарының басында ([[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дің есебі бойынша 1465-66 ж.) Батыс Жетісуда құрылды. Оның негізін қалаушылар [[Керей хан]] мен [[Жәнібек хан]] болды. Қазақ хандықтарының сыртқы саясат жөніндегі бағыт-бағдары және дипломатиялық қатынасы белгілі бір дәуірдегі ішкі, әсіресе сыртқы жағдайға сәйкес өзгеріп отырды. <br /><br />
<br />
== Жәнібек хан мен Керей ханның дипломатиясы ==<br />
[[Жәнібек хан]] мен [[Керей хан]]ның одақтық қатынас орнатқан тұңғыш мемлекеті [[Моғолстан]] болды. Бұл достық одақ [[1468]] ж. Шығыс Дешті Қыпшақтың билеушісі [[Әбілхайыр хан]]ның [[Жетісу]]ға, ойраттардың ([[қалмақтар]]дың) [[Моғолстан]]ға шабуыл жасауына байланысты құрылып, 16 ғасырдың 30 жылдарына дейін созылды. [[1468]] ж. [[Әбілхайыр хан]] өлген соң Шығыс Дешті Қыпшақты билеу үшін Өзбек ханның мұрагерлерімен күрескен қазақ хандары Шайбани әулетімен билікке таласып жүрген [[Жошы]] әулетінен шыққан [[Ахмет хан]]мен, [[Махмұт хан]]мен, [[Ибақ хан]]мен және т.б. одақтасты. <br /><br />
<br />
Қазақ хандары сыртқы саясатта, ең алдымен, Шығыс Дешті Қыпшақ мемлекеттерінің ежелгі экономикалық және саяси орталығы болған [[Сырдария]] бойындағы [[Сағынақ]], [[Сауран]], [[Отырар]], [[Ясы]] ([[Түркістан]]) және басқа қалалардағы өз билігін нығайтуға күш салды. Ал олардың Дешті Қыпшақтағы негізгі бәсекелесі [[Әбілхайыр хан]]ның немересі [[Мұхаммед Шайбани хан]] да қазақ даласындағы халықтарды билеу және одан кейін [[Орта Азия]]дағы Темір әулетінің қол астындағы жерлерді жаулап алу үшін Оңтүстік Қазақстанның осы қалаларына арқа сүймек болды.<br /><br />
<br />
Дешті Қыпшақтағы және Түркістан қалалары үшін ұзаққа созылған күрес 15 ғасырдың ақырында [[Сырдария]] бойындағы бірқатар қалалардың қазақ хандарының қол астына көшуімен және Шайбани әулетінің [[Орта Азия]]ға ығысуымен аяқталды. Шайбани әулетімен уақытша бітім жасалды. <br /><br />
<br />
== Қасым ханның дипломатиясы ==<br />
[[File:Kasymkhan.jpg|thumb|250px|Қасым хан]]<br />
<br />
Қазақ хандығы [[Қасым хан]] ([[1511]]-[[1532]]) тұсында күшейе түсті. Ол [[Жетісу]]дағы өз иелігін едәуір ұлғайтты, Жетісудағы қазақ руларын қазақ хандығына қосып алды. Қасым хан Мәскеу мемлекетімен де дипломатиялық байланыс орнатты. Қасым ханнан кейін қазақ хандықтары әлсіреп, сыртқы саясатта да өзгерістер болды, [[Таһир хан]]ның (1523-33) Шайбани әулетімен [[Сырдария]] бойындағы қалалар үшін соғысы сәтсіз аяқталды. Ноғай Ордасы маңғыттарымен соғыста да жеңіліп қалып, моғолдармен одақты нығайтудың жолын іздеді. Алайда Жетісуда өз үстемдігін қайта орнатуға тырысқан моғолдың феодал билеушілері бұған қарсы шықты. Ақыры 16 ғасырдың 30 жылдарында қазақ хандары мен моғол билеушілері арасындағы достық қатынас біржолата үзілді. [[Моғолстан]] ханы [[Әбд ар-Рашид хан]] ([[1533]] ж. таққа отырды) Шығыс Түркістанда жайылымдық жердің жетіспеуіне байланысты болған экономикалық қиындықтардан құтылу үшін өзбектермен – шайбани әулетімен одақтасып, бұрынғы жерлері – Жетісу мен Тянь-Шаньды қайтарып алуға тырысты. Қазақтар қырғыздармен одақ құрып, Жетісу және Тянь-Шаньдағы өз иеліктерінің тәуелсіздігін сақтап қалды. <br /><br />
<br />
16 ғасырдың 2-жартысында Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы бұрынғыдан да қиындай түсті. Абд Рашид ханмен ұзаққа созылған соғыс, ойраттардың (қалмақтардың) Жетісудың шығысына қысымы, Ноғай ұлысы мен Сібір хандығының шабуылға әзірленуі, Мәскеу мемлекетінің 1552 ж. Қазан, 1557 ж. Астрахань хандықтарын басып алғаннан кейін қазақ даласына жақындауы – осының бәрі қазақ ханы Ақназарды (1538-80 ж. билік құрған) өзбек ханы Абдолла ІІ-мен «антасқан шарт» жасауға мәжбүр етті. Қазақ хандары [[Ақназар]], [[Шығай]] (1580-82 ж. билік еткен), [[Тәуекел]] (1586-98 ж. билік құрған) Абдолла ІІ-ге [[Ташкент]] билеушісі Баба сұлтанның бүлігін басуға көмектесе отырып, Сырдария бойындағы қалалардағы өз жағдайларын жақсарта түсуге тырысты. 16 ғасырдың ақырында [[Ресей]]мен экономикалық және дипломатиялық байланысты нығайту қазақ хандықтарының бұл кездегі жағдайын бір шама жақсартудың маңызды факторы еді. <br /><br />
<br />
== Тәуекел ханның дипломатиясы ==<br />
[[Тәуекел хан]] [[1583]] ж. өзбектермен «анттасқан шартты» бұзып, Бұхараға қарсы [[Ресей]]мен саяси одақ құруға қадам жасады. 1594-95 ж. Құлмұхаммед және Вельямин Степанов басқарған елшіліктер алмасылды. Ресейдің Аболла ІІ мен Көшімге қарсы соғыста Тәуекелге көмек көрсетуі, сауда қатынасын ұлғайту, қазақ ханының Ресей азаматтығын қабылдауы жайлы келіссөздер жүргізілді. Тәуекел хан [[Ресей]]дің қолдауымен [[Сырдария]] бойындағы қалалар үшін ұзаққа созылған күресті сәтті аяқтады. Тәуекелдің мирасқоры Есім ханның (1598-1628 ж. билік жүргізген) 1598 ж. Бұхарамен жасасқан бітім шарты бойынша Түркістан мен Ташкент қазақ хандығына берілді. <br /><br />
<br />
Қазақ хандығының 17 ғасырдағы сыртқы саясаты үш бағытта жүргізілді; аштархан әулетінің қазақ билеушілерін Ташкент пен Түркістаннан ығыстыруға тырысқан әрекетіне қарсы күрес; орыс мемлекетімен қарым-қатынасты бұрыңғыдан да нығайта түсу; Жоңғар хандығының шапқыншылығына қарсы тәуелсіздік үшін күрес. <br /><br />
<br />
Ал 80 жылдары Жоңғар хандарының Оңтүстік Қазақстандағы қысымы күшейді. Бұл кезеңде қазақтар мен орыстардың саяси және экономикалық байланысы жаңа сатыға көтеріле бастады. 1686-98 ж. Тәуке хан (1680-1718 ж. билік жүргізген) Сібір арқылы Ресейге бес елшілік жіберді. Жоңғарлардың шабуыл жасау қауіпі күшейе түсуіне байланысты Қазақстанның Ресей қарамағына өтуі бірінші кезекті мәселеге айналды. <br /><br />
<br />
== Пайдаланылған әдебиет ==<br />
*Акимушкин О.Ф., К вопросу о внешнеполитических связях Монгольского государства с узбеками и казахами в 30-х гг. XVI в. – 60-х гг. XVIІ в.<br />
*«Палестинский сборник», в. 21, Л., 1970<br />
*Ермагамбетов М., Об источниках по истории дипломатических и международных отношений Казахстана, «Изв. АН. Каз ССР», 1948, в.1<br />
*Қазақ Совет Энциклопедиясы, VI том<br />
<br />
{{stub}}<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Қазақ хандығы]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D1%80%D0%B8%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8FСанат:Криптография2012-02-09T13:21:16Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Математика</p>
<hr />
<div>[[Санат:Математика]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A8%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%BE%D0%BA_%D0%A5%D0%BE%D0%BB%D0%BC%D1%81Санат:Шерлок Холмс2012-02-02T11:38:44Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Телесериалдар» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Көркем әдебиет]]<br />
[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%94%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%82%D1%96%D0%BA_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80Санат:Детективтік телесериалдар2012-02-02T11:38:15Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Телесериалдар» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Кино]]<br />
[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80Санат:Драмалық телесериалдар2012-02-02T11:37:56Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Телесериалдар» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Кино]]<br />
[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A8%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%BE%D0%BA_%D0%A5%D0%BE%D0%BB%D0%BC%D1%81_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D1%84%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B4%D0%B5%D1%80Санат:Шерлок Холмс туралы фильмдер2012-02-02T11:37:46Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Телесериалдар</p>
<hr />
<div>[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:BBC_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8BСанат:BBC телеарнасының телесериалдары2012-02-02T11:37:43Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Телесериалдар</p>
<hr />
<div>[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8BСанат:Ұлыбритания телесериалдары2012-02-02T11:37:35Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Телесериалдар</p>
<hr />
<div>[[Санат:Телесериалдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A2%D1%96%D0%BB_%D0%BC%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96Санат:Тіл мәдениеті2012-01-30T12:33:16Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Қазақ тілі» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Лингвистика]]<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9A%D3%A9%D0%BF_%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D1%81Көп Арналы Байланыс2012-01-26T14:10:36Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Интернет»; {{uncategorized}} аласталды (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Көп Арналы Байланыс'''– хабарды (радио, телевизия, телефон, факс, интернет, т.б.) ортақ байланыс желісі арқылы бір мезгілде әрі бір-біріне тәуелсіз таратушылардан қабылдаушыларға жеткізу. К. а. б. жүйелерінде байланыс желісін тығыздау (негізінен, жиіліктік) әдісі қолданылады.<br />
[[Санат:Интернет]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%B0%D1%8F%D0%BB%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8BҰялы аралы2012-01-26T13:53:49Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Арал теңізінің аралдары» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[File:Каспийское море.jpg|thumb|left|Арал теңізі]]<br />
'''Ұялы аралы''' — [[Арал теңізі|Арал теңізінің]] қазақстандық бөлігіндегі бұрынғы [[арал]]. [[1980]] жылға дейін арал жағалаудан 8 км жерде жатқан. Ұзындығы 18 км, ені 2 км-дей болған. Ол Арал теңізінің оңтүстік-шығысындағы Сұлу бұғазының солтүстігінде орналасқан. [[Теңіз]] толық кезінде мұнда Ұялы аралы болды. Ауылда ''“Ұялы”'' [[балық]] ұжымшары, моторлы [[балық аулау]] ст. (МРС), балық қабылдайтын пункт, балық өңдейтін [[цех|цехтар]], қойма, шағын [[айлақ]] жұмыс істеді. Өсімдігінің денін үрме құм шоқаттарға шығатын бұталар мен шоқаттардың етегіндегі ыза суы бар жерлерде өсетін [[Сораң|сораңдар]] құрайды. Арал теңізінің тартылуына байланысты арал жағалауымен бірігіп кетті.<br />
<br />
== Сілтемелер ==<br />
[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том<br />
<br />
[[Санат: География]]<br />
[[Санат: Аралдар]]<br />
[[Санат:Арал теңізі]]<br />
[[Санат:Арал теңізінің аралдары]]<br />
<br />
{{wikify}}</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D3%98%D0%BB%D0%B5%D1%83%D0%BC%D0%B5%D1%82Санат:Әлеумет2012-01-26T13:32:30Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Қоғам» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Әлеуметтану]]<br />
[[Санат:Қоғам]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%B7%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96Санат:Ғарыш зерттеулері2012-01-25T15:52:41Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Астрономия» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>[[Санат:Ғарыштану]]<br />
[[Санат:Астрономия]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%B9Мергенсай2012-01-24T16:48:47Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Арал теңізі» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Мергенсай''' – [[Арал теңізі | Арал теңізінің]] Көктырнақ түбегіндегі жер аты. Мергенсай ауылдық округінің Жалаңаш ауылында орналасқан. Жалпы жер аумағы 34553 га, оның 29027 га-сы қырдың жайылымы. [[Арал ауданы| Арал ауданының]] орталығынан 64 км. Тұрғындары мал шаруашылығымен айналысады. <br />
<br />
==Сілтемелер==<br />
[[Сыр елі энциклопедиясы| "Сыр елі энциклопедиясы"]]<br />
{{stub}}<br />
{{wikify}}<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Жер аттары]]<br />
[[Санат:Арал теңізі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82Жанкент2012-01-24T16:43:08Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Арал ауданы» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Жанкент'''— орта ғасырлардан сақталған көне қала орны. [[Сырдария|Сырдарияның]] [[Арал]] теңізіне құяр тұсында орналасқан. [[Жувейни|Жувейнидің]], [[Несеви|Несевидің]] және [[Омари|Омаридің]] кейбір еңбектерінде ол “[[Шаҝаркент]]” деп те берілген. В.В. Бартольдтің пайымдауынша, [[Жанкент]] 10 — 11 ғасырларда [[Оғыз]] мемлекеттік бірлестігі билеушілерінің қысқы ордасы болған. Жанкентте 1867 жылы [[П.И. Лерх]] және [[М.К. Приоровтар]] кішігірім қазба жұмыстарын жүргізіп, жобасын түсірген. Зерттеуді келесі жылы (1868) [[В.В. Верещагин]] жалғастырды. Ал 1946 жылы [[Хорезм]] археолия-этнография экспедициясы (жетекшісі [[С.П. Толстов]]) кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қаланың нақты жобасын сызып, әуеден суретке түсірген. Қаланың жобасы шығыстан батысқа созылған, бұрыштары тік келген, көл. 375225 метр cолтүстік-батыс бұрышында орналасқан цитаделінің көлемі 100100 метр, биіктігі 7 — 8 метр. Сыртқы қорғаныс қабырғасының сақталған бөлігінің биіктігі 8 метр, оның бұрыштарында орналасқан күзет мұнараларының оқ ататын қуыстарына дейін бұзылмаған. Ортағасырлық деректерде Ж. қаласын мұсылмандар қоныстанған. Гардизидің жазбаларында Ертіс өзенінің бойын жайлаған қимақтарға апаратын сауда жолына Жанкент арқылы өткен. Сондай-ақ, Сырдың бойымен [[Мауераннахр|Мауераннахрдан]] Жанкентке астық тасылған. Қаланың өрлеген шағы [[Шыңғыс хан]] шапқыншылығына дейінгі уақыт, яғни 10 — 12 ғасырлар аралығы. Оның парсыша аты [[Дех-и-Нау]], арабша [[әл-Карьят әл-Хадиса]], түрікше [[Янгикент]], қазақша Жанкент, демек “Жаңа қала” деген мағынаны білдіреді. Қаланың 15 ғасырдан кейінгі тағдыры белгісіз, жазба деректерде де ешқандай мәлімет кездеспейді.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref><br />
<br />
==Пайдаланған әдебиет==<br />
<references/><br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Қазақстан көне қалалары]]<br />
[[Санат:Арал ауданы]]<br />
<br />
{{Stub: Қазақ мәдениеті}}<br />
{{wikify}}</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BFҚараалып2012-01-24T16:35:46Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Арал теңізі» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Қараалып''' – [[Арал теңізі]]нің солтүстік-шығысындағы төбе. [[Қызылорда облысы]] Арал ауданы Сексеуілді кентінің оңтүстік-батысында 60 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 180 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 3 км-ге созылып жатыр. Енді жері 1 км шамасында. Көлбеу беткейі жонды-адырлы жазыққа ұласады. Солтүстігінде Бестөбе төбесі, шығысында Кіші Борсық құмы, оңтүстігінде Шот, батысында Шаршаған (Соршаған) төбелері орналасқан. Аллювийлі жазығындағы сортаңды қоңыр топырағында [[қара жусан]], [[сұр жусан]], [[бұйырғын]], [[тасбұйырғын]], т.б. өседі. <ref>[[Қазақстан Энциклопедиясы]]</ref><br />
<br />
==Сілтемелер==<br />
<references /><br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат: География]]<br />
[[Санат: Қазақстан Географиясы]]<br />
[[Санат: Қызылорда облысы]]<br />
[[Санат:Арал теңізі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B8%D0%B4%D0%B5Қаражиде2012-01-24T16:28:32Z<p>Daniyar: келесі санат қосылды: «Санат:Арал теңізі» (HotCat құралының көмегімен)</p>
<hr />
<div>'''Қаражиде''' – [[Кіші Арал теңізі|Кіші Арал теңізінің]] оңтүстік-батысындағы төбе. [[Қызылорда облысы]] Арал ауданы Ақтасты ауылының оңтүстігінде 6 км жерде орналасқан. Абсолюттік Биіктігі 148 м. Батыстан шығысқа қарай 2,5 км-ге созылып жатыр, енді жері 1 км шамасында. Оңтүстік бөлігі тік жарлы, қалған беткейлері жайпақ. Құмайтты топырағында [[шөл өсімдіктері]] өседі.<ref> [[Қазақ Энциклопедиясы]] </ref><br />
<br />
==Сілтемелер==<br />
<references /><br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Қазақстан табиғаты]]<br />
[[Санат:Төбелер]]<br />
[[Санат:Арал теңізі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8BСанат:Арал теңізінің аралдары2012-01-24T16:27:14Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Арал теңізі</p>
<hr />
<div>[[Санат:Арал теңізі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%81%D1%82%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%BA%D2%AF%D0%BD%D1%96Халықаралық студенттер күні2012-01-23T11:11:59Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>'''Халықаралық студенттер күні''' - [[1939 жыл]]дың қарашасында [[Прага]]да [[студент]] Ян Оплеталды жерледі. Ол [[неміс]] басқыншыларына қарсы шыққан студенттік шеруде алған жарақаттардан көз жұмды. Студенттердің көтерілісінің нәтижесінде [[1939 жыл]]дың [[17 қараша]]сында чех жоғары оқу орындарын жауып, 10 студентті атып, 1200 көтеріліске қатысқан студентті [[концлагерь]]ге жапты. Бұл тарихи оқиға болған күн ''Халықаралық студенттер күні'' деген атау алды.<ref>http://kaz.newsfactory.kz/22551.html</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
[[Санат:Мейрамдар]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8BҚазақ хандығы2012-01-18T16:08:26Z<p>Daniyar: 178.89.112.240 (талқылауы) істеген нөмір 811578 түзетуін жоққа шығарды</p>
<hr />
<div>{{Тарихи мемлекеттер<br />
|Аты = Қазақ хандығы<br />
|Байрағы = Kazakh Khanate.svg<br />
|елтаңбасы =<br />
|карта = Қазақ хандығы.png<br />
|описание =<br />
|Құрылғаны = 1456<br />
|Жайылғаны = 1847<br />
|Елордасы = Түркістан<br />
|Тілі = Қазақ тілі<br />
|Өкімет_түрі = Монархия<br />
|династия = Жошы хан әулеті<br />
|діні = Сунна Ислам<br />
|Жер_көлемі = 2,5 млн км2<br />
|Жұрты = 2 млн<br />
|до = Өзбек хандығы<br />
|д3 = Моғұлстан<br />
|после = Ресей империясы<br />
|п2 = Ұлы жүз<br />
|п3 = Орта жүз<br />
|п4 = Кіші жүз<br />
}}<br />
<br />
'''Қазақ хандығы''' — [[қазақтар]]дың ұлттық мемлекеті.<br />
<br />
== Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-16 ғғ.) ==<br />
Қазақ хандығының пайда болуы [[Қазақстан]] жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде [[Әбілхайыр]] хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.<br />
<br />
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) [[Жошы]]-[[Шайбан]]- [[Дәулет]]-[[Шайх]] оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. [[1446]] жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — [[Сығанақ]], [[Созақ]], Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) [[Түркістан]] өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан [[Түркістан]] алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны [[Жәнібек]] пен [[Керей]] басқарды.<br />
<br />
[[Дешті Қыпшақ]] пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза [[Мұхамед]] хайдар [[Дулати]] [[Қазақ]] хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.<br />
<br />
Қазақтың алғашқы ханы болып[[ Керей]] жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы [[Моғолстан]] ханы [[Есенбұға]] өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер [[Жәнібек]] пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшақты]] билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен Махмұд сұлтан болды.<br />
[[File:Казахское ханство1465.png|thumb| alt=A.| ''[[Қазақ хандығының құрылуы]]''.]]<br />
Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.<br />
<br />
70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны (Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе [[Мұхамед Шайбани]] басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға ([[Созақ]], [[Сығанақ]], [[Сауран]]) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты. [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшақта]] қазақ хандары билігінің орнығуы, [[Мұхаммед Шайбани|Мұхаммед Шайбаниды]] Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды.<br />
<br />
Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақстан атана бастады.<br />
<br />
== Қасым ханның тұсындағы Қазақ хандығы ==<br />
[[File:Казахское ханство1520.png|thumb| alt=A.| ''[[Қасым ханның тұсындағы Қазақ хандығы]]''.]]<br />
16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. [[Қасым хан|Қасым ханның]] (1511-1523 жж.) тұсында [[қазақ ]]хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі ([[Шу]], [[Талас]], [[Қаратал]], [[Іле]] өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында [[Орта Азия]],[[ Еділ ]]бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 [[Василий]] (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді.<br />
<br />
«[[Қасым хан|Қасым ханның]] қасқа жолы» деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды.<br />
<br />
Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты.<br />
<br />
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқталған жоқ.<br />
<br />
==Хақназар ханның тұсындағы Қазақ хандығы ==<br />
16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде [[Қасым]] ханның баласы [[Хақназар]] (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. [[Ноғай]] Ордасындағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында [[Жетісу]] мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген [[Моғол]] ханы [[Абд- Рашид|Абд- Рашидке]] қарсы ұтымды күрес жүргізілді. [[Хақназар]] өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан Ташкенттің ұлыстық әміршісі Баба сұлтан жансыздары арқылы Хақназарды у беріп өлтірді.<br />
<br />
==Тәуекел ханның тұсында Қазақ хандығы ==<br />
Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді.<br />
<br />
== Есім ханның тұсында Қазақ хандығы ==<br />
[[Есім хан]]<br />
(1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған)<br />
Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы «Еңсегей бойлы ер Есім» деп ардақтайды.<br />
<br />
Есім хан билік басына ағасы [[Тәуекел]] өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.<br />
<br />
Ойраттардың бір жағынан[[ Ембі]], [[Жайық]], Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.<br />
<br />
Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен[[ Есім хан]] оңтүстігін де ойдан шығармайды.<br />
<br />
Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.<br />
<br />
Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, [[Ташкент]] пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.<br />
<br />
Бұдан кейін Есім хан [[Моғолстан ]]ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.<br />
<br />
Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «[[Есім]] салған ескі жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.<br />
<br />
Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының «Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645 жыл деген шындыққа келетін сияқты.<br />
<br />
Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай «Салқам Жәңгір» деп атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.<br />
<br />
Есім хан қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598-жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан - Шығай ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.<br />
<br />
[[Ташкент]] қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол көп ұзамай тәуелсіз [[хан]] болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын [[Мұхаммед хан]] жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен [[Ахметтер]] де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. [[Есім хан]] өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты.<br />
<br />
Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. [[Есім хан]] мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, тұрсын ханды қаперсіз ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген (Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:<br />
<br />
:«Ей, Қатаған хан Тұрсын!<br />
:Кім арамды ант ұрсын.<br />
:Жазықсыз елді жылатып,<br />
:Жер тәңірісің, жатырсың,<br />
:Хан емессің қасқырсың,<br />
:Қара албасты басқырсың!<br />
:Алтын тақта жатсаң да<br />
:Қазаң жетті қапылсың!<br />
:Еңсегей бойлы ер Есім,<br />
:Есігіңе келіп тұр,<br />
:Шашқалы тұр қаныңды,<br />
:Кешікпей содан қатарсың!»<br />
<br />
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.<br />
<br />
«Бахыр әл асырардың» авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан 1628-жылы қайтыс болған. Ал «Қазақ совет энциклопедиясының» мәліметіне қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.<br />
<br />
== Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы ==<br />
16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.<br />
<br />
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды.<br />
<br />
1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді.<br />
<br />
17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді.<br />
<br />
== Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы ==<br />
1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны:<br />
қанға қан алу, яғни біревдің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500);<br />
ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады;<br />
денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой);<br />
егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады);<br />
төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді.<br />
<br />
== Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы ==<br />
Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды.<br />
<br />
== Қазақ хандығының мәдениеті ==<br />
Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Ер Сайын, Қамбар батыр дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды.<br />
<br />
18 ғасырда қазақтар үз жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді.<br />
<br />
== Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі ==<br />
[[File:Казахское ханство1535.png|thumb| alt=A.| ''[[Қазақ хандыңындағы 1-азаматтық соғыс]]''.]]<br />
16 ғасырдың соңында ойраттар(қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді.<br />
<br />
Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, халдан) Оңтүстік қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты.<br />
<br />
== Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі ==<br />
1718 жылы Тәуке өліп, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді.<br />
<br />
Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады.<br />
<br />
== Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама ==<br />
1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты.<br />
<br />
Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды.<br />
<br />
Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастапан Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді.<br />
<br />
1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен Бөгенбай сайланды.<br />
<br />
Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды.<br />
<br />
Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды.<br />
<br />
== Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы ==<br />
[[File:Abylai khan.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Абылай хан]]''.]]<br />
1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады.<br />
<br />
1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті.<br />
<br />
Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді.<br />
<br />
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті.<br />
Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ болды.<br />
<br />
Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды.<br />
<br />
Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды.<br />
<br />
Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды.<br />
<br />
Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.<ref>Қазақ Энциклопедиясы</ref><br />
<br />
Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді.<br />
<br />
1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады.<br />
1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 </ref><br />
<br />
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады.<br />
Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды. <ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref><br />
<br />
==Пайдаланған әдебиет==<br />
<references/><br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі]<br />
* [http://kazakhstan.awd.kz/theme/t10_2.html Қазақ хандығы]<br />
* [http://www.hrono.info/geneal/geanl_ok_2.html Орыс-хан. Қазақ хандығы]<br />
* [http://www.unesco.kz/natcom/turkestan/r07_turkest_cap.htm Түркістан - Қазақ хандығының елордасы]<br />
* [http://www.unesco.kz/heritagenet/kz/content/ Юнеско сайтындағы Қазақстан тарихы]<br />
* <references/><br />
<br />
{{Stub}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
<br />
<br />
“Қазақ Энциклопедиясы”, 9-том<br />
<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]<br />
[[Санат:Қазақ мемлекеті]]<br />
<br />
[[az:Qazax xanlığı]]<br />
[[cs:Kazašský chanát]]<br />
[[de:Kasachen-Khanat]]<br />
[[en:Kazakh Khanate]]<br />
[[fr:Khanat kazakh]]<br />
[[it:Khanato di Kazach]]<br />
[[ja:カザフ・ハン国]]<br />
[[pl:Chanat Kazachski]]<br />
[[pnb:خانان قازاق]]<br />
[[ru:Казахское ханство]]<br />
[[tr:Kazak Hanlığı]]<br />
[[zh:哈萨克汗国]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%A5%D2%92%D0%A1_%D1%81%D1%85%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8BҮлгі:ХҒС схемасы2012-01-16T17:42:30Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{familytree/start|style=font-size:78%;line-height:100%;line-width:100%;border:2px dotted #AAA;}} <!--background:#eee; padding:0.5em;--><br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|,|-|SGM2|-|<br />
SGM2 = '''[[Поиск (ХҒС модулі)|Поиск]]'''<br />
|boxstyle_SGM2 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|!| |}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | |AMS|~|ZVEZDA|~|AMS|<br />
AMS = [[Противоосколочная панель|П.О.<br/>панель]]<br />
|ZVEZDA = '''[[Звезда (ХҒС модулі)|Звезда]]'''<br />
|PIRS = '''[[Пирс (ХҒС модулі)|Пирс]]'''<br />
|boxstyle_ZVEZDA = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_AMS = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_PIRS = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|!| |}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|`|-|PIRS|-|MLM|~|ERA|<br />
PIRS = '''[[Пирс (ХҒС модулі)|Пирс]]'''<br />
|MLM = '''[[Многофункциональный лабораторный модуль|МЛМ]]'''<br />
|ERA = '''[[Европейский манипулятор ERA|ERA]]'''<br />
|boxstyle_PIRS = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_MLM = border: 2px solid #6699ff;<br />
|boxstyle_ERA = border: 2px solid #6699ff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | |ZARYA|<br />
ZARYA = '''[[Заря (ХҒС модулі)|Заря]]'''<br />
|boxstyle_ZARYA = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|`|-|SGM1|-|<br />
SGM1 = '''[[Рассвет (ХҒС модулі)|Рассвет]]'''<br />
|boxstyle_SGM1 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | |PMA1|<br />
PMA1 = [[Герметичный стыковочный переходник|Гермо-<br/>адаптер 1]]<br />
|boxstyle_PMA1 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | |FZ1|-|.|!|,|-|PMA3|-|<br />
FZ1 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>Z1]]'''<br />
|PMA3 = '''[[Герметичный стыковочный переходник|Гермо-<br/>адаптер 3]]'''<br />
|boxstyle_FZ1 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_PMA3 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | |!|!|!|}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | |QUEST|-|UNITY|-|NOD3|-|CUPOLA|<br />
UNITY = '''[[Юнити (ХҒС модулі)|Юнити]]'''<br />
|QUEST = '''[[Квест (ХҒС модулі)|Квест]]'''<br />
|NOD3 = '''[[Спокойствие (ХҒС модулі)|Спокойствие]]'''<br />
|CUPOLA = '''[[Купол (ХҒС модулі)|Купол]]'''<br />
|boxstyle_UNITY = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_QUEST = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_NOD3 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_CUPOLA = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | |ESP2| | |!|<br />
ESP2 = '''[[Внешние складские платформы#ESP-2|ВСП-2]]'''<br />
|boxstyle_ESP2 = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree|FE0|7| | | | |FE|7| | | | | |!| | | | | |F|FE| | | | |F|FE|<br />
FE = [[Солнечная батарея|Фотоэлемент]]<br />
|FE0 = [[Солнечная батарея|Фотоэлемент]]<br />
|boxstyle_FE = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FE0 = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | |:| | | | | | | |:|RADIATOR| | |!| | |RADIATOR|:| | | | | | | |:|<br />
RADIATOR = Радиатор<br />
|boxstyle_RADIATOR = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | |:| | | | |ELC|:| |:| | | |:| | | |:| |:|ESP3| | | | |:|<br />
ELC = [[Траснспортно-складские палеты|ТСП 2,3]]<br />
|ESP3 = '''[[Внешние складские платформы#ESP-3|ВСП-3]]'''<br />
|boxstyle_ESP3 = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_ELC = border: 1px solid #6699ff;}}<br />
{{familytree|FS6|*|FS5|-|FS34|*|FS1|-|FS0|-|FP1|*|FP34|-|FP5|*|FP6|<br />
FS6 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>S6]]'''<br />
|FS5 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>S5]]'''<br />
|FS34 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Фермы<br/>S3 и S4]]'''<br />
|FS1 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>S1]]'''<br />
|FS0 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>S0]]'''<br />
|FP1 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>P1]]'''<br />
|FP34 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Фермы<br/>P3 и P4]]'''<br />
|FP5 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>P5]]'''<br />
|FP6 = '''[[Ферменные конструкции МКС|Ферма<br/>P6]]'''<br />
|boxstyle_FS6 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FS5 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FS34 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FS1 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FS0 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FP1 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FP34 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FP5 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FP6 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | |:| | | | |ELC4|:| | |F|~|J|:|L|~|7| | |:|ELC1| | | | |:|<br />
ELC4 = [[Траснспортно-складские палеты|ТСП 4]]<br />
|ELC1 = [[Траснспортно-складские палеты|ТСП 1]]<br />
|boxstyle_ELC1 = border: 1px solid #6699ff;<br />
|boxstyle_ELC4 = border: 1px solid #6699ff;}}<br />
{{familytree| | | |:| | | | | | | |:| |DEXTR| |!| |CANADARM| |:| | | | | | | |:|<br />
CANADARM = '''[[Канадарм2]]'''<br />
|DEXTR = '''[[Декстр]]'''<br />
|boxstyle_CANADARM = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_DEXTR = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree|FE0|J| | | | |FE|J| | | | | |!| | | | | |L|FE| | | | |L|FE|<br />
FE0 = [[Солнечные батареи|Фотоэлемент]]<br />
|FE = [[Солнечные батареи|Фотоэлемент]]<br />
|boxstyle_FE0 = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_FE = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_ELC = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | |DESTYNY|ESP1| |<br />
DESTYNY = '''[[Дестини (ХҒС модулі)|Дестини]]'''<br />
|ESP1 = '''[[Внешние складские платформы#ESP-1|ВСП-1]]'''<br />
|boxstyle_DESTYNY = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_ESP1 = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|,|-| | |F|~|ELMPS|<br />
ELMPS = '''[[Кибо (ХҒС модулі)|Кибо (PS)]]'''<br />
|boxstyle_ELMPS= border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | |COLUMBUS|-|HARMONY|-|KIBO|~|KIBOEF|<br />
HARMONY = '''[[Гармония (ХҒС модулі)|Гармония]]'''<br />
|COLUMBUS = '''[[Коламбус (ХҒС модулі)|Коламбус]]'''<br />
|KIBO = '''[[Кибо (ХҒС модулі)|Кибо (PM)]]'''<br />
|KIBOEF = '''[[Кибо (ХҒС модулі)|Кибо (EF)]]'''<br />
|boxstyle_HARMONY = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_COLUMBUS = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_KIBO = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;<br />
|boxstyle_KIBOEF = border: 1px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | |-|'|!|}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | |PMA2|<br />
PMA2 = '''[[Герметичный стыковочный переходник|Гермо-<br/>адаптер 2]]'''<br />
|boxstyle_PMA2 = border: 2px solid #6699ff; background:#ccddff;}}<br />
{{familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | |!|}}<br />
{{familytree/end|nocat=1}}<noinclude><br />
[[Санат:Ғарыш|{{PAGENAME}}]]<br />
</noinclude></div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8BСанат:Ғарыш станциялары2012-01-16T15:54:08Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Ғарыш</p>
<hr />
<div>[[Санат:Ғарыш]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8BСанат:Халықаралық ғарыш станциясы2012-01-16T15:54:06Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Ғарыш</p>
<hr />
<div>[[Санат:Ғарыш]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D1%8C%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96%D1%81%D1%96Санат:Компьютерлер желісі2012-01-15T17:46:38Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Компьютер Санат:Интернет</p>
<hr />
<div>[[Санат:Компьютер]]<br />
[[Санат:Интернет]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A3%D0%B5%D0%B1-%D0%A2%D0%92Уеб-ТВ2012-01-15T17:07:01Z<p>Daniyar: Веб-ТВ дегенді Уеб-ТВ дегенге жылжытты</p>
<hr />
<div>'''Уеб-ТВ''' – теледидарға қосылатын қосымша құралдан көп каналды байланыс желісі арқылы [[Интернет]]ке шығып, телебағдарламаларды көруге мүмкіндік жасайды. <ref> Қазақ телевизиясы. Энциклопедия. – Алматы: «ҚазАқпарат», 2009, 1-т. – 640 б. ISBN 978-601-03-0070-5ISBN 978-601-03-0070-5</ref><br />
<br />
Сол сияқты өзіңіз ұнатқан фильмге тапсырыс беріп, қолайлы уақытта көресіз. Телешоппинг принципімен сауда жасайсыз, мейрамханадан, қонақүйден орын алу сияқты операцияларды да жүзеге асырасыз. Бұл нағыз [[компьютер]], теледидар мен Интернеттің біртұтастыққа жеткен үлгісі. <br />
<br />
Соңғы уақытта қол [[телефон]]дардың жетілуіне байланысты жаңа коммуникациялық мүмкіндіктерге ие болды. Солардың қатарында телевизиялық хабарларды қабылдау мүмкіндігі артты. Тіпті сандық хабарларды көру жүйесі қалыптасты. Мысалы, жаңалықтарды іріктеп, өзіңді қызықтыратындарын ғана таңдап көретін дәрежеге жеттік. Іздеу машинасы арқылы телеақпаратты сүзіп алып, соның ішінде қалағаныңды ғана көресің, өзгесіне уақыт шығындап жатпайсың. <br />
<br />
Осыған байланысты Интернет қызметтері де дүниеге келді. [[Google]] жүйесінің тез дамуы осы технологияға негізделгенінде жатыр. Ол арқылы қалаған телехабарыңызды қолайлы уақытта ғана көріп қоймайсыз, бүкіл ақпараттық тасқынды өзіңіз басқарасыз, қажетінше пайдаланасыз. Мысалы, [[онлайн]] режимінде Жер серіктерінің көмегімен Жерді қашықтан көресіз, карталар мен жеке нысандарды қарайсыз деген сияқты шексіз мүмкіндіктерге жол ашылған. <br />
<br />
Айталық, жолға шығар алдында [[GPRS]] картасына ғана назар аудармайсыз, көшелердегі көлік кептелісін де ескеріп, тиімді маршрутты таңдауыңыз мүмкін. [[You Tube]] қызметі де сіздің ұдайы ақпарат тасқынының бел ортасында болуыңызға арналған. <br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат: Интернет]] <br />
[[Санат: Техника]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D1%8C%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D1%82%D0%B5%D1%85%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0Санат:Компьютерлік техника2012-01-14T13:29:27Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>[[Санат:Компьютер]]<br />
[[Санат:Интернет]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%82_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96Интернет жүйесі2012-01-14T13:12:07Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>'''Интернет жүйесі''' жиырмасыншы ғасырдың аяғында пайда болған '''Интернет''' қазір жер шарының әр түкпірін байланыстырып сан алуан адамдарды, елдер мен құрлықтарды біріктіріп отыр. <ref>ГАФФИН А.Путеводитель по глобальной компьютерной сети Internet.- М.: Артос, 1996.- 274 с.- (Просто о сложном). </ref><br />
<br />
Интернет 1960 жылдары [[АҚШ]]-та дүниеге келдi.Оны соғыс бола қалған жағдайда бір-бірімен [[телефон арналары]] арқылы қосылған [[компьютер желісі|компьютер желілерімен]] байланысып отыру үшін АҚШ-ның орталық барлау басқармасының қызметкерлері ойлап тапқан.Алпысыншы жылдардың аяғында [[Пентагон]] ядролық соғыс бола қалғанда [[компьютер]] желісінің үзілмеуі үшін арнайы жүйе жасады, тaжiрибенiң ойдағыдай жүргiзiлу барысында [[ARPA net желiсi]] пайда болып, ол Калифорниядағы жaне Юта штаты зерттеу орталықтарындағы үш компьютердi ғана бiрiктiрдi.Кейiн ARPAnet бейбiт мақсатқа қызмет еттi, оны негізінен ғалымдар мен мамандар пайдаланды.Сексенінші жылдардың басында Интернет деген термин пайда болды.Бұл ағылшынның халықаралық желі деген сөзі.<ref>ГИЛСТЕР П.Навигатор INTERNET: Путеводитель для человека с компьютером и модемом.- М.: Джон Уайли энд Санз, 1995.- 735 с. </ref><br />
<br />
1990-шы жылдары Интернетке енушілер саны күрт өсті, ал 2000 жылы оған 5 млн компьютер қосылып, пайдаланушылар саны 200 миллионнан асты.<br />
Интернеттiң мүмкiндiгi шексiз.Талғамыңыз бен көңiл күйiңiзге қарай одан сiздi қызықтыратын көп нәрсе табуға болады.Yйден шықпай газеттiң тың номерiн парақтағыңыз келеме, мейiлiңiз, тек [[WWW]] немесе [[Web]] деп аталатын aлемдiк шырмауықты қолдансаңыз жетедi. Гиперсiлтеме жүйесi арқылы қажеттi басылымықызды санаулы минуттар iшiнде тауып аласыз.<br />
<br />
[[Планета]]мыздың кез келген нүктесiндегi ауа райын, ақпараттық агенттiктiң соңғы жаnалықтарын бiлгiңiз келсе Интернет жaрдем беруге aзiр. Шалғай елдерге сапар шексеңiз сiзге қажет елмен, қаламен, қонақ үймен таныса аласыз.Интернеттен ғалым да, бизнесмен де, компьютерлiк ойын әуесқойы да, бәрi-бәрi қажет ақпарат таба алады. Интернет күнделiктi тұрмыс пен жұмыстың айнымас құралына айналып келедi.<br />
Интернеттің негізі АҚШ-да жасалғанымен, оның нақты қожайыны жоқ. Әрбір үкімет, компания, университет ақпараттық қызмет ұсына отырып , бұл желінің тек қана өз бөлігіне иелік жасайды.<ref>СОЛОМЕНЧУК В.Интернет: краткий курс: Пособие для ускоренного обучения.- СПб.: Питер, 2000.- 288 с.: ил.</ref><br />
<br />
Алайда, Интернетке жеке дара ешкім де қожалық жасай алмайды. Сондықтан ол шын мәнінде адамзаттың әлемдік қазынасы болып табылады.<br />
<br />
TCP/IP – Интернет желісіне қосылған компьютерлер арасында ақпарат алмасуды қамтамасыз ететін мәліметтерді бір жүйеге келтіру ережелері немесе оларды құрастыру хаттамасы.<br />
<br />
IP (Internet Protocol) – мәліметтерді оны алушының адресі көрсетілген шағын тақырыптары бар бірнеше бөліктерге немесе дестелерге бµлетін желіаралық хаттама.<br />
<br />
TCP (Transmission Control Protocol) – мәліметті жөнелту ісін басқаратын хаттама, ол желідегі ақпарат дестелерін дұрыс жеткізу үшін жауапты болып саналады<br />
<br />
==Интернеттiң негiзгi қосымшалары==<br />
E-mail (Electronic Mail) - электрондық почта. Желі тұтынушылары арасында мәлімет алмасу ісін жүзеге асыратын қызмет жүйесі. Ол арнайы почта программалары көмегімен жүзеге асырылады, мысал ретінде, Outlook Express программасын атауға болады. Оның көмегімен сіз санаулы минуттар ішінде хабарды жеткізе аласыз. Ол үшін клавиатурада тиісті хабар мәтінін теріп, белгілі электрондық адреске жіберсеңіз болғаны. Осынау тәсілдеме арқылы достарыңызбен, әріптестеріңізбен араласуға болады.<ref>Интернетке кіріспе «Бүкілдүниежүзілік өрмек»: Әдістемелік құрал.-Алматы, 1999.-25б.</ref><br />
<br />
E-mail адрестік құрылымы:<br />
<br />
есім@ мекеме.домен<br />
Мысалы:<br />
<br />
common@pushkinlibrary.kz<br />
<br />
dina_m@mail.kz<br />
<br />
Usenet - бір-бірімен жаңалықтар алмасып отыратын бейкоммерциялық, бейформалдық,анархиялық жүйелер тобы. Белгілі бір серверде кездеседі.<br />
Usenet – тегі жаңалықтар тобы – дүние жүзіндегі адамдардыњ пікірлесетін, яғни ақпарат алмасуына арналған электрондық пікірталас топтары.Мұндай жаңалық топтарында белгілі бір тақырыпқа арналған көптеген мақалаларды оқуға болады, олар әртүрлі тақырыптарды талқылауға да арналады. Usenet-тегі жаңалықтар ретінде оқыған мақалаңызға жауап беруге және өз ойларыңызды мақала ретінде жариялауға болады<br />
<br />
[[FTP (File Transfer Protocol)]] - Файлдарды жіберу протоколы– бұл көбінде үлкен көлемдегі файлдарды жіберу кезінде қолданылатын Интернеттің қосымшасы. FTP көмегімен кез келген файлдарды жіберуге және қабылдауға болады.<br />
<br />
[[Чат (IRC –Internet Real Chat)]] –Интернеттің тағы да бір қосымшасы,желіде нақтылы уақытта интерактивті сұхбаттасу. Әңгімелесушілер бір-бірімен өз компьютерлеріндегі клавиатурада сөздерді теріп жібереді және ол сөздер бірнеше секундтардан кейін сұхбаттасушыларға монитордан көрінеді, осындай тәсілмен әңгімелесулеріне болады. <br />
<br />
[[World Wide Web]] (WWW немесе Web) - гипермәтіндік құжат. Интернет мәліметтерін жеңіл көруге болатын графикалық интерфейс мүмкіндігін береді. <br />
<br />
Web-тің әр бетінің басқа парақтармен байланысын көрсететін сілтеме белгілері бар, оны бір-бірімен байланысқан парақтардан тұратын өте үлкен кітапхана деуге болады.Бір тораптық компьютерде орналасқан мәліметтер Web кітабы секілді, ал оның беттері кітап парақтарын көзге елестетеді.Бұл беттердегі мәліметтер дүниенің кез келген нүктесінде орналаса береді.Солар арқылы жер шарындағы барлық серверлік компьютерлердегі ақпараттар көз алдыңызда орналасады, мұнда қашықтағы-қымбат, жақындағы-арзан деген ұғым жоқ, олардың бағасы тек мәліметтің көлеміне немесе сіздің байланысып отырған уақытыңыздың ұзақтығына байланысты.<br />
<br />
Түйінді компьютерлердегі мәліметтің бірінші беті кітаптың мазмұны тәрізді, әрбір беттің [[URL (Universal Resorse Locator)]] форматында берілген өзіндік адресі болады.Ол беттердегі мәліметті оқу «көру жабдықтары» деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады.<br />
<br />
==Көру жабдықтары==<br />
Веб парақтардағы мәліметтерді оқу “көру жабдықтары” деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады, ол “to browse” парақтау, қарау деген ағылшын сөзінен шыққан атау. Интернеттегі Web- парақтарын оқып, экранда көрсетуге арналған программалардың кең тараған түрлері [[Microsoft Internet Explorer]], [[Netscape Navigator]].<ref>Шөкіш А. Интернет – Америка барлаушылырының туындысы немесе ғаламдық ақпараттар туралы не білеміз?//Алтын орда.-2002.- ақпан.-Б.19</ref><br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references/><br />
<br />
{{Суретсіз мақала}}<br />
[[Санат:Интернет]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B4%D1%96_%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80Санат:Қазақ тілді сайттар2012-01-13T14:33:18Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>[[Санат:Сайттар]]<br />
[[Санат:Қазақ тілі]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BDАбылай хан2012-01-13T10:40:21Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{Infobox Biography <br />
|subject_name = Абылай хан<br />
| image_name = Abylai.jpg<br />
| image_size = 250 px<br />
| image_caption = Абылай хан<br />
| date_of_birth = 1711<br />
| place_of_birth = <br />
| date_of_death = 1781<br />
| place_of_death = <br />
| occupation = Қазақ ханы<br />
| spouse = <br />
}}<br />
'''Абылай (Әбілмансұр) хан''' — ([[1533]]—[[1537]]) билік құрғаны. Абылай хан (1711-1781) Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері, арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң еңсегей бойлы ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан. Абылай – Жәңгір ханның '''бесінші ұрпағы'''. Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке деген екі ұлы болады. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына барады. Уәлибақының баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан көркем ''Уәли'' туады. Оның баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек.<br />
== Өмірбаяны ==<br />
Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын, ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей жыраулардың, т.б. ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай жиырма жасында қан майданда ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға «Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің» деуі осының дәлелі. Қай жылы туса да, '''1730-33''' жылдар аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын туысы (кейбір деректерде күйеу баласы) Шарышты өлтіреді.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> <br />
<br />
Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады.<br />
<br />
Абылайдың жиырма жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шайқасқа қатысқаны туралы болжам айтуға болады. Бұл, әрине, Абылай қатысқан алғашқы соғыс емес. Ел әңгімелері, тарихи жырлар Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының құрамында жорық-жортуылдарға қатысқанын айғақтайды. [[Аңырақай шайқасы|Аңырақай шайқасына]] қатыспады дегеннің өзінде де, Абылайдың 1730-33ж. Болған бір ірі шайқасқа қатысқаны дау тудырмайды. Тарихи деректерден Орта жүз жасақтары мен жоңғарлардың арасында 1730 жылы да, 1731 жылы да бірнеше үлкен ұрыстар болғаны белгілі. 1732 жылы жоңғарлардың 7 мыңнан астам әскері Орта жүздің шығыс шетіндегі ауылдарына шабуыл жасап, тегеурінді тойтарысқа тап болады. Абылайдың жиырма жасы 1733 жылға сәйкес келсе, дәл сол жылы қазақ пен қалмақ арасында үлкен майдан болғаны қытай деректерінде атап көрсетілген. Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық қабілеті 30-40 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінді. Осындай жан алысып жан беріскен соғыстардың бірін Бұқар жырау '''«Қалданменен ұрысып, Жеті күндей сүрісіп...»''' деп суреттейді. Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары: [[Қаракерей Қабанбай]], [[Қанжығалы Бөгенбай]], [[Шақшақ Жәнібек]], [[Қарақалпақ Қылышбек]], [[Шапырашты Наурызбай]] т.б. қазақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады. Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім [[Тәуке хан|Әз-Тәуке ханның]] немересі [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет ханнан]] өтіп, Абылайдың қолына көшеді. Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі. XVIII ғасырдың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы [[А.И.Левшин]]: «1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген»,- деп жазды. Ш.Уәлиханов та осы пікірді қолдайды.<br />
<br />
[[Сурет:Абылай Хан.jpg|right|300px]]<br />
<br />
== Хан тұсындағы сыртқы саясат ==<br />
[[1738]]-[[1741]] ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншылырына бірнеше мәрте соққы берді. [[1742]] ж. Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси мәселеге айналады. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор губернаторы И.Ш.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен [[Төле би]] бастап 90 адам елші барып, келіссөз жүргізіп, [[1743]] ж. 5 [[Қыркүйек|қыркүйекте]] Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Бұл жөнінде Неплюевтің сыртқы істер коллегиясына жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те білдірген. Өмірінің соңғы 15 жылында [[Орта Азия хандықтары|Орта Азия хандықтарына]] қарсы тынымсыз күрес жүргізді. [[1765]] — 67 ж. А. қолының Қоқан билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент қ-лары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. Ташкент алым төлеп тұратын болды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында «Шаңды жорық» деген атпен белгілі. Бұл 1771 ж. Еділ қалмақтарының (170 — 180 мың адам; 40 мыңдай әскері бар) жоңғарға қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскер жиып, Жем бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде А. бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды.<br />
<br />
[[Сурет:KazakhstanP13-100Tenge-1993-donatedoy f.jpg|thumb|right|275px]]<br />
<br />
Абылай билігінің күшейге түсуінің жаңа кезеңі [[1744]]ж. Әбілмәмбеттің [[Түркістан|Түркістанға]] көшіп кетуі уақытына саяды.<br />
Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломат жолдарды да тиімді пайдалаңды. 1740 ж. тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, тағы да басқа 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым қатынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне пайдаланып отырды. Абылай [[1745]] ж. Қалдан Серен дүние салғаннан кейін, Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған казақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті. 1745ж. Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және [[Барақ сұлтан]] қатар аталса, 3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. [[1749]]ж. тамыз айында Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: «бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған. Бірақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана билік жүргізіп отыр»,- деп көрсетті.<br />
[[Сурет:Stamp of Kazakhstan 543.jpg|right|200px]]<br />
Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс жүргізгендігі айқын көрсетіледі. [[1752]]ж. ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылына тойтарыс берді. [[1753]]ж. желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып, бірталай қазақ жерін азат етті. 1754ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, (Қаратал өз бйынша), сол жылдың [[шілде]]-[[тамыз]] айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып келген. 1756ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде жеңіске жетеді. 1757ж. Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады. 1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай, Жанатай, Керей Жәнібек, Өтеген батырлар қысы – жазы үзбестен қатысады. Абылай бірде [[Қалдан Серен|Қалдан Серенмен]] бітімге келсе, бірде Дабашыны шауып, бірде оны және Әмірсананы өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді. Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді. Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771ж. Мойынты өзенінің бойында болған қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті.<br />
<br />
Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-55 және 1764 ж. қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарды шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ пен Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы себепті Абылай [[1755]], [[1765]] жылдары Қырғыз ұлысына қарсы жорық жасап, Іленің сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздың Нарынқолдан Қордайға тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды.<br />
Өмірінің соңғы 15 жылында [[Орта Азия хандықтары|Орта Азия хандықтарына]] қарсы тынымсыз күрес жүргізді. [[1765]]-67 ж. Абылай қолының қоқан билеушісі Еркенбекпен соғысының нәтижесінде [[Түркістан]], [[Сайрам]],[[ Шымкент]] қалалары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. Ташкент алым төлеп тұратын болды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында « шаңды жорық » деген атпен белгілі. Бұл [[1771]]ж. Еділ қалмақтарының жоңғарға қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскер жиып, Жем бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ басшылары Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел жұртымен бодандыққа қабылдауды сұрап, елші жібереді. Кіріптар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып–жоюдың қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. Еділден ауған қалмақпен келіссөзге келіп, тым құрыса олардың Жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік беру жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен болашақтағы қарым-қатынасты ойлау жатыр. Жоңғардан азат етілген шығыстағы жерлерге қазақ ауылдарын апарып түпкілікті қоныстандыру да Абылай саясатының тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті қазақ халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды. Билікке таласқан Барақ сұлтан [[Әбілқайыр хан|Әбілқайыр ханды]] өлтіргенде де Абылай ел билігін ойлап қынжылып, Төле бимен тізе қоса қимылдап, бұзық сұлтанды жазаға тарту жағында болады.Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе, әскер ішінде қатаң тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен ата мекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында тегеуріні қатты болған. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан еш тайынбаған және көбіне үстем шығып отырған. Абылай қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды.<br />
<br />
[[1771]] жылы жасы жеткен [[Әбілмәмбет хан]] дүние салды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен ұлы Әбілпейіз сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл Қазақ ордасының ұлы ханы болды.<br />
<br />
[[Сурет:Abylai khan.jpg|right|200px]]<br />
<br />
Абылай [[Ресей]] мен [[Қытай империялары|Қытай империяларының]] арасында орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды жойып, [[Орта Азия]] мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы [[Ахмад Дуррани|Ахмад Дурранимен]] келіссөз жүргізді. [[Түркия|Түркияға]] елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында [[Петропавл]] бекінісіне барудан бас тартты. [[Пугачев соғысы]] кезінде 3 мың әскерімен «Қасірет белдеуі» бойындағы орыс бекіністерін шапты.<br />
<br />
Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен еркін сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Ол ''«Ақ толқын», «Ала байрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел», «Сары бура», «Шаңды жорық»'' т.б. күйлердің авторы.<br />
<br />
Абылай өмір жолын ат үстінде, жорықтарда өткізіп, [[Арыс өзені]] жағасында қайтыс болды. Сүйегі [[Түркістан қаласы|Түркістан қаласындағы]] [[Қожа Ахмет Иасауи кесенесі|Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің]] ішінде [[Қабырхана]] мен [[Ақсарай]] арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадына Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символында жауынгерлік ұранға айналды.<br />
<br />
== Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі!» ==<br />
Абылай хан - 300<br />
<br />
Абылай дарынды хан, аса ірі қайраткер, қолбасшы болды. Әбілмәмбет ханның тірі кезінде қазақ халқы оны өзінің қорғаушысы, көсемі санады. Ол патша өкіметінің губернаторларының ыңғайына жүрмеді. Елінің еркіндігін, бостандығын қорғай білді.<br />
<br />
Әрине, бір мақаланың көлемінде Абылай ханның қазақ халқына сіңірген еңбегін толық қамту мүмкін емес. Дегенмен де нақты құжаттарға сүйене отырып, біраз өмір жолына шолу жасап көрелік.<br />
<br />
Абылай сұлтан өзінің ақылды, сабырлы мінезі мен адамгершілігінің арқасында тек бір орда емес, үш орданың сыйлы ханы атанды. Әрине, біраз тарихшылар, жазушылар Абылай сұлтанды Әбілмәмбеттің тірі кезінде хан болды дейді. Олай емес. Әбілмәмбет 1765 жылы қайтыс болды. Ол Түркістанның (Қалдан Сереннің қол астында 1743 жылдан), әрі Орта Орданың ханы болып есептелді. Ол өлгеннен кейін оның ұлын сайлады. Шындығында басқару тізгінін Абылайға берді. Қытай жазбаларында оны 1742 жылдан хан болды деуі осыдан. Олар ешқандай құжатқа сүйеніп хан болды деп жүрген жоқ. Халық арасындағы әңгімеге сүйенді.<br />
<br />
Ресеймен одақтасудан кейін көп кешікпей Абылай елдің ішкі сыртқы жұмысынан екі жылдай қол үзді. Ол туралы [[Мәскеу мұрағаты|Мәскеу мұрағатынан]] табылған (қор 122, тізім 1, іс 2) хатқа жүгінейік.<br />
<br />
Бұл хатта Абылай сұлтанның Қалдан Сереннің тұтқынында екені жазылыпты. Бірақ қалай қолға түскені жазылмаған. Халықтың айтуы бойынша, жоңғарлардың қолына түсу себебін екі түрлі түсіндіреді. Біріншісі, [[Қалдан Серен]] тұтқиылдан Абылайдың ауылына шабуыл жасап, батырларымен қапылыста қолға түсірді десе, екіншісінде, Абылай сұлтан нөкерлерімен аң аулап жүргенде тұтқындалды дейді.<br />
<br />
Ал оның тұтқыннан шығуы туралы да екі түрлі жорамал айтады. Біріншісі, Ресейдің елшісі майор Мюллердің Қалдан Серенге апарып берген [[генерал-губернатор]] Неплюевтің хатынан кейін босатты десе, екіншілері қазақтың би-батырлары талап етіп босатып алды дейді.<br />
<br />
Мен танысқан хаттарға сүйеніп, Абылай ханның тұтқыннан босап шығуына үш түрлі себеп болды деймін. Ең бастысы, Абылайдың өзінің ақылдылығы, тапқырлығы, дипломаттығы. Оны халқының сыйлайтындығы Қалдан Серенді ойландырды. Екінші себеп - шын мәнінде оған арашашы болған беделді би-старшындар. Үшіншісі, Мюллердің де әкелген хаты әсер етті.<br />
<br />
[[1742]] жылы 18 мамырдағы Гладышевтің хабарында былай делініпті:<br />
<br />
«Қырғыз-қайсақтар әңгімелерінде Ақшораның жоңғарларға келгенін айтып отырды. Қырғыз-қайсақтың иесі Абылай сұлтанды жоңғарлардың қожасы Қалдан Серен тұтқында ұстап, оның аяқ-қолына кісен салыпты. Ақшора келген соң кісендерді алып, Ақшораның адамдарын кісендепті. Ақшора кеткеннен кейін Абылайдың аяқ қолындағы кісендерді алып тастап, Абылайдың інісін қырғыз-қайсақ еліне қайтарды. Ақшораны қалмақтың үш адамымен жіберді. Егер де 10 отбасын және Қарасақалды әкеліп берсе, сонда ғана жоңғарлықтар тұтқындарды қайтарамыз» дейді. Ақшора және үш қалмақ қырғыз-қайсақтардан әлі қайтып келмеді».<br />
<br />
1744 жылғы 23 қаңтардағы Кирилловтың хатында:<br />
<br />
«...Абылай сұлтан Қалдан Серенде екі жылдай тұтқында болды. Онымен бірге Жолбарыс сұлтан отырды. Ол Қалдан Серенмен тіл табысты. Осы жылғы күзде оларды (30 қыркүйекте) өз елдеріне жіберді. Тұтқында 35 адам болды. Барлығы да қайтарылды. Өз ұлыстарына аман-есен жетті. Олар тұтқында болған кезде сол жазда қоңтайшыларда көп адамдар шешек ауруымен ауырып, қайтыс болды. Қалдан Серен қайсақтармен бейбітшілікте».<br />
<br />
Жоңғарлардың тұтқынынан келгеннен соң Абылайдың абыройы тіпті жоғары дәрежеге көтерілді. Енді үш орданың хандары, билері де онымен санасты. Ол Ресейден қол үзген жоқ. Бірақ губернаторларға бас иген емес. Оларды өзінен ара қашықтықта ұстады.<br />
<br />
Абылай хан Орынборға [[1740]] жылы барғаннан кейін губернаторлардың оған өздеріне келіп кетуін сұраған бірнеше шақыруларын қабылдамады. Кейбір тарихшылар Абылайдың тұтқыннан келуі оны Ресейге байлады, оған міндетті болды дегендей ой білдіреді. Жоқ. Олай емес. Ресейге тәуелді болған жоқ.<br />
<br />
Міне, осындай хаттың бірін [[1745]] жылы 16 сәуірде Орынбордан губернатор, құпия кеңесші [[Иван Неплюев]] Абылай сұлтанға жіберіпті:<br />
<br />
«...Біз сізден көптен хабар ала алған жоқпыз, көп уақыт өткендігі себепті сізден өткен кездер туралы хабарларды естігеніміз дұрыс болар еді. Сіздің және қол астыңыздағылардың бір белгісі болсын. Егер мүмкіндігіңіз болса, уақыт тауып, сіз маған келсеңіз, маған ұнаған болар еді. Мен осы алдағы күзге дейін басқа жаққа баруыма байланысты орнымда болмауым мүмкін. Екеуміз кездесіп, бетпе-бет әңгімелесіп көп жағдайларға кеңескеніміз дұрыс болар еді.<br />
<br />
...Сіздің қойған талабыңызға байланысты Сібір жағында ұсталған адамдарыңыз бен малдарыңыздың біразы қайтарылды. Басқасына ол генерал күш салып көмектесемін деп сенім білдірді», депті.<br />
<br />
[[1745]] жылы 7 мамырда жүзбасы [[Яков Ерофеев]] арқылы [[полковник Павлуцкий|полковник Павлуцкийге]] Абылай хан мынадай хат жіберіпті:<br />
<br />
«Сіздің маған жіберген хатыңыздан естіп отырмын: «Бізге денсаушылық тілей отырып, біздің қол астымызда жаулап алды деген жылқылар және тұтқындар бар депсіз». Ондай жағдай болған жоқ. Тұтқында ешкім жоқ. Егер ондай болса, онда қандай одақтастық болады. Өткен жылы сіздің адамдар 42 адамды тұтқынға алды. 24 адам, 1300 жылқыны, 13 байдың үй-мүліктерінен 382 жылқыны бізге қайтарды. Енді 918-і сіздерде қалды».<br />
<br />
Бұл хаттағы: «Онда қандай одақтастық болады», деген сөзге көңіл бөлу керек. Ол - Абылай Ресейге берген сертін одақтастық деп түсінетіні.<br />
<br />
1760 жылы 16 сәуірде Орынбор губерниясының кеңсесінен құпия экспедиция арқылы Орынбор гарнизонының жаяу әскер полкының поручигі, князь Иван Ораков, тілмаш Яков Гуляев Абылайды іздеп, бес күн жүріп старшын Байжігіттің ауылына келеді. Абылай осы жерден 3-4 шақырым жерде қоныстанған екен. Көкшетауға, Әулие Петр қамалына жазда бармақшы.<br />
<br />
Ораков пен Гуляев әдептілік, сыпайылық көрсетіп, Абылай сұлтанды тағы да Орынборға, тіпті болмаса Троицкіге келуді қиылып сұрайды. Оған Абылай: «Қашқария қырғыздары Айходжа және Күнходжа Жаркент қалаларына шабуыл дайындап жатыр. Бұл жердегі халықтар Ташкент, Түркістан, Бұқараға көпестер және таможнялықтармен еріп көшіп жатыр. Ол жерге көмек көрсетуіміз қажет. Сол себепті Орынборға баруға уақытым жоқ», деп жауап беріпті.<br />
<br />
Абылай осылайша үш ([[Ресей]], [[Жоңғар]], [[Қытай]]) алып мемлекеттердің ортасында дипломатиялық шеберлікпен Қазақ елінің бостандығын сақтай білді.<br />
<br />
Қазақ халқының аса көрнекті ақыны [[Мағжан Жұмабаев]] ''«Батыр Баянда»'' Абылайдың саясаткерлігін былай суреттепті:<br />
<br />
''«Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ.<br />
<br />
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ.<br />
<br />
Артында ор, алдында көр, жан-жағы жау<br />
<br />
Сол кезде елге қорған болған Абылай,<br />
<br />
Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап».''<br />
<br />
1759 жылы (қор 122, «Қырғыз-қайсақ ісі», тізім 1, іс 3) Орынбордың губернаторы, құпия кеңесші Давыдовқа және [[генерал-майор Тевкелев|генерал-майор Тевкелевке]], Сібір губернаторындағы әскери қолбасшы Брегадир Фрауендорфқа император ханымның канцлері [[граф Воронцов|граф Воронцовтың]] жолдаған хатында Абылай ханның өміріндегі тағы бір қырлар ашып беріліпті.<br />
<br />
Онда Абылай ханның Ресейдің губернаторларына, тіпті ханымға, канцлерге де бас имейтіні хабарланған. Бірнеше рет өздеріне келіп жолығуын [[1743]] жылдан бері сұраса да бармағанын, оның үстіне олардың алдына өзінің талаптарын табанды түрде қойып, оның орындалуын міндеттегеніне көз жеткіземіз.<br />
<br />
Хаттың 74-бетінде былай депті:<br />
<br />
«...Сіз биылғы жылғы 15 наурыздағы хабарламаңызда тағы да ұсыныс жазыпсыз. Онда Абылай сұлтанды жақсырақ өзімізге тарту мақсатымен еркелетуді және Орынборда көбірек марапаттауды талап етіпсіз. Мұндай жалақы үшін ол одан әрі беріліп қызмет етуге міндетті. Оны жоғалтпас үшін, біздің жағымызды қолдауы үшін, тіпті болмаса ашық қарсы шықпаса да бүгінгі қытайлықтардың тырысып отырғанына беріліп кетпей, өз жағымызға шығару керек. Біздің жақтан да оны еркелетуіміз қажет. Онымен жеке хат жазысып тұрыңыздар. Ол өте пайдалы. Абылай сұлтанға император - [[ақ патша]] ханымның атынан биылғы [[1759]] жылдың басынан бастап жалақы төлеуі дұрыс. Орынбордың шет ел шығыны есебінен қырғыз-қайсақтардың [[Кіші Орда|Кіші Ордасының]] [[Нұралы хан|Нұралы ханының]] жалақысын азайтып, әрқайсысына 600 рубльден жалақы берілсін. Оларда реніш болмау үшін жылына 300 рубльден тағайындау керек. Оның үстіне 100 рубль басқа қырғыздарға берілмей, Абылай сұлтанның өзінің пайдалануына беріледі. Өйткені, бізге белгілі, ол өзінің 200 рублімен қырғыз-қайсақтың салты бойынша жергілікті старшындарымен бөліседі. Екінші, Абылай сұлтанның басқа ұсыныстарын алсақ, ол Ресейдің шекаралық командирлеріне өкпелі, сондай-ақ башқұрттарға және белгілі [[Ноян Шеренде|Ноян Шерендеге]]. Ол қырғыз-қайсақтардың жауы көп, жылқыларын алып кеткен. Сондай-ақ қасиетті шоқынуға барғандар туралы айтыпты, олардың басым көпшілігі өз еріктерімен шоқынуға барған жоқ.<br />
[[File:Кокшетау.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Көкшетау]] қаласы [[Абылай Хан]] алаңы''.]]<br />
...Абылай сұлтан қойған мәселелерді шешу және Ноян Шереннің ұстап отырған адамдарын, жылқыларын да қайтарып беру мүмкіндігіне сенемін. Абылай жанжал шығарады. Оның арызы бойынша Сібір командирлерін тыныштандыру керек.<br />
<br />
Үшінші, Абылай сұлтан қойған мәселелерін шешу үшін қабылданған жарлықты нақты орындайық. Абылай сұлтан кейбір жағдайға сенбеуі мүмкін. Оның талаптары толығымен орындалған жоқ».<br />
<br />
Міне, көріп отырсыздар Санкт-Петербургтен канцлер Воронцов Абылайдың талаптарын орындау қажеттігіне қатты көңіл бөлген. Бұл Абылай сұлтанның беделі жоғары екенін, өзін Ресейге бағыныштымын деп мойындамайтынын дәлелдейді.<br />
<br />
Осы хаттың жалғасында және былай депті:<br />
<br />
«...Абылай бүкіл Орта Ордада ең басты қожасы болып есептеледі, оның үстіне ол басқалардан гөрі әлдеқайда зерек (түсінгіш), әрі икемді (епті), оны нағыз хан жасау керек. Жергілікті халық Орта Орданың Әбілмәмбет ханның мысалындай жарлықсыз хан сайламасын. Оған қарсы тұру өте қиын. Өйткені, ісіне қарап әр жерде бүгінде Абылайды хан деп атайды».<br />
<br />
Өздеріңіз байқап отырғандай, Абылайды халық әдейілеп сайламаса да оны «хан» деп есептейтіні құзыреттілерге де жеткен.<br />
<br />
Абылай ханның ғажап дипломат екендігі қалмақтың ханы Қалдан Серен өлгеннен кейін ерекше белгілі болды.<br />
<br />
Жоңғарлардың ханы Қалдан Серен өлген соң оның балалары таққа таласып, бірін-бірі өлтірді. Ең соңында күңнен туған ұлы Лама Дорчжи қулық-сұмдық жолмен тақты басып алды. Оның Даваци, Амурсана атты інілері Абылай ханның ордасына қашып келді. Осы кезде [[Әбілмәмбет хан]], атақты [[Малайсары бил|Малайсары билер]] Абылайға қысым жасап, ол екеуі [[Лама Дорчжи|Лама Дорчжиге]] қайтарып беруді талап етті. Бұл Абылай ханның ел басқарып жүргендегі өте ауыр кезеңі еді.<br />
<br />
Ауыр сыннан шығу кезіндегі Абылайдың табандылығын, тапқырлығын, жігерлілігін көрсететін деректерді [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургтің]] орталық кітапханасынан алған [[В.В.Вельяминов-Зернов|В.В.Вельяминов-Зерновтың]]: «Тарихи хабарлама. Қырғыз-қайсақтар туралы және [[Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейінгі Ресейдің Орта Азиямен қарым-қатынасы» атты кітабында жақсы көрсетілген. Онда былай деген: «[[Лама Дорчжи]] [[1750]] жылы [[мамыр]] айында өкіметті өз қолына басып алды. Бір інісін соқыр қылып, жер аударды. Бадемирдің бес ұлын тұншықтырып, өлтірді. Одан басқа да көптеген туыстарын сол әдіспен құртты.<br />
<br />
Ұрыс-керіс және келіспеушіліктер тез арада оның сөзсіз құритындығының белгісі еді. Мемлекет үшке бөлінді. Бір бөлігі Лама Дорчжиге қалды. Екіншісі Қытайға көшті, үшіншісі Сібірге, Ертіс өзеніне қарай ығысты. Енді елдің иесі жауыздықтың жаңа түрін қолдануға көшті. Даваци ең жақын таққа таласатын ізбасар болғандықтан, оны бақталас деп есептеп тұншықтырып өлтірмекші болды. Оған мазасызданған [[Даваци]] өзінің жиендерімен, [[Амурсана]] мен Сібір шекарасына кетуді ойлады да Орта Орданың қырғыздарына қашып барды. Даваци екі адамын Абылай сұлтанға жіберді. Одан рұқсат талап етті. Осы жерде қалайын ба, жоқ басқа жаққа барайын ба?» - деді.Осы екі арада айлакер Абылай сақтық шарасын қолданып үлгерген болатын». Міне, Абылай осылай болмаса, Абылай бола ма?<br />
<br />
1757 жылы Абылай 10 мың сарбазбен [[ Қашқария]] жерінде (1,0 млн.қалмақтарды қытайлықтар қырғаннан кейін) қалған торғауыттарды қырды (басқарған батырлар: Арғын - Атығай - Күлеке батыр - 2000 сарбазбен; Керей Мерген батыр - 2000 сарбазбен, [[Көкжал Барақ батыр]] (Найман) - 2000 сарбазбен; Абылай сұлтан - 2000 сарбазбен; [[Қаракерей Қабанбай|Қаракерей Қабанбай батыр]] - 2000 сарбазбен), қалған қалмақтардың бірде-бірін қалдырмай тұтқындап, қазақ жеріне құлдыққа таратты. 1760-1764 жылдар аралығында Қабанбай батырды Абылай сұлтан Зенгор жеріне бас қолбасшы етіп тағайындады. Қабанбай батыр Қаракерей наймандарды, Төлеңгіт Райымбек батыр (Албан Райымбекпен шатастырмайық) Уақ, Керейлерді Зенгор жеріне көшірді. Бұл тек қана Абылай сұлтанның талабымен іске асты (қор 1, тізбе 1, іс 88, 1760 жыл, Омбы мұрағаты).<br />
<br />
1760 жылы 20 мамырда князь поручик Иван Ораков генерал-майор және Сібірдің шекаралық әскери бас командирі Иван Иовемарнға жазған хатында былай депті:<br />
<br />
«19 ақпан күні Абылай сұлтанның төлеңгіт қырғызы Райымбек былай деді: «Өткен күзде Абылай сұлтан өз атынан мені Орданың Қаракерей Найман руына жіберді. Олар Звенигорск қамалының жанында Қарата атты жайлаудағы көштермен бірге жүр». Кейін қайтар кезде сол рудың бас старшыны Қабанбай Абылай сұлтанның атынан Райымбекке бұйрық береді. Ол Райымбекке өзінің ұлыстарын түгелімен алдағы жазда [[Зенгор хандығы|Зенгор хандығының]] жеріне көшуін, ондағы Зенгор ханы [[Қалдан Серен]] Урғаның тұрған жеріне барып тұруын бұйырды».<br />
<br />
Абылай ханның батыл әрі ғажап қимылынан кейін Орск бағытының қолбасшысы, [[полковник Родестен]] генерал-майор Фонвейнмарнға 1760 жылы 22 қыркүйекте (№315) мынадай баянат келіпті:<br />
<br />
«...20 шілдедегі хатты Абылайға оқып берген. Онда Зенгордан Тарбағатайға дейінгі жерлер Барабы татарларының жері, Уранхаевтардың қонысы деген. Абылай: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі», - деп жауап береді. Жер дауын шешу үшін Абылай өзі шілдеде барып қайтамын, содан кейін жауабын генерал-майорға жазамын дейді.<br />
<br />
Поручик Гуляев Абылаймен кездескені туралы жоғарыдағы хатын былай жалғапты:<br />
<br />
... «Абылай мені 22-сі күні жібермекші болды. Мен жердің алыстығына байланысты өтірік ауырған болып, бармай қалдым. Қытайдың елшісі келе жатқанын да естідім. Абылай: «Олармен таяу арада кездесе алмаймын. Уақытым жоқ», - депті. Аз уақыт өткен соң, 23-і күні Қытай елшісі Абылайдың ордасына 30 адаммен келді. Олар Абылайға кісі жіберіп, бүгін кездесуді талап етеді. Абылайдан сескеніп, басқа қырғыздар да (қазақ - Б.Н.) кездескілері келмепті. Қытайлықтар қырғыздардың аудармашысына риза болмай, хатты бермей, тек ауызша ғана өз талабын айтады. Абылай мен Жолбарыс сұлтан парсы тілі араласқан қалмақ тілінде жазылған хатты түсінбейді. «Қырғыздар уранхай және торғауыттардың жерлерін басып алған. Олардың тұтқындағы адамдары мен малдарын қайтарып беруге уәде беріңдер», - депті қытайлықтар хатында. Егер қайтармасаңдар, әскер жіберемін деп қорқытыпты. Олар Абылайды сыйлағандықтан ғана жіберген жоқпыз деді.<br />
<br />
Міне, осындай жүздеген хаттар мұрағаттарда жатыр. Бұл сол заманның дипломатиясы. 1738-1781 жылдар арасында [[Қызылжар]], [[Көкшетау]], [[Кереку]], [[Зайсан]], [[Семей]], [[Өскемен]], тағы басқа да солтүстік, шығыс шекараларын қорғап, еліміздің бүгінгі күнге жетуін қамтамасыз етіп, оңтүстікте Төле би, Шапырашты Наурызбайдың сарбаздарымен қарым-қатынаста болып, оларға да қорған бола білгендігін дәлелдейтін хаттар бар.<br />
<br />
Абылай бастап барған жорықтар туралы да құжаттар жеткілікті. [[Әбілқайыр]] тірі тұрған кезінде Абылаймен қарым-қатынас жасаған. Әбілқайырды өлтіргенде оның балаларын аман алып қалған Абылай сұлтан. Ол туралы Әбілқайырдың зайыбы Бопай ханымның канцлерге, генерал-губернаторға жазған хаттарында: «Абылай сұлтанға көп рахмет. Балаларымды ажалдан құтқарды», депті.<br />
<br />
Абылай хан айтқандарына көнбеген соң Сібірдің губернаторы Саймоновтың Сыртқы істер мемлекеттік коллегиясына 1763 жылы 5 ақпанда, сондай-ақ 1764 жылы генерал-майор Фонфрауендорфтың жазған хаттарында Абылай сұлтанның абыройын төгіп, жамандап канцлерге жазыпты. Онда: «Абылай сұлтан бірде-бір руды басқармаған, халықтың арасында абыройы жоқ», деп, екіншісі «қытайларға жалтақтық жасады» депті. Осы хаттарды оқыған бірен-саран «тарихшы-жазушыларымыз» Абылай хан туралы алыпқашпа әңгіме айтып жүр...<br />
<br />
Абылай ханның Ресейге тәуелді болмай, олармен тең дәрежедегі одақтас мемлекеттің ханымын дегенін дәлелдейтін тағы да генерал-поручик Иван Деколонгке, одан кейін генерал-поручик және губернатор [[Иван Реннедорф]]ке жазған (1772 жылы 19 қыркүйекте) хатын мысалға келтірейік:<br />
<br />
«...Генерал мырза, сізге айтарым, біздің Орда сіздің Ресейдей емес, өте шашыраңқы жатыр. Ұрыларды, бұзықтарды табу, ұстау тез арада қолдан келмейді. Жеріміз өте үлкен. Сол себепті кімнің қайда көшіп жүргенін білу мүмкін емес.<br />
<br />
Қытайдың Богдо ханына мен өз талабымды айтып былай дедім: «Қандай күші бар мемлекет болса да егер бізге қарсы шықса немесе дөрекілік білдірсе, онда біз оларға қарсы тұра аламыз». Егер де Қытайдан көмек сұрай қалсақ, ол ешуақытта көмек беруге дайын еместігін білдірді.<br />
<br />
Осыған байланысты, егер де бізге біреулер көз алартып, соғыс ашу қаупі бола қалса, онда сіз бізге әскери көмек беруге дайынсыз ба? Осы туралы императорға жеткізіп, маған жауабын хабарласаңыз.<br />
<br />
Генерал мырза, сізден маған 1000 немесе 500, болмаса 300 әскери адамдарды уақытша беруіңізді сұраймын. Ол біздің ішіміздегі ұрыларды ауыздықтап, тыю үшін керек.<br />
<br />
Ұрыларды ұстап, жазаласақ, онда олар сіздерге де, біздерге де жаманшылық жасай алмауы тиіс. Екі генералитет келісімге келуіміз керек (Байқадыңыз ба? Екі мемлекеттің генералитеті деген мағынада - Б.Н.).<br />
<br />
Мен сіздің әскерді алысқа апармаймын. Бес күн ұрылармен бірге болады. Ол жерге мен өзім барамын немесе балаларымның біреуін жіберемін. Содан кейін оларды қару-жарақтарымен, киімдерімен өз елдеріне апарып саламыз. Бұл мәселені императорға жеткізбей-ақ өзіміз шеше аламыз ғой (Өз күшімізбен орындау мүмкін болмады. Қайда барса да қазақ «қарын бөле» болып шығады дегенді аңғартқан сияқты - Б.Н.). Әскер берсеңіздер де, бермесеңіздер де маған хабар беріңіздер. Соңында сізге көп жыл денсаушылық тілеуші - Абылай хан. Сенімді болу үшін өз мөріммен растаймын».<br />
<br />
Елде тәртіп орнатпаса, старшындардың өзара бейбіт өмір сүрулері мүмкін еместігін Абылай хан түсінді.<br />
<br />
Абылай ханға Ресейдің канцлері, Орынбор және Сібір губернаторлары сенімсіздік білдіріп, үнемі оның ордасына жансыздарын жіберіп, бақылап отырған. Оның дәлелі ретінде 1760 жылы қаңтар айының 20-сы күні Омбыдан Брегадир Фонфрауендорфтан полковник Лестокқа жіберілген хатпен таныссақ, көп құпияға қанық боларымыз анық.<br />
<br />
«Құпия хат.<br />
<br />
Қырғыз-қайсақтың жерінде мына жағдайларды барлап білу қажет:<br />
<br />
1. Олардың жасырын әскерлері қай жерлерде орналасқан, қандай мекенде, саны қанша, Ресей жерінен қашықтығы қанша?<br />
<br />
2. Оның тұрақты әскері бар ма? Қанша, қай жерде? Оның бас старшындары кім?<br />
<br />
3. Абылай сұлтанның негізгі мақсаты не? Негізгі басшылары кім? Менің жіберген хатыма жауап болмады. Ол хат кімнің қолына берілген?<br />
<br />
4. Ресейге шабуыл жасайтын әскерлері бар ма? Шабуыл жасау ойлары бар ма? Егер болса, не үшін?<br />
<br />
5. Қытайды жақтайтын қырғыз-қайсақтар немесе басқа халықтар бар ма? Қанша?<br />
<br />
6. Қырғыздардың басқадай бөтен ойлары бар ма? Көрші елдермен қарым-қатынастары бар ма? Соғыс қаупі туып тұрған жерлері жоқ па?<br />
<br />
7. Бұқара, Қашғар, Жәркент, Ташкент, Түркістан, тағы басқа да жерлермен ұрыс-керістері бар ма? Олар өзара тату болса, тез арада олармен ымыраласуға ниеттері бар ма?<br />
<br />
8. Жазда Абылай сұлтан сырт жаққа, Көкшетау жағына көшіп бармақшы. Ол қайда барады, әрі қарай басқа жерге бармай ма?<br />
<br />
9. Батырларды сыртынан бақылау керек.<br />
<br />
10. Қабылан сұлтан Орынбордан жіберілген аудармашы Гуляевты қысымға алыпты. [[Ресей]] туралы ойын білу керек. Олардың қулықтарын ешкім байқамады ма? Абылай сұлтан, Күлсары батыр, тағы басқаларды бақылауды өте құпия түрде жүргізу керек».<br />
<br />
Міне, жоғарыдағы тапсырманы оқыған адам Абылай ханның ресейліктердің айдауымен жүрген адам еместігіне көзі жетеді. Абылай ханның билік жүргізу жүгі аса ауыр болғанын байқайды.<br />
<br />
Абылайдай дана патша әр елде болған жоқ. Кішігірім жауларды есепке алмағанда үш алыппен (Ресей, Жоңғар, Қытай) ортақ тіл табысу ол заманда ерен сабырлылық, білімділік, қайраттылық, жігерлілік, парасаттылық, терең ойшылдықты тілейді. Бір сөзбен айтқанда, ақылды дипломат болу керек.<br />
<br />
Абылайдың Ресеймен карым-қатынасының сан қырын бір мақалада толық ашып беру мүмкін емес. Сол елдің мұрағаттарында жатқан баға жетпес қазыналар негізінде құрастырылған менің 2 томдық «Абылай хан» атты кітабымнан, биыл Алла бұйыртса, баспадан шығатын 3-ші томынан Абылай ханның, оның серіктерінің жүздеген хаттарымен қалың жұрт танысады деген үміттемін.<br />
<br />
Болатбек Нәсенов, тарих ғылымдарының докторы, профессор.<br />
<br />
==Тарихи жыр==<br />
{{main|Абылай хан (жыр)}}<br />
'''Абылай хан''' - тарихи [[жыр]]. Жыр [[Қытай|Қытайдың]] [[Шыңжаң]] аймағында тұратын казақтардың арасында кең таралған. Авторы белгісіз. Жыр Абылайдың балалык шағынан басталып, ер жету, қол бастау, ел билеу жолын коркем баяндап, соңын Абылайдың өлімімен аяқтайды. Жырда сөз болатын оқиғалар мен адамдар нактылы өмірде болған. Жыр Шыңжаң тұрғыны [[Шерияз|Шерияздан]] Сүлтанбайұлынан жазып алынып, тұңғыш рет Қытайдын "Ұлттар" баспасынан жарық көрген 4 томында ([[1985]]), одан кейін "Абылай хан" атты кітапта (А., [[1993)]], "Казак халык әдебиеті" көптомдығының 1- ші томында ([[1995]]) жарияланды.<ref> Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.<br />
ISBN 9965-32-491-3 </ref> <ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref><br />
<br />
== Сыртқы сілтемелер ==<br />
* [http://abai.kz/content/abylai-khan-eshkandai-baraby-tatarlaryn-estigen-emespin-bilmeimin-zher-bizdiki Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі!»]<br />
* [http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm/ Абылай хан]<br />
<br />
==Пайдаланған әдебиет==<br />
<references/><br />
<br />
{{Stub}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]]<br />
{{Kazakh Khans}}<br />
<br />
[[Санат:Қазақ хандары]]<br />
[[Санат:Жәдік әулеті]]<br />
[[Санат:1711 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:1781 жылы қайтыс болғандар]]<br />
[[Санат:Абылай хан әулеті]]<br />
[[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]]<br />
[[de:Ablai (Khan)]]<br />
[[en:Ablai Khan]]<br />
[[ja:アブライ・ハーン]]<br />
[[ru:Абылай хан]]<br />
[[simple:Ablai Khan]]<br />
[[tr:Abılay Han]]<br />
[[uk:Абу аль Мансур Аблай хан]]<br />
[[zh:阿布賚]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BDҚасым хан2012-01-09T14:44:39Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{Infobox Monarch<br />
| name = Қасым хан<br />
| титулы = Хан<br />
| image = [[Сурет:Kasymkhan.jpg|200px]]<br />
| caption = <br />
| reign = [[1511]] - [[1518]]<br />
| coronation = [[1511]]<br />
| othertitles =<br />
| full name = Жәнібекұлы Қасым <br />
| predecessor = [[Бұрындық хан]]<br />
| successor = [[Момыш хан]] <br />
| suc-type =<br />
| heir =<br />
| queen =<br />
| consort =<br />
| royal house = [[Орыс хан]] үйі<br />
| royal anthem =<br />
| father = [[Әз-Жәнібек хан]]<br />
| mother = [[Жаған-бегім]]<br />
| date of birth = [[1445]]<br />
| place of birth =<br />
| date of death = [[1518]]<br />
| place of death = [[Сарай-Жүк|Сарайшық]]<br />
| date of burial = [[1518]]<br />
| place of burial = [[Сарай-Жүк|Сарайшық]]<br />
| notes = [[Тахир Мұхаммед]] [[1523]]—[[1524|24]] жылдарда дейді<br />[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]] бойынша<br />
|}}<br />
'''Қасым хан Жәнібекұлы''' ([[1445]]—[[1518]]) — [[Қазақтар|қазақтың]] ұлы хандарынын бірі, [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалаушылардың бірі — [[Әз-Жәнібек хан|Әз-Жәнібек ханның]] ортаншы баласы. Шешесі [[Жаған-бегім]] Шайбани әулетінің атақты ханы [[Мұхаммед Шайбани|Мұхаммед Шайбанидің]] інісі [[Махмұд сұлтан|Махмұд сұлтанның]] шешесінің туған сіңілісі.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
Қасым хан (шамамен [[1445 – 1521]] жылдары) – Қазақ хандығының ханы ([[1511 – 1521]]), [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] ұлы. Тарихта Қасым ханның есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде Қасым хан 15 ғасырдың [[1570-1590|70 – 90]] жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Бұл кезде қазақ ханы [[Керей|Керейдің]] ұлы [[Бұрындық]], қазақ әскерінің қолбасшысы Қасым хан болды. Осы кезеңдегі оқиғаларды баяндайтын деректер Қасым ханды «белгілі сұлтан және атақты баһадүр» деп атайды. Ширек ғасырға созылған Сыр бойы үшін күресте Қасым хан және [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] басқа да ұлдары [[Сығанақ]], [[Сауран]], [[Отырар]],[[ Сайрам]] түбінде бірнеше рет [[Шайбани хан]] әскерін тас-талқан етіп жеңеді. 15 ғасырдың 90 жылдары жасалған бейбіт келісім бойынша Қазақ хандығына Сығанақ пен Сауран өтеді. Бұл қалаларда Жәнібек хан ұлдары билік жүргізеді. 15 ғасыр басында [[Мауераннахр|Мауераннахрды]] бағындырып, үлкен күшке ие болған [[Мұхаммед Шайбани хан]] [[1506 – 1510|1506 – 10]] жылдары үздіксіз төрт рет қазақтарға жорық ұйымдастырады. [[Бұрындық хан]] Шайбани ханның алғашқы үш жорығына тойтарыс ұйымдастыра алмайды. Оның беделі төмендейді. Ал жазба деректерде «бұл кезде Қасым хандық билікте болмаса да, оның беделі ханнан күшті болды» және «өзін дербес ұстау үшін Бұрындық ханнан алыста көшіп-қонып жүрді» делінеді. [[1510]] жылы Шайбани ханның соңғы, төртінші жорығы [[Ұлытау]] өңіріндегі Қасым ханның ұлысына бағытталады. Қасым хан әскері Шайбани хан әскерін тас-талқан етеді де, жауды Сыр бойынан қуып шығады. Осы жеңістен соң, ешкім де Бұрындық хан туралы ойламай, Қасым хан билігін мойындайды. Бұрындық болса Самарқан жаққа кетуге мәжбүр болады. [[1511 – 1513|1511 – 13]] жылдары Қасым хан Шайбанилар ісімен айналысады. [[1512 – 1513|1512 – 13]] жылы ерте көктемде Қараталдағы Қасым ханға Сайрам қаласының әкімі Қаттабектен адам келіп, Қасым хан билігін алуын сұрайды. Қасым хан Қаттабектің ұсынысын қабыл алып, ол жаққа бір әмірін жібереді де, өзі [[Тараз]] жаққа бағыт ұстайды. Қаттабектің ұсынысымен Қасым хан [[Ташкент|Ташкентке]] жорық жасайды. Бірақ жорық сәтсіз болып, Қасым хан Сайрам маңына қайта оралады. [[1513]] жылы жазында Шу бойындағы Қасым хан Ордасына Әндіжаннан моғол ханы [[Сұлтан Сайд хан]] елшілікпен келеді. Оның мақсаты – Ташкенттегі [[Сүйініш хан|Сүйініш ханға]], жалпы Мауераннахрдағы шайбанилар әулетіне қарсы бірігіп күрес ұйымдастыру еді. Қасым хан бұл ұсынысқа дипломат. жолмен жауап береді. [[Сұлтан Сайд хан]] мақсатына жетпесе де, Қасым ханның көрсеткен құрметіне өте риза боп қайтады. [[1517 – 1521|1517 – 21]] жылдары Қасым хан Қазақ хандығының батысында белсенді саясат жүргізеді. Ноғайлардың бір бөлігі қазақтарға қосылып, шекара [[Еділ|Еділге]] дейін жетеді. Орыс деректері бойынша Қасым хан 1521 жылы қыста қайтыс болады. Денесі Сарайшықта жерленеді. Қасым хан тұсында қазақ әскерінің саны 200 мың, халқының саны 1 млн-ға жетеді. Шекара батыста – Еділге, оңтүстікте Ташкентке дейінгі жерлерді қамтыды.<br />
<br />
== Орнауы ==<br />
[[File:Qasim scheme.svg|thumb|"[[Орналасқан жері]]"]][[Бұрындық хан]] [[Самарқан|Самарқанға]] кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.[[1511]] жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, [[Қазақ хандығы]] Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста [[Сырдария|Сырдарияның]] оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында [[Түркістан]] қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында [[Жетісу|Жетісудың]] солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста [[Ұлытау]] қыраттары мен [[Балқаш]] өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста [[Жайық]] өзеніне дейін жететін. Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын.<br />
<br />
==[[Бөкейханұлы, Әлихан|Әлихан Бөкейханов]] кезінде былай деп жазыпты:==<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:60%"><br />
''Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшіліксүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшіліксүйгіштігімен Қасым хан халықтар арасында ерекше әйгілі болды.''<br />
</blockquote><br />
Қасым хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді.<br />
<br />
== Қасым ханның қасқа жолы ==<br />
«''Қасқа жол''» — деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:<br />
*Қасым ханның билігі тұсында [[Керей хан|Керей]], [[Әз-Жәнібек хан|Жәнібек]] және [[Бұрындық хан|Бұрындық]] хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;<br />
*Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді;<br />
*Хандық билік этникалық территорияға толық тарап, рөлі артты;<br />
*Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы әдет-ғұрып заңы сай келмейді.<br />
Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы ішкі феодалдық қырқыстар мен аласапыранқылықты аяқтатты, үнемі ер өліп, өріс бұзылып отыратын тайпалық талас-тартыстарға тыйым салды. Ел ішінде бейбіт береке орнады. Мұның өзі көшпелі шаруалардың бұрыннан қалыптасқан дағдылы дәстүрге бай мал жайылыстарынан мерзім бойынша тиімді пайдалануын, кезінде өріс-қоныс, жайлау-қыстауларына көшіп-қонуын, бейбіт өмір өткізіп, өндіріспен шұғылдануын қамтамасыз етті. Сөйтіп, әлеуметтік өндіргіш күштерді өсірді.<br />
<br />
== Қосымша ==<br />
Бізге белгілі, «''Қaсым ханның қасқа жолы''», «''Есім ханның ескі жолы''» және Тәуке ханның «''жеті жарғы|жеті жарғысы''» осы хан кеңсінің шешімі арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Жәңгір ханның ұлы Тәуке «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын» өз дәуіріне сай етіп, сондағы ережелеродің жеті түріне күрделі өзгеріс енгізгендіктен, ол өзгерістер «''Тәуке ханның Жеті жарғысы''» («''Жеті жарлығы''») аталып кеткен делінеді. <br />
*Бірінші жарлығы: «''Халықтың ханы, сұлтаны, пірі-әзіреті қастан өлтірілсе, олардың әрқайсысы үшін жеті кісінің құны мөлшерінде құн төленсін''».<br />
*Екінші жарлығы: «''Төрелер мен қожалардың жай қатардағы біреуі өлтірілсе, олардың әрқайсысына (ақсүйектің, пірдің тұқымы деп) екі кісінің құны төленуі тиіс''».<br />
*Үшінші жарлығы: «''Сырттан келген адам үйге кірерде мініп келген атын босағаға байлағандықтан біреуді теуіп өлтірсе «бүтін құн», үйдің жапсарына байлаған ат теуіп өлтірсе «жарты құн», ал үйдің артына байлаған ат теуіп өлтірсе тек «ат-тон» айып тартады''».<br />
*Төртінші жарлығы: «''Ата-анасын туған баласы ренжітіп, қарсы келіп қол жұмсаса, онда ол баланы ата-анасы өлтіремін десе де ерікті, сұраусыз болады''». <br />
*Бесінші жарлығы: «''Кәмелетке жеткен баласы туған ата-анасына тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) – қара сиырға немесе қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек''». <br />
*Алтыншы жарлығы: «''Құда түсіп, құйрық-бауыр жескеннен соң – ақ баталы жесір басқаға кетсе, оған берілген қалың мал жесір иесіне түгел қайтарылып, оның үстіне қалыңсыз қыз немесе бір қыздың қалың малы төленсін'''».<br />
*Жетінші жарлығы: «''Ұрыдан айыр түйеге – нар, атқа – аруана, тайлаққа – атан, тайға – ат, қойға – тана төлетеді. Оның үстіне үш тоғыз айып төлейді''». <br />
''Н.Өсерұлы «Жеті жарғы» Алматы «Жеті жарғы» [[1995]] жыл''<br />
<br />
==Иранда Қасым хан туралы қолжазба==<br />
[[Тегеран|Тегерандағы]] [[Қажы Хусейн Малек]] кітапханасынан табылған қолжазбалардың бірі «[[Тарих-и Сафавие]]» (Сефевидтер әулетінің тарихы) деп аталады. Бұл қолжазбаның авторы – [[Исмаил Хусейни Мараши Табризи]]. Ол өз ортасына [[Мир Мулайим Бек]] деген атпен танылған. Сондай-ақ оның «Да‘ва» деген лақап аты да белгілі. Аталмыш қолжазба [[Сефевидтер әулеті|Сефевидтер әулетінің]] (XVI-XVIII ғасыр) тарихы мен осы әулеттің көршілес елдермен арадағы қарым-қатынасы туралы сыр шертеді. Бұл қолжазба – 372 парақтан тұратын қомақты еңбек. Беттер саны түгел емес, басында және соңында беттері түсіп қалған. Жазуы наста‘лиқ үлгісінде таңбаланған. Қолжазбаның алғашқы бөлімдерінде Сефевидтер әулетінің билікке келу тарихы мен билік құруы туралы әңгіме болады. Ал қолжазбаның соңғы бөлімінде осы әулеттің Орталық Азия хандарымен қарым-қатынасы, олардың бір-бірімен арадағы өзара дипломатиялық қатынасы әңгіме болады. «Тарих-и Сафавие» қолжазбасының авторы осы еңбекті жазу үшін бірнеше тарихи еңбекке («''Раузат ас-сафа''», «''Тарих-и алам арайи Аббаси''», «''Хабиб ас-сийар''») сүйенгендігін және сондай-ақ шығарманы жазу барысында ауызша жеткен деректер мен әңгімелерді пайдаланғандығын тілге тиек етеді. «''Тарих-и Сафавие''» қолжазбасының бірнеше жерінде Қасым ханның аты аталады. Шығарманың авторы Қасым ханды [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшақтың]] «ханы» кейде «патшасы» деп, бірнеше жерде атап көрсеткен. Аталмыш қолжазбадағы деректерге сүйенсек, Иран шахтары мен Орталық Азия хандарының арасындағы шиеленіске толы оқиғалар әңгіме болады.Қазақ хандығына қатысты дерек Қасым ханның атымен тығыз байланысты. Автор Дешті Қыпшақ ханы Қасым хан мен [[Шахи бек|Шахи бектің]] арасындағы тартысты баяндайды. Шахи бек Бұқара ханы Абдолланың немере інісі болып табылады. Оқиға Иран шахы І Исмаилдің Дешті Қыпшақ ханы Қасым ханға хат жазуынан басталады. Ол Қасым ханға жолдаған хатында Шахи бектің өзінің атына арнайы теңге соқтырғанын хабарлап, оған қарсы әрекет қолданбаса, мәселенің бетін алу қиынға соғатынын ескертеді. Қасым хан Иран шахына жазған жауап хатында Шахи бектің атын өшіріп, оның орнына өзінің атын жаздыртып, теңге соқтыруға бұйрық бергендігін хабарлайды.<br />
Хаттардағы мәліметтерге қарап, Иран шахтарының Қасым ханмен қатты санасып, мәмілеге жүгініп отырғанын байқаймыз. Мұның барлығы Қасым ханның ресми хан көтерілгеніне дейін болған оқиғалар екендігін ескергеніміз абзал. Қасым ханның есімі таққа отырғанға дейін де танымал болғандығын және саяси сахнада беделі жоғары болғандығын осы қолжазбадағы деректер дәлелдеп береді. <br />
Осы уақытқа дейін бұл қолжазба туралы [[Ч.Стори]] «[[Персидская литература]]» каталогында атап көрсеткен, бірақ ол аталмыш қолжазба туралы атап қана өткен. Жалпы, «Тарих-и Сафавие» деген атпен сақталған қолжазбалар көп, бірақ солардың ішінде аталған нұсқа Орталық Азия елдерінің тарихын зерттеуде құнды дереккөз болып табылады. <br />
<br />
Қазақ тарихына қатысты қолжазбалардың бірі Тегерандағы Қажы Хусейн Малек атындағы ұлттық кітапханадан табылды. [[Мұхаммад Тахир Вахид Қазвини]] жинақтаған [[Аббас шах|Аббас шахтың]] көрші елдердің патшалары мен хандарына жазған дипломатиялық хаттарының көшірмелері – «''Муншаат''» жинағында Иран шахтары мен өзбек хандығы арасында жазысқан хаттардың қазақ тарихын зерттеуге қосар үлесі орасан мол. Себебі сол кездегі өзбек хандарының Иран патшаларымен арадағы дипломатиялық хат алмасуларында Хорасан, Самарқанд, Бұқара, Дешті Қыпшақ және Ташкент аймағында орын алған тарихи оқиғалар әңгіме болған. Дәлірек айтқанда, күш алып, қанатын кеңге жайып келе жатқан Қазақ хандығы туралы өзбек хандары Иран шахтарына жазған хаттарында баяндап отырған. Мысалы, Абдулмумин ханның Аббас шахқа жазған хатында «Дешті Қыпшақты мекендеген қазақтардың саны күннен-күнге артып, күшейіп келе жатыр, осы жайды ескеру керек» деп жазады.<ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref><br />
<br />
== Жерленуі ==<br />
[[Дулати, Мұхаммед Хайдар|Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың жазбаларына қарағанда, Қасым хан [[1518]] жылы қайтыс болған. Ал [[Тахир Мұхаммед]] өзінің «Раузат-ат Тарихирин» атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты [[1523]]—[[1524|24]] жылдар деп көрсетеді.<br />
<br />
[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]]дың сөзі бойынша, Қасым хан [[Сарай-Жүк|Сарайшық]] қаласында қаза болған. Тарихшы [[Чулошников|А. П. Чулошников[[ Қасым ханның Сарайшықтағы мазарының 17 ғасыр басында кұламай аман тұрғанын жазады.<ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6 </ref><br />
<br />
== Тағы қараңыз ==<br />
* [[Қазақ Ордасының жылнамасы]]<br />
* [[Сарай-Жүк]]<br />
* [http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_history_kasym_khan_manuscript_iran_malek_library/24178550 Қасым хан туралы жаңадан табылған дерек]<br />
* [http://www.testent.ru/load/ucheniku/istorija/asym_khan_t_synda_y_aza_khandy_y_asym_khanny_os_a_zholy_za_dary/21-1-0-923 Қасым ханның “Қосқа жолы"]<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Kazakh Khans}}<br />
{{Bio-stub}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:1445 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:1518 жылы қайтыс болғандар]]<br />
<br />
[[en:Kasym Khan]]<br />
[[ru:Касым-хан]]<br />
[[zh:哈斯木]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%8FСанат:Финикия2012-01-02T12:42:10Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Тілдер</p>
<hr />
<div>[[Санат:Тілдер]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81_%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%82_%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96Санат:Солтүстік-батыс семит тілдері2012-01-02T12:42:07Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Тілдер</p>
<hr />
<div>[[Санат:Тілдер]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A1%D0%B8%D1%80%D0%B8%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96Санат:Сирияның тілдері2012-01-02T12:41:44Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: Санат:Тілдер</p>
<hr />
<div>[[Санат:Тілдер]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%90%D1%8F%D0%B7_%D0%B1%D0%B8_(%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96)Аяз би (ертегі)2012-01-02T11:12:14Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>'''Аяз би''' - қазақ ертегісі.<br />
<br />
Ертегідегі Жаман – [[қазақ]] [[ауыз әдебиет]]індегі ел басшысының үлгілі бейнесі. Ол – қарапайым, парасатты, адал, шыншыл, көреген, тапқыр, кішіпейіл, іззетті, көпшіл, қайырымды, қанағатшыл. Бұл қарапайым халық бұқарасының «елді осындай адам басқарса» деген арманынан туған бейне.<br />
<br />
Аяз би туралы айтылатын [[ертегі]]-[[аңыз]]дардың бәрінде дерлік Жаман қойшының Мадан хан сынынан өтуі, үйленуі, ханның күншіл, ақылсыз қырық уәзірін өлімнен құтқаруы, оның даналығын, достыққа адал, сертке беріктігін, әділдігін мойындаған хан өз тағын беруі сөз болады. Жаман хан болғаннан кейін де жыртық тоны мен жаман тымағын хан сарайы босағасына ілдіріп қояды. «Кей-кейде хандық тақтың буымен көңілім тасып, асып бара жатқандай болсам, соған көзім түседі де, тез тәубама келемін» дейді екен. Сөйтіп ол жыртық тоны мен жаман тымағын көрген сайын тәубасынан жаңылмай, өзіне-өзі: «Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» деп отыратын болған.<br />
<br />
Өмірдегі реалды нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету – ертегі жанрының өзіндік қасиеті болғандықтан, ертегіші де оның мазмұнын барынша әсірелеп көрсетуге, сырлы да ғажайып етіп көрсетуге күш салады. Мәселен, «Аяз би» ертегісіндегі ханның әлсіз, жоқ-жітік, жаман қойшының ақыл-парасатын мойындап, оған хандық тағын сыйлап беруі өмірде әсте болуы мүмкін емес жағдай. Бірақ ертегіші осылай баяндайды, тыңдаушы оған иланады. Өйткені ертегіні айтушы да, тыңдаушы да өмірде бір рет болса да солай болғанын қалайды, соны армандайды. Қысқасы, Аяз биді өмірде болған тарихи тұлға дегеннен гөрі, халықтың «ел басқаратын адам осылай болу керек» деген арманынан туған Арман ханы, ел билеушіге тым ертеде ескерткен халық даналығы мен асқақ мұратының көрінісі деген орынды.<br />
<br />
[[Санат:Әдебиет]]<br />
[[Санат:Қазақ ертегілері]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D3%A9%D0%BD%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96_%D1%96%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%83_%D0%B6%D3%99%D0%BD%D0%B5_%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%83_%D0%B6%D2%B1%D0%BC%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8BЖер қойнауындағы өнімді іздеу және барлау жұмыстары2011-12-26T15:22:25Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>'''Іздеу және барлау жұмыстары''' - жер койнауында мұнай-газ кендерінің барлығын анықтау, ашу, олардың қорларының санын есептеу және кен орындарының игеру жобаларының жасау мақсатында жүргізіледі. Кешенді іздестіру-барлау жұмыстарына алаңды геологиялық,геофизикалық және геохимиялық тұрғыдан зерттеу жатады, одан әрі кен орындарын түгелдей барлап,кемерлеу үшін ұңғыларды қазу әдістері белгіленеді.<br />
<br />
=='''Іздеу жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады'''==<br />
<br />
Бірінші кезеңде- жер бедерінің жалпы геологиялық көрініс картасы жасалады. Осымен байланысты табиғи қалыптасқан тау жыныстарының ашылуына дейін жер бедері тазартылады да оның геологиялық бет-бедерлерінің мүсіндері корсетіледі.<br />
<br />
Екінші кезеңде-зерттелетін алаңның геологиялық құрылысын,негізгі қабаттардың тұрпаты мен пішінін көрсету мақсатында тереңдігі 20м-ден 300м-ге дейін картировтық және құрылымдық ұңғылар қазылады. Алынған мағлұматтар бойынша шартты белгілерді пайдалана отырып,жер қабаттарының көнелігі мен аумағы көрсетілген геологиялықкарта сызылады. Бұл карта ұңғымалардың тілмесі,геологиялық пішіндерарқылы толықтырылып жазылады.<br />
<br />
Құрастырылған стратиграфиялық тілмеде жер қойнауының қазылып өтілген тау жыныстарының сипаттамалары колонка арқылы көрсетіледі.<br />
Геологиялық пішіндер қабаттың көтеріңкі бағытына қарама-қарсы бағытта масштаб бойынша тік жазықтыққа түсіріледі <ref>Шуров В.И. Техника итехнология добычи нефти</ref>.<br />
<br />
Табылған кен орнының пішінін толық дәлелдеу мақсатында геологиялық картаға қосымша материал ретінде, қазылған ұңғымалардың көрсеткіштері бойынша,құрылым картасы жасалады. Құрылым картасында зерттелетін қабаттың бет-бедері (ойлықырлығы)жарма сызықтар арқылы көрсетіледі.<br />
Зерттелетін құрылымының А және В сызықтары арқылы оңашаланған қабаттарын теңіз деңгейінен бастап, аралық шама бойынша әрбір 100м қашықтықта орналасқан жазықтық арқылы кесіп өтеді. Горизонталь сызықтардың қабаттың бетімен кездескен жеріндегі нүктелерін масштаб бойынша планға түсіреді. Теңіз деңгейінен төмен орналасқан тереңдігін көрсететін жарма сызықтар цифрларын қосу (+) белгісімен, ал теңіз деңгейінен жоғары орналасқан жармаларды алу (-) белгісімен көрсетеді. Сөйтіп, құрылым картасы шығарылады.<br />
<br />
Мұнай-газ кендерінің құрылымдарын жете көрсету, ондағы қордың мөлшері, ұңғымаларды қазу керектігін дәлелдеп көрсету мақсатында іздестірудің екінші кезеңіндегі геофизикалық және геохимиялық зерттеулер жасалады.<br />
<br />
Жоспарланған жұмыстар орындалып болғаннан кейін үшінші кезеңдік – ұңғымаларды тереңдеп қазу басталады. Алғашқы қазылған ұңғыма тілмесінде мұнай-газ белгісі пайда болып, өнім алынған жағдайда кен орындарын нақтылы барлау әдісі жүргізіледі. Құнарлы алаңдарда кемерлеу ұңғымалары қазылып, кен орнының аумағы, қалыңдығы, мұнай-су шекаралықтары анықталады. Одан кейін бағалау, тергеу егжей-тегжейлі тексеру мақсатында т.б. категориялар скважиналар тағайындалып, қазыла бастайды.<br />
<br />
Кен орнының көлемі мен қоры сияқты қажетті мағлұматтар анықталып біткеннен кейін, барлау жұмыстары аяқталып, енді мұнай мен газды игеру жұмыстары басталады, яғни бұл өндіру ұңғымаларын қазуға ұштасады. Мұндай ұңғымаларды арнайы, рет бойынша кен орындарына орналастырып қазып, олардан өнім алу мақсатында ғылыми-зерттеу институттарында немесе жергілікті ғылыми лабораторияларда игеру проектілері (жобалары) жасалады.<br />
<br />
Мұнай-газ кен орындарын іздеу-барлау жұмыстарының табысты болуы бастапқы кезеңде неофизикалық және геохимиялық зерттеу әдістерінің ең нәтижелі бағыттарын іріктеп, таңдап алып, оларды іске асырумен тығыз байланысты.<br />
<br />
===Геофизикалық және геохимиялық барлау әдістері===<br />
<br />
Геофизикалық барлау әдістерінің бірнеше түрі бар,олардың негізгілері сейсмикалық және электрлік әдіс.<br />
<br />
Сейсмикалық барлау әдісі. Мұнай барлау тау жыныстарының,қабаттарының жарылған оқ дәрілер арқылы пайда болатын серпінді толқындарды өз бойларынан өткізуі, я болмаса кейін серпуі арқылы алынатын көрсеткіштер арқылы зерттеледі. Жер қойнауындағы қабаттардың қайсыбірінде серпінді толқындар жылдам, ал қайсыбірінде жәй тарайтыны белгілі . Сейсмикалаық барлау жұмысын жүргізу үшін белгілі бір қашықтықта щұңқырлар өазылып, олардың ішіне токтың әсерімен жарылатын дәрі салынады(1-14сурет). Оқ дәрінің жарылуына байланысты жер қыртыстарына тараған толқындар тау жыныстарының әр қабаттарынан түрліше жылдамдықпен өткенін жер үстіндегі сейсмограф таспаға жазып тұрады. Қатты тау жыныстарынан құралған қабаттардан толқын жылдамырақ өтеді де,ол жұмсақ жыныстардан тұратын қабаттардан толқын баяулау өтеді. Алынған көрсеткіштер арқылы жер қабаттарының тереңдігі өлшеніп, карталары тұрғызылады <ref>Умаров М., Баймухаметов М.А. Скважинная добыча нефти</ref>. <br />
<br />
Бұл әдіс мұнай және газ кендерін барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланылады. Сейсмикалық барлау әдістерін алғашқы рет Г.А. Гамбурцев ойлап шығарған.<br />
<br />
Электрлік барлау әдісі тау жыныстарының өз бойынан электр тогын өткізуге байланысты жүргізіледі. Мысалы, кейбір тау жыныстары (гранит, әктас, бойына тұзды су сіңген құмтастар) өз бойларынан электр тогын жақсы, ал басқалары (саз, мұнай сіңген құм, құмтастар) нашар өткізетіні белгілі. Осымен байланысты бойынан электр тогын өткізбейтін тау жыныстарының электрлік кедергісінің мағынасы көп болады. Әр түрлі тау жыныстарының электрлік кедергісінің өзгеруі, олардың табиғи орналасу тәртіптерін зерттеп білуге мүмкіндік туады. <br />
<br />
Электрлік барлау жумыстарын жүргізгенде әр жерге қысқа темір қазықтар қағып, олар арқылы электр тоғын жібереді. Әрбір қазықтың арасында тау жыныстары арқылы электр тоғының қандай жылдамдықпен жүретінін өлшеп тұратын құралдар орнатылған. Құралдардағы көрсеткіштерден жер қабаттарының пішіндерін немесе құрама қатарларының кескіні түсіріледі.<br />
<br />
Электрлік зерттеу әдістері қазылып өткен ұнғымалардың тілмелерін тексеругеде кеңінен қолданылып келеді. Ол үшін ұнғыманың ішіне үш электродтан тұратын әдейі қабық жіберіледі де, ал төртінші электродты ұнғыманың бетіне жақын жерге орналастырады (қондырылады). Одан соң сол электродтар арқылы тоқ жіберіледі.<br />
<br />
Әдейі аспаптар (приборлар) көрсеткіштері бойынша құбыр бойындағы тау жыныстарының потенциалдық айырмашылықтары және кедергілері таспаға жазылады. <br />
<br />
Бұл жағдайда әктас мұнай сіңген құмтастардың электрлік кедергілерінің мәні жоғары, ал саз бен сулы құмтастар кедергілерінің мәні төмнн болады. Кедергі мәндерін салыстыра отырып, мұнай-газ горизонттарының қай аралықта орналасқанын болжауға болады <ref>Мищенко И.Т. Расчеты в добыче нефти М. Недра 1989 г.</ref>. <br />
<br />
Далалық геофизикалық әдістерге гравитациялық, магниттік барлау және ұңғымаларды зерттеу әдістері жатады. <br />
<br />
Гравитациялық барлау әдісі тау жыныстарының тартылу күші мен тығыздығын өлшеуге қолданылады. Жер қабаттарын құрайтын әр түрлі тау жыныстарының тығыздығы бірдей болмайтындығы белгілі.<br />
<br />
Құрамында темір, гранит кездесетін тау жыныстарының тығыздығы мұнайлы және сулы құмтастардан әлдеқайда жоғары.<br />
Заттың тығыздығы төменде көрсетілген тәртіп бойынша өлшенеді. Заттың бір бөлімшесін алып таразы арқылы салмағын өлшейді де оның көлемін табады. Содан соң грамдық салмағын, текше сантиметрмен алынған көлеміне бөледі. Далада барлау жұмыстарын жүргізген кезде тығыздықты өлшеудің қиындығы бар, бұл көп уақыт алады. Сондықтан айналмалы таразы қолданылады. Бұл таразы құрылысының негізгі бөлшегі иін ағаш. Иін ағаштың бір ұшына жіпке ілінген салмағы бар зат байланған. Бұл иін ағаштың екінші ұшындағы сондай салмақпен тепе –тең тұрады. <br />
<br />
Жіңішке жіп арқылы салмағы бар зат байланған. Бұл салмақ иін ағаштың екінші ұшына ілінген сондай салмақпен тепе-теңдесіп тұрады. Егер де жер қабатындағы тау жыныстарының тығыздықтары бңрдей болса, салмақты зат бұзылмайды да, оған ілінген жіп өзгеріссіз өозғалмай тұрады. <br />
Ал барлаушының жүруімен байланысты, оның алдынан тығыздығы аз өабаттар кездессе, жаңағы ілінген салмақты зат кейін шегінеді, жер де ауыр салмақты тау жыныстарының бағытына қарай ауытқи бастайды, басқаша айтқанда қабат ілінген салмақты өзіне тартады. Таразыға ілінген салмақты өзгеруі таспаға жазыла береді. Бұл жазулар арқылы гравитациялық карталар жасалып, олар болашақ барлау жұмыстарын жүргізуде есепке алынады. Күрделі гравиметрия аспаптарын жасап шығарғандығы үшін П.п.Лукавченко және В.в.Федьянский деген геофизиктер мезгілінде мемлекеттік сыйлықтарға ие болды.<br />
<br />
Магниттік барлау жұмыстары тау жыныстарымен кен орындарының магниттік қасиеттерін зерттеу арқылы жүргізіледі. Әр түрлі денелер магнит стрелкасының қозғалуына әсер етеді: кейбіреулері оны өзіне тартады, ал бірқатары стрелканы тартпайды, яғни әсер етпейді немесе оны өзінен алшақтатады. Барлаушылар өте сезгіш сагниттік таразыларды пайдаланады. Жүрумен байланысты магниттік таразы стрелкасының жағдайы өне бойы жазылып отырады. Бұл көрсеткіштер арқылы магниттік карталар тұрғызылады.<br />
<br />
1934 жылы орыс оқымыстысы А.А.Логачев самолет арқылы шапшаң жазылатын магниттік аспап ойлап шығарды. Осымен байланысты магниттік аэросъемкалар жасалып келеді. <br />
<br />
Геохимиялық барлау жұмыстарының қатарына газ барлау әдісі жатады. Газдар тереңдікте орналасқанымен сезгіш аспаптар арқылы олардың аз да болса жер бетіне шығып жататынын байқауға болады. Әрине газдың қабаттардан өту мөлшері өте нашар, мыңнан бір пайыз болуы мүмкін. Бірақ та осы нәзік көрсеткіштер арқылы жер қойнауында газ кенінің барлығын байқауға болады.<br />
<br />
Әр жерден алынған сынама (проба) арқылы газдың құрамына байланысты карталар тұрғызылады. Бұл әдісті орыс ғалымы В.А.Соколов ойлап шығарды.<br />
<br />
Мұнай тектес газдардың құрамында да мұнай ішінде тіршілік ететін бактериялардың бар екендігі анықталды. Кейінгі кездерде бактериялық мұнай барлау әдісін іс жүзінде Г.А.Могилевский қолданып, жаңа мұнай газ кен орындарын ашуға көмегінің бар екенін анықтады. Бұл әдіс геохимиялық зерттеудің қатарына жатады.<br />
<br />
1934 жылы инженер М.И.Бальзамов геохимиялық газ каратажын ойлап шығарды. Газ каротажының төмендегі жағдайы негізделген: ұңғымада қазу процесі жүріп жатқан кезде бұрғы ерітіндісін зерттеу арқылы оның құрамында жер қабатынан бөлініп шыққан газдарды жікке бөліп шығуын зерттеп, олардың мөлшерін диаграмма ретінде таспаға жазып тұрады. Осы диаграмма арқылы жер қойнауындағы мұнай газ кендерінің қандай тереңдіктерде кездесетіні болжайды. Ол барлау жұмысын жүргізуде ойдағыдай пайда келтіреді.<br />
<br />
Өндірісте ұңғымалар бойын геофизикалық әдістермен зерттеудің гамма − каратаж, нейтрондық гамма − каратаж, терокаратаж, т.б. түрлері кездеседі. Олардың барлығы да ұңғыма тілмесін өндіріс геофизикалық зерттеу әдістерінің қатарына жатады.<br />
<br />
==Дереккөздер==<br />
<references><br />
<br />
[[Санат:Геология]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/16-17_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B16-17 ғасырлардағы Қазақ хандығы2011-12-15T16:01:22Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>[[Сурет:Kazakh Khanate.svg|thumb|330px|right|<center>[[Қазақ хандығы]]ның байрағы]]<br />
[[Моңғол шапқыншылығы]]нан кейін барлық [[қазақ]] [[ру]]лары мен [[тайпа]]лары [[Жетісу]]да алғаш рет бір [[мемлекет]]ке біріктірілді. XVI-XVII ғ. [[Қазақ хандығы]]ның [[шекара]]сы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – [[Жәнібек хан]]ның ұлы [[Қасым]]. [[Қасым хан]]ның тұсында (1511-1523) [[феодал]] [[ақсүйек]]тердің қарсылығы әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, [[қазақтар]]дың [[этника]]лық [[территория]]сының негізгі аудандары қазақ хандығына [[Қасым хан]] тұсында біріктірілген.<ref>Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.</ref> <br />
<br />
==Этномемлекеттік шекараларының өсуі==<br />
[[Хандық]]тың шекарасы батыста [[Жайық]]қа, оңтүстік-батыста Сырдың оң жағалауына, [[Арал (қала)|Арал]]дан [[Маңғыстау]]ға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған [[Сыр бойы]]ндағы [[қала]]лар қосылды, [[солтүстік]]те Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау қоныстары [[Ұлытау]]дан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі ([[Шу]], [[Талас]], [[Қаратал]], [[Іле]] өлкелері) қарады. <br />
<br />
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және [[сауда]] [[экономика]]лық орталығы [[Сырдария]] бойындағы [[Сығанақ]] қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы [[Түркістан қаласы]] болды. Қазақ хандығы Түркістандағы [[Ақ сарай]]да отырып билік жүргізген.<br />
<br />
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген [[Орта Азия хандары]]мен, [[Еділ]] бойындағы елдермен, батыс [[Сібір хандығы]]мен және [[орыс]] мемлекеттерімен сауда және [[дипломатия]]лық қатынас орнатты. <br />
<br />
Қазақ хандығының негізін қалаушы [[Жәнібек]], [[Керей]], [[Бұрындық]] хандар – [[Ақ Орда]]ның атақты ханы [[Ырыс хан]]ның [[мұрагер]]лері, [[Алтын Орда]] мен [[Ақ Орда]]ның [[200]] жыл ел билеген дәстүрін дамытушы, әскери-саяси және дипломатиялық күрес тәжірибесіне бай адамдар болды. Ал Қасым хан өте үздік шыққан мемлекет қайраткері болды. <br />
<br />
Қазақ хандығы алғашқыда [[Моғолстан]] мемлекетімен достық қарым-қатынас орнатып, [[Әбілхайыр хан]]ның Жетісуға төндірген қаупіне және ойратжоңғар тайпаларының Моңғолстанға жасаған шабуылына қарсы күресті. Жошы тұқымынан шыққан хандармен одақтасып Әбілхайыр ханның мұрагері Шаих Хайдарды жеңді.<br />
<br />
Қазақ хандығы Қасым хан тұсында орыс мемлекетімен дипломатиялық қатынас жасап, батыс Европаға танылды. <br />
<br />
[[Ұлы князь Василий III]] тұсында (1505-1533) [[Мәскеу]] [[князь]]дығымен дипломатиялық байланыс орнатты.<br />
<br />
[[Қасым хан]] алғашқы қазақ заңы – «Қасқа жолды» жарыққа шығарды. Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды. Бұл заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданылып жүрген ислам дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң болды. Сол үшін, ол Қасым ханның атымен байланыстырылып: «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталды. Әйгілі тарихшы [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] [[Тарихи Рашиди]] кітабінда: «[[Қазақ хандары]] мен [[сұлтан]]дары арсында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес» дейді. Қасым хан өлгеннен кейін сұлтандар мен феодалдардың өзара бақталасы, қырқысы күшейді. Сыртқы саяси жағдай қолайсыз болып тұрған кезде, өзара қырқысуының зиянды зардаптары хандықты әлсіретуге әкеп соқты.<br />
<br />
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері [[Мамаш]] қаза тапты.<br />
<br />
XVI ғ. – II жартысында әлсіреген хандықты біріктірерде Қасым ханның баласы [[Хақназар]] (Ақназар) (1538-1580) өз үлесін қосты.<br />
<br />
Ол 42 жыл биледі. [[Хақназар хан]] – таққа отырған соң хандық үкіметінің билігін нығайтуға қажырлы күш жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді. <br />
<br />
Ол билік құрған кезде сыртқы саясатта аса ірі тарихи оқиғалар болды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай іргесін кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осыған байланысты, [[Еділ]] мен [[Жайық]] арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаның арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс күшейді, бұл халық бұқарасын күйзелтті. <br />
<br />
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі [[Ноғай ордасы]]ндағы қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты, кейіннен келіп қосылды.<br />
<br />
Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы [[Әз Жәнібек]] немересі [[Шығай]] (1580-1582) хан болды. <br />
<br />
Ол билік құрған кезінде Хақназарды өлтірген [[Бұхар]] ханы Абдолла II (1557-98) тұсында [[Ташкент]] маңын билеген [[Норазахмет]] (Барақ) ханның баласы Баба сұлтаннан өш алумен болды. Сол жорық кезінде қайтыс болды.<ref>Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.</ref> <br />
<br />
Шығай ханның орнына отырған [[Тәуекел хан]] (1586-1598) тұсында [[Ресей]] мемлекеті мен қазақ хандығы арасында дипломатиялық қатынас күшейе түсті. Ресейдің мұндағы мақсаты: Қазақ хандығымен одақтасып, Сібір ханы Көшімге қарсы күресу, осы одақтасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссөз жүргізу еді. Тәуекел хан [[Орта Азия]]ның сауда орталықтарына шығу үшін белсене күресті. <br />
<br />
1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сырдария бойындағы қалаларды алып, [[Ташкент]], [[Андижано]], [[Акси]], [[Самарқанд]] сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қайтыс болды. Тәуекел алғаш рет 1594 жылы Мәскеуге достық қарым-қатынас орнату мақсатында [[Құлмұхаммед]] бастаған қазақ елшілігін жіберді.<br />
<br />
Одан соң хандыққа [[Есім хан]] Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шарттын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойындағы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бектіп берілді. Ол қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның бұл саясатына қарсы болған сұлтандар Қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.<br />
<br />
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң, оны [[Жәнібек хан]]ның немересі, [[Жалым сұлтан]]ның баласы [[Тұрсын Мұхаммед]] сұлтан басқарған еді.<br />
<br />
Екеуінің арасында билік үшін саяси күрес болды. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға-қан, кек алу, құн төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет, ұшыр жинау, айып салу, діни патриархалдық екі салтқа арқа тіреу және т.б. уағыздады. Халық Есім хан заңдарын «Есім хан салған ескі жол» деп атады.<br />
<br />
Ол ел арасында [[Еңсегей]] бойлы – Ер Есім деген атпен белгілі болды. XVI ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен ) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылғы күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.<br />
<br />
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының ала-құла жиынтығынан тұратын еді. Хандықтың негізгі халқы [[Батыс Сібір]]дің орманды далалық бөлігінде, Есіл, Тобыл және Тура өзендерінің орта ағысын, Ертіс пен Обь өзендерінің алқаптарында қоныстанған түркі тілдес «Сібір тайпалары» деген атпен белгілі. <br />
<br />
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған. Ол басы үлкен, кеудесі кең, аласа адам болған екен. Сол себепті халық арасында оны «[[Салқам Жәңгір]]» деп атаған. <br />
<br />
Оның тұсында ойрат-жоңғарларының көсемі батыр Хұнтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылына қарсы күресті. <br />
<br />
“Қазақ-ойрат” қарулы күресінің тууына мынадай жағдайлар себеп болған еді.<br />
<br />
Біріншіден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан екі жақтың билеушілері үшін көшіп-қонатын жерді кеңейту керек болды;<br />
<br />
Екіншіден [[Жоңғар]] феодалдары Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алғысы келді.<br />
<br />
[[Жәңгір хан]] тұсында ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас – біріншісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 ж. болған.<br />
<br />
1643 жылы екінші шайқаста қазақтар жеңіп шықты. Осы жылдың қысында батыр Хұнтайшы қазақ жерлеріне шабуыл жасайды, ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады. <br />
<br />
Жәңгір хан екі таудың арасындағы тар жырауда ор қазып, бекініс жасайды. Өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Хұнтайшы ор қазып алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы күрес жасайды. Осы кезде Жәңгір жаудың ту сыртынан соққы береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске ұшыратып, 10 мыңдай адам қырылады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Хұнтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып 1652 жылы қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады.<ref>Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім</ref> <br />
<br />
==Тәуке хан және Жеті жарғы==<br />
Бұл дәуірде қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал [[шонжар]]лардың арасында алауыздықтар мен бақталастық өршіді.<br />
<br />
Ал Жәңгірдің баласы [[Тәуке хан]] (1680-1718) тұсында қазақ хандығының бірлігі күшейе түсті. <br />
<br />
Ол қазақ тарихында «Әз Тәуке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға күш жұмсады.<br />
<br />
Феодал шонжарларының өкілдері мен билерден құралған «хандық кеңестің» және «билік кеңесінің» рөлін арттырды. Жыл сайын [[Ташкент қаласы]]ның түбіндегі [[Күлтөбе]]де [[үш жүз]]дің басын қосқан құрылтайын ашып отырды. Тәуке хан беделді билерге арқа сүйеп, [[феодал ақсүйектер]]ді, сұлтандарды әлсіретуге тырысты. Жүздер мен [[ұлыс]]тар арасындағы үлкен даулар билер кеңесінде, [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]]лер алдында шешілетін болды.<br />
<br />
Тәукенің тұсында «[[Жеті жарғы]]» деген атаумен әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы құрастырылды. Мұнда феодалдық құқық тәртібі мен мемлекеттік құрылымның негізгі шарттары белгіленді. Сөйтіп, қазақ халқының тарихында ірі құқықтық өзгерістер енгізді. «Жет жарғы» сол заманға сай құқықтық құжат қана емес, сонымен қатар көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және жағрафиялық ерекшеліктеріне сай келетін аса құнды ескерткіш. Бұл көшпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық өлшемдері, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізіліп, ол қазақ қоғамы өмірінің барлық жағын қамтыды. Оның жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ қоғамында заңдылықты, тәртіпті нығайтудағы рөлі де зор.<ref>Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.</ref><br />
<br />
==Шаруашылығы мен мәдениеті==<br />
[[Қазақ хандығы]] – көшпелі және жартылай көшпелі [[мал шаруашылығы]]мен айналысқан феодалдық мемлекет болды.<br />
<br />
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. [[Хан]] – қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.<br />
<br />
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ [[қоғам]]ында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.<br />
<br />
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде [[қой]], [[жылқы]], [[түйе]] және [[сиыр]] өсірді. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.<br />
<br />
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.<ref>Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985 {{ref-ru}}</ref><br />
<br />
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқысы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын [[Жетісу]] мен [[Оңтүстік Қазақстан]]да көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат – жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.<br />
<br />
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.<br />
<br />
[[Сырдария]] [[Арыс]], [[Шу]], [[Талас]] өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды.<br />
<br />
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.<br />
<br />
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер – зергер деп аталды.<br />
<br />
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды.<br />
<br />
[[Қазақтар]] көктемде 22-наурызлы күн мен түннің теңелетін кезеңін «наурыз тойы» –деп атап өтуді әдетке айналдырған. <br />
<br />
XV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні тарады. Алайда, [[ислам діні]] еңбекші халық арасында терең тамыр жойған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар т.б. Сондықтан халықтың бір бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.<br />
<br />
XVI-XVII ғасырларда ауыз әдебиеті кең өріс алды. Ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасаған, оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған халық арасынан шыққан дарынды-ақындар, сал, серілер, жыраулар еді. <br />
<br />
Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары – Шалкиіз (XV ғ.), Доспамбет (XVI ғ.), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. Қазақтың батырлар жыры мысалы: Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып келе жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік – тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз-Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.<br />
<br />
Халық арасында ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи мазмұндағы кітап түрінде тарады.<br />
<br />
“Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен Қазақстанның XIV ғ. II-жартысынан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалған шығарма. Бұл шығарма 1541-1546 жылдары жазылған. Оның қолжазбасы екі дәптерден құралған. Бірінші дәптерде Шағатай әулетінің тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI ғ. [[Шынжаң]] өлкесінде, [[Орталық Азия]]да, [[Үндістан]] мен [[Ауғанстан]]да өткен [[тарих]]и оқиғалар баяндалады. Онда қазақ тарихына қатысты құнды деректер бар. XV ғасырырдың ортасында батыс [[Жетісу]]да қазақ хандығының құрылуы, [[қазақ]]-[[қырғыз]], [[өзбек]] халықтарының қатынасы. [[Шығыс Қазақстан]]ның қоғамдық шаруашылық жағдайы берілген. <br />
<br />
Ол еңбекті жазған [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] (1499-1551) тарихшы, [[әдебиет]]ші. Ол [[араб]], [[парсы]] [[тіл]]дерін жетік білген. Хан сарайында сақталған құжаттарды пайдаланған.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинағы) – ерте кездегі қазақ тілінде жазылған тарихи шығарма. Онда: ерте кезден бері қазақ даласын мекендеген қаңлы, жалайыр, қыпшақ, найман, керей, қоңырат, алшын, т.б. тайпаларының шежіресі беріледі. <br />
<br />
XI ғ. [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] территориясында өмір сүрген қарахандар әулетінің, оғыз-қыпшақ тайпалар одағының дәуірінен бастап 1600 жылға дейінгі тарихы баяндалады.<br />
<br />
Әсіресе XIII ғ. мен XVI ғ. арасындағы қазақ жерінде болған ірі тарихи оқиғалар баяндалады.<br />
<br />
Қазақ қоныстанған жерлердің жағдайы, ондағы қалалар, қазақ хандығы мен хандардың өмірбаяны, қазақ хандығының заңды ережелері жайында деректер берілген.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” кітабыныің жазушысы Қадырғали Қосынұлы [[Жалайыр]] (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан, сол себептен “Жалайыр” аталған.<br />
<br />
Ол қазақ хандығының орда-сарайында ханның ақылшысы және ханзадалардың тәрбиешісі болып қызмет істеген. Бұл еңбек алғаш рет 1854 ж. Қазанда жарық көрген.<ref>Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.{{ref-ru}}</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Kz-hist-stub}}<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Тарих]]<br />
[[Санат:Қазақ хандығы]]<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/16-17_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B16-17 ғасырлардағы Қазақ хандығы2011-12-15T15:58:56Z<p>Daniyar: Жаңа бетте: <center>[[Қазақ хандығының байрағы]] Моңғол шапқыншылығынан кейін ба...</p>
<hr />
<div>[[Сурет:Kazakh Khanate.svg|thumb|400px|right|<center>[[Қазақ хандығы]]ның байрағы]]<br />
[[Моңғол шапқыншылығы]]нан кейін барлық [[қазақ]] [[ру]]лары мен [[тайпа]]лары [[Жетісу]]да алғаш рет бір [[мемлекет]]ке біріктірілді. XVI-XVII ғ. [[Қазақ хандығы]]ның [[шекара]]сы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – [[Жәнібек хан]]ның ұлы [[Қасым]]. [[Қасым хан]]ның тұсында (1511-1523) [[феодал]] [[ақсүйек]]тердің қарсылығы әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, [[қазақтар]]дың [[этника]]лық [[территория]]сының негізгі аудандары қазақ хандығына [[Қасым хан]] тұсында біріктірілген.<ref>Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.</ref> <br />
<br />
==Этномемлекеттік шекараларының өсуі==<br />
[[Хандық]]тың шекарасы батыста [[Жайық]]қа, оңтүстік-батыста Сырдың оң жағалауына, [[Арал (қала)|Арал]]дан [[Маңғыстау]]ға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған [[Сыр бойы]]ндағы [[қала]]лар қосылды, [[солтүстік]]те Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау қоныстары [[Ұлытау]]дан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі ([[Шу]], [[Талас]], [[Қаратал]], [[Іле]] өлкелері) қарады. <br />
<br />
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және [[сауда]] [[экономика]]лық орталығы [[Сырдария]] бойындағы [[Сығанақ]] қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы [[Түркістан қаласы]] болды. Қазақ хандығы Түркістандағы [[Ақ сарай]]да отырып билік жүргізген.<br />
<br />
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген [[Орта Азия хандары]]мен, [[Еділ]] бойындағы елдермен, батыс [[Сібір хандығы]]мен және [[орыс]] мемлекеттерімен сауда және [[дипломатия]]лық қатынас орнатты. <br />
<br />
Қазақ хандығының негізін қалаушы [[Жәнібек]], [[Керей]], [[Бұрындық]] хандар – [[Ақ Орда]]ның атақты ханы [[Ырыс хан]]ның [[мұрагер]]лері, [[Алтын Орда]] мен [[Ақ Орда]]ның [[200]] жыл ел билеген дәстүрін дамытушы, әскери-саяси және дипломатиялық күрес тәжірибесіне бай адамдар болды. Ал Қасым хан өте үздік шыққан мемлекет қайраткері болды. <br />
<br />
Қазақ хандығы алғашқыда [[Моғолстан]] мемлекетімен достық қарым-қатынас орнатып, [[Әбілхайыр хан]]ның Жетісуға төндірген қаупіне және ойратжоңғар тайпаларының Моңғолстанға жасаған шабуылына қарсы күресті. Жошы тұқымынан шыққан хандармен одақтасып Әбілхайыр ханның мұрагері Шаих Хайдарды жеңді.<br />
<br />
Қазақ хандығы Қасым хан тұсында орыс мемлекетімен дипломатиялық қатынас жасап, батыс Европаға танылды. <br />
<br />
[[Ұлы князь Василий III]] тұсында (1505-1533) [[Мәскеу]] [[князь]]дығымен дипломатиялық байланыс орнатты.<br />
<br />
[[Қасым хан]] алғашқы қазақ заңы – «Қасқа жолды» жарыққа шығарды. Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды. Бұл заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданылып жүрген ислам дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң болды. Сол үшін, ол Қасым ханның атымен байланыстырылып: «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталды. Әйгілі тарихшы [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] [[Тарихи Рашиди]] кітабінда: «[[Қазақ хандары]] мен [[сұлтан]]дары арсында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес» дейді. Қасым хан өлгеннен кейін сұлтандар мен феодалдардың өзара бақталасы, қырқысы күшейді. Сыртқы саяси жағдай қолайсыз болып тұрған кезде, өзара қырқысуының зиянды зардаптары хандықты әлсіретуге әкеп соқты.<br />
<br />
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері [[Мамаш]] қаза тапты.<br />
<br />
XVI ғ. – II жартысында әлсіреген хандықты біріктірерде Қасым ханның баласы [[Хақназар]] (Ақназар) (1538-1580) өз үлесін қосты.<br />
<br />
Ол 42 жыл биледі. [[Хақназар хан]] – таққа отырған соң хандық үкіметінің билігін нығайтуға қажырлы күш жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді. <br />
<br />
Ол билік құрған кезде сыртқы саясатта аса ірі тарихи оқиғалар болды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай іргесін кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осыған байланысты, [[Еділ]] мен [[Жайық]] арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаның арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс күшейді, бұл халық бұқарасын күйзелтті. <br />
<br />
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі [[Ноғай ордасы]]ндағы қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты, кейіннен келіп қосылды.<br />
<br />
Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы [[Әз Жәнібек]] немересі [[Шығай]] (1580-1582) хан болды. <br />
<br />
Ол билік құрған кезінде Хақназарды өлтірген [[Бұхар]] ханы Абдолла II (1557-98) тұсында [[Ташкент]] маңын билеген [[Норазахмет]] (Барақ) ханның баласы Баба сұлтаннан өш алумен болды. Сол жорық кезінде қайтыс болды.<ref>Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.</ref> <br />
<br />
Шығай ханның орнына отырған [[Тәуекел хан]] (1586-1598) тұсында [[Ресей]] мемлекеті мен қазақ хандығы арасында дипломатиялық қатынас күшейе түсті. Ресейдің мұндағы мақсаты: Қазақ хандығымен одақтасып, Сібір ханы Көшімге қарсы күресу, осы одақтасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссөз жүргізу еді. Тәуекел хан [[Орта Азия]]ның сауда орталықтарына шығу үшін белсене күресті. <br />
<br />
1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сырдария бойындағы қалаларды алып, [[Ташкент]], [[Андижано]], [[Акси]], [[Самарқанд]] сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қайтыс болды. Тәуекел алғаш рет 1594 жылы Мәскеуге достық қарым-қатынас орнату мақсатында [[Құлмұхаммед]] бастаған қазақ елшілігін жіберді.<br />
<br />
Одан соң хандыққа [[Есім хан]] Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шарттын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойындағы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бектіп берілді. Ол қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның бұл саясатына қарсы болған сұлтандар Қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.<br />
<br />
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң, оны [[Жәнібек хан]]ның немересі, [[Жалым сұлтан]]ның баласы [[Тұрсын Мұхаммед]] сұлтан басқарған еді.<br />
<br />
Екеуінің арасында билік үшін саяси күрес болды. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға-қан, кек алу, құн төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет, ұшыр жинау, айып салу, діни патриархалдық екі салтқа арқа тіреу және т.б. уағыздады. Халық Есім хан заңдарын «Есім хан салған ескі жол» деп атады.<br />
<br />
Ол ел арасында [[Еңсегей]] бойлы – Ер Есім деген атпен белгілі болды. XVI ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен ) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылғы күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.<br />
<br />
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының ала-құла жиынтығынан тұратын еді. Хандықтың негізгі халқы [[Батыс Сібір]]дің орманды далалық бөлігінде, Есіл, Тобыл және Тура өзендерінің орта ағысын, Ертіс пен Обь өзендерінің алқаптарында қоныстанған түркі тілдес «Сібір тайпалары» деген атпен белгілі. <br />
<br />
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған. Ол басы үлкен, кеудесі кең, аласа адам болған екен. Сол себепті халық арасында оны «[[Салқам Жәңгір]]» деп атаған. <br />
<br />
Оның тұсында ойрат-жоңғарларының көсемі батыр Хұнтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылына қарсы күресті. <br />
<br />
“Қазақ-ойрат” қарулы күресінің тууына мынадай жағдайлар себеп болған еді.<br />
<br />
Біріншіден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан екі жақтың билеушілері үшін көшіп-қонатын жерді кеңейту керек болды;<br />
<br />
Екіншіден [[Жоңғар]] феодалдары Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алғысы келді.<br />
<br />
[[Жәңгір хан]] тұсында ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас – біріншісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 ж. болған.<br />
<br />
1643 жылы екінші шайқаста қазақтар жеңіп шықты. Осы жылдың қысында батыр Хұнтайшы қазақ жерлеріне шабуыл жасайды, ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады. <br />
<br />
Жәңгір хан екі таудың арасындағы тар жырауда ор қазып, бекініс жасайды. Өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Хұнтайшы ор қазып алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы күрес жасайды. Осы кезде Жәңгір жаудың ту сыртынан соққы береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске ұшыратып, 10 мыңдай адам қырылады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Хұнтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып 1652 жылы қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады.<ref>Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім</ref> <br />
<br />
==Тәуке хан және Жеті жарғы==<br />
Бұл дәуірде қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал [[шонжар]]лардың арасында алауыздықтар мен бақталастық өршіді.<br />
<br />
Ал Жәңгірдің баласы [[Тәуке хан]] (1680-1718) тұсында қазақ хандығының бірлігі күшейе түсті. <br />
<br />
Ол қазақ тарихында «Әз Тәуке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға күш жұмсады.<br />
<br />
Феодал шонжарларының өкілдері мен билерден құралған «хандық кеңестің» және «билік кеңесінің» рөлін арттырды. Жыл сайын [[Ташкент қаласы]]ның түбіндегі [[Күлтөбе]]де [[үш жүз]]дің басын қосқан құрылтайын ашып отырды. Тәуке хан беделді билерге арқа сүйеп, [[феодал ақсүйектер]]ді, сұлтандарды әлсіретуге тырысты. Жүздер мен [[ұлыс]]тар арасындағы үлкен даулар билер кеңесінде, [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]]лер алдында шешілетін болды.<br />
<br />
Тәукенің тұсында «[[Жеті жарғы]]» деген атаумен әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы құрастырылды. Мұнда феодалдық құқық тәртібі мен мемлекеттік құрылымның негізгі шарттары белгіленді. Сөйтіп, қазақ халқының тарихында ірі құқықтық өзгерістер енгізді. «Жет жарғы» сол заманға сай құқықтық құжат қана емес, сонымен қатар көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және жағрафиялық ерекшеліктеріне сай келетін аса құнды ескерткіш. Бұл көшпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық өлшемдері, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізіліп, ол қазақ қоғамы өмірінің барлық жағын қамтыды. Оның жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ қоғамында заңдылықты, тәртіпті нығайтудағы рөлі де зор.<ref>Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.</ref><br />
<br />
==Шаруашылығы мен мәдениеті==<br />
[[Қазақ хандығы]] – көшпелі және жартылай көшпелі [[мал шаруашылығы]]мен айналысқан феодалдық мемлекет болды.<br />
<br />
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. [[Хан]] – қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.<br />
<br />
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ [[қоғам]]ында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.<br />
<br />
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде [[қой]], [[жылқы]], [[түйе]] және [[сиыр]] өсірді. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.<br />
<br />
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.<ref>Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985 {{ref-ru}}</ref><br />
<br />
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқысы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын [[Жетісу]] мен [[Оңтүстік Қазақстан]]да көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат – жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.<br />
<br />
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.<br />
<br />
[[Сырдария]] [[Арыс]], [[Шу]], [[Талас]] өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды.<br />
<br />
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.<br />
<br />
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер – зергер деп аталды.<br />
<br />
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды.<br />
<br />
[[Қазақтар]] көктемде 22-наурызлы күн мен түннің теңелетін кезеңін «наурыз тойы» –деп атап өтуді әдетке айналдырған. <br />
<br />
XV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні тарады. Алайда, [[ислам діні]] еңбекші халық арасында терең тамыр жойған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар т.б. Сондықтан халықтың бір бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.<br />
<br />
XVI-XVII ғасырларда ауыз әдебиеті кең өріс алды. Ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасаған, оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған халық арасынан шыққан дарынды-ақындар, сал, серілер, жыраулар еді. <br />
<br />
Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары – Шалкиіз (XV ғ.), Доспамбет (XVI ғ.), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. Қазақтың батырлар жыры мысалы: Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып келе жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік – тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз-Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.<br />
<br />
Халық арасында ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи мазмұндағы кітап түрінде тарады.<br />
<br />
“Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен Қазақстанның XIV ғ. II-жартысынан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалған шығарма. Бұл шығарма 1541-1546 жылдары жазылған. Оның қолжазбасы екі дәптерден құралған. Бірінші дәптерде Шағатай әулетінің тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI ғ. [[Шынжаң]] өлкесінде, [[Орталық Азия]]да, [[Үндістан]] мен [[Ауғанстан]]да өткен [[тарих]]и оқиғалар баяндалады. Онда қазақ тарихына қатысты құнды деректер бар. XV ғасырырдың ортасында батыс [[Жетісу]]да қазақ хандығының құрылуы, [[қазақ]]-[[қырғыз]], [[өзбек]] халықтарының қатынасы. [[Шығыс Қазақстан]]ның қоғамдық шаруашылық жағдайы берілген. <br />
<br />
Ол еңбекті жазған [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] (1499-1551) тарихшы, [[әдебиет]]ші. Ол [[араб]], [[парсы]] [[тіл]]дерін жетік білген. Хан сарайында сақталған құжаттарды пайдаланған.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинағы) – ерте кездегі қазақ тілінде жазылған тарихи шығарма. Онда: ерте кезден бері қазақ даласын мекендеген қаңлы, жалайыр, қыпшақ, найман, керей, қоңырат, алшын, т.б. тайпаларының шежіресі беріледі. <br />
<br />
XI ғ. [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] территориясында өмір сүрген қарахандар әулетінің, оғыз-қыпшақ тайпалар одағының дәуірінен бастап 1600 жылға дейінгі тарихы баяндалады.<br />
<br />
Әсіресе XIII ғ. мен XVI ғ. арасындағы қазақ жерінде болған ірі тарихи оқиғалар баяндалады.<br />
<br />
Қазақ қоныстанған жерлердің жағдайы, ондағы қалалар, қазақ хандығы мен хандардың өмірбаяны, қазақ хандығының заңды ережелері жайында деректер берілген.<br />
<br />
“Жамих ат-тауарих” кітабыныің жазушысы Қадырғали Қосынұлы [[Жалайыр]] (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан, сол себептен “Жалайыр” аталған.<br />
<br />
Ол қазақ хандығының орда-сарайында ханның ақылшысы және ханзадалардың тәрбиешісі болып қызмет істеген. Бұл еңбек алғаш рет 1854 ж. Қазанда жарық көрген.<ref>Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.{{ref-ru}}</ref><br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Kz-hist-stub}}<br />
{{wikify}}<br />
[[Санат:Тарих]]<br />
[[Санат:Қазақ хандығы]]<br />
[[Санат:Қазақстан тарихы]]</div>Daniyarhttp://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BDҚасым хан2011-12-13T11:21:10Z<p>Daniyar: </p>
<hr />
<div>{{Infobox Monarch<br />
| name = Қасым хан<br />
| титулы = Хан<br />
| image = [[Сурет:Kasymkhan.jpg|200px]]<br />
| caption = <br />
| reign = [[1511]] - [[1518]]<br />
| coronation = [[1511]]<br />
| othertitles =<br />
| full name = Жәнібекұлы Қасым <br />
| predecessor = [[Бұрындық хан]]<br />
| successor = [[Момыш хан]] <br />
| suc-type =<br />
| heir =<br />
| queen =<br />
| consort =<br />
| royal house = [[Орыс хан]] үйі<br />
| royal anthem =<br />
| father = [[Әз-Жәнібек хан]]<br />
| mother = [[Жаған-бегім]]<br />
| date of birth = [[1445]]<br />
| place of birth =<br />
| date of death = [[1518]]<br />
| place of death = [[Сарай-Жүк|Сарайшық]]<br />
| date of burial = [[1518]]<br />
| place of burial = [[Сарай-Жүк|Сарайшық]]<br />
| notes = [[Тахир Мұхаммед]] [[1523]]—[[1524|24]] жылдарда дейді<br />[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]] бойынша<br />
|}}<br />
'''Қасым хан Жәнібекұлы''' ([[1445]]—[[1518|18]]) — [[Қазақтар|қазақтың]] ұлы хандарынын бірі, [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалаушылардың бірі — [[Әз-Жәнібек хан|Әз-Жәнібек ханның]] ортаншы баласы. Шешесі [[Жаған-бегім]] Шайбани әулетінің атақты ханы [[Мұхаммед Шайбани|Мұхаммед Шайбанидің]] інісі [[Махмұд сұлтан|Махмұд сұлтанның]] шешесінің туған сіңілісі.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><br />
<br />
== Өмірбаяны ==<br />
Қасым хан (шамамен [[1445 – 1521]] жылдары) – Қазақ хандығының ханы ([[1511 – 1521]]), [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] ұлы. Тарихта Қасым ханның есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде Қасым хан 15 ғасырдың [[1570-1590|70 – 90]] жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Бұл кезде қазақ ханы [[Керей|Керейдің]] ұлы [[Бұрындық]], қазақ әскерінің қолбасшысы Қасым хан болды. Осы кезеңдегі оқиғаларды баяндайтын деректер Қасым ханды «белгілі сұлтан және атақты баһадүр» деп атайды. Ширек ғасырға созылған Сыр бойы үшін күресте Қасым хан және [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] басқа да ұлдары [[Сығанақ]], [[Сауран]], [[Отырар]],[[ Сайрам]] түбінде бірнеше рет [[Шайбани хан]] әскерін тас-талқан етіп жеңеді. 15 ғасырдың 90 жылдары жасалған бейбіт келісім бойынша Қазақ хандығына Сығанақ пен Сауран өтеді. Бұл қалаларда Жәнібек хан ұлдары билік жүргізеді. 15 ғасыр басында [[Мауераннахр|Мауераннахрды]] бағындырып, үлкен күшке ие болған [[Мұхаммед Шайбани хан]] [[1506 – 1510|1506 – 10]] жылдары үздіксіз төрт рет қазақтарға жорық ұйымдастырады. [[Бұрындық хан]] Шайбани ханның алғашқы үш жорығына тойтарыс ұйымдастыра алмайды. Оның беделі төмендейді. Ал жазба деректерде «бұл кезде Қасым хандық билікте болмаса да, оның беделі ханнан күшті болды» және «өзін дербес ұстау үшін Бұрындық ханнан алыста көшіп-қонып жүрді» делінеді. [[1510]] жылы Шайбани ханның соңғы, төртінші жорығы [[Ұлытау]] өңіріндегі Қасым ханның ұлысына бағытталады. Қасым хан әскері Шайбани хан әскерін тас-талқан етеді де, жауды Сыр бойынан қуып шығады. Осы жеңістен соң, ешкім де Бұрындық хан туралы ойламай, Қасым хан билігін мойындайды. Бұрындық болса Самарқан жаққа кетуге мәжбүр болады. [[1511 – 1513|1511 – 13]] жылдары Қасым хан Шайбанилар ісімен айналысады. [[1512 – 1513|1512 – 13]] жылы ерте көктемде Қараталдағы Қасым ханға Сайрам қаласының әкімі Қаттабектен адам келіп, Қасым хан билігін алуын сұрайды. Қасым хан Қаттабектің ұсынысын қабыл алып, ол жаққа бір әмірін жібереді де, өзі [[Тараз]] жаққа бағыт ұстайды. Қаттабектің ұсынысымен Қасым хан [[Ташкент|Ташкентке]] жорық жасайды. Бірақ жорық сәтсіз болып, Қасым хан Сайрам маңына қайта оралады. [[1513]] жылы жазында Шу бойындағы Қасым хан Ордасына Әндіжаннан моғол ханы [[Сұлтан Сайд хан]] елшілікпен келеді. Оның мақсаты – Ташкенттегі [[Сүйініш хан|Сүйініш ханға]], жалпы Мауераннахрдағы шайбанилар әулетіне қарсы бірігіп күрес ұйымдастыру еді. Қасым хан бұл ұсынысқа дипломат. жолмен жауап береді. [[Сұлтан Сайд хан]] мақсатына жетпесе де, Қасым ханның көрсеткен құрметіне өте риза боп қайтады. [[1517 – 1521|1517 – 21]] жылдары Қасым хан Қазақ хандығының батысында белсенді саясат жүргізеді. Ноғайлардың бір бөлігі қазақтарға қосылып, шекара [[Еділ|Еділге]] дейін жетеді. Орыс деректері бойынша Қасым хан 1521 жылы қыста қайтыс болады. Денесі Сарайшықта жерленеді. Қасым хан тұсында қазақ әскерінің саны 200 мың, халқының саны 1 млн-ға жетеді. Шекара батыста – Еділге, оңтүстікте Ташкентке дейінгі жерлерді қамтыды.<br />
<br />
== Орнауы ==<br />
[[File:Qasim scheme.svg|thumb|"[[Орналасқан жері]]"]][[Бұрындық хан]] [[Самарқан|Самарқанға]] кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.[[1511]] жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, [[Қазақ хандығы]] Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста [[Сырдария|Сырдарияның]] оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында [[Түркістан]] қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында [[Жетісу|Жетісудың]] солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста [[Ұлытау]] қыраттары мен [[Балқаш]] өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста [[Жайық]] өзеніне дейін жететін. Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын.<br />
<br />
==[[Бөкейханұлы, Әлихан|Әлихан Бөкейханов]] кезінде былай деп жазыпты:==<br />
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:60%"><br />
''Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшіліксүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшіліксүйгіштігімен Қасым хан халықтар арасында ерекше әйгілі болды.''<br />
</blockquote><br />
Қасым хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді.<br />
<br />
== Қасым ханның қасқа жолы ==<br />
«''Қасқа жол''» — деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:<br />
*Қасым ханның билігі тұсында [[Керей хан|Керей]], [[Әз-Жәнібек хан|Жәнібек]] және [[Бұрындық хан|Бұрындық]] хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;<br />
*Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді;<br />
*Хандық билік этникалық территорияға толық тарап, рөлі артты;<br />
*Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы әдет-ғұрып заңы сай келмейді.<br />
Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы ішкі феодалдық қырқыстар мен аласапыранқылықты аяқтатты, үнемі ер өліп, өріс бұзылып отыратын тайпалық талас-тартыстарға тыйым салды. Ел ішінде бейбіт береке орнады. Мұның өзі көшпелі шаруалардың бұрыннан қалыптасқан дағдылы дәстүрге бай мал жайылыстарынан мерзім бойынша тиімді пайдалануын, кезінде өріс-қоныс, жайлау-қыстауларына көшіп-қонуын, бейбіт өмір өткізіп, өндіріспен шұғылдануын қамтамасыз етті. Сөйтіп, әлеуметтік өндіргіш күштерді өсірді.<br />
<br />
== Қосымша ==<br />
Бізге белгілі, «''Қaсым ханның қасқа жолы''», «''Есім ханның ескі жолы''» және Тәуке ханның «''жеті жарғы|жеті жарғысы''» осы хан кеңсінің шешімі арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Жәңгір ханның ұлы Тәуке «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын» өз дәуіріне сай етіп, сондағы ережелеродің жеті түріне күрделі өзгеріс енгізгендіктен, ол өзгерістер «''Тәуке ханның Жеті жарғысы''» («''Жеті жарлығы''») аталып кеткен делінеді. <br />
*Бірінші жарлығы: «''Халықтың ханы, сұлтаны, пірі-әзіреті қастан өлтірілсе, олардың әрқайсысы үшін жеті кісінің құны мөлшерінде құн төленсін''».<br />
*Екінші жарлығы: «''Төрелер мен қожалардың жай қатардағы біреуі өлтірілсе, олардың әрқайсысына (ақсүйектің, пірдің тұқымы деп) екі кісінің құны төленуі тиіс''».<br />
*Үшінші жарлығы: «''Сырттан келген адам үйге кірерде мініп келген атын босағаға байлағандықтан біреуді теуіп өлтірсе «бүтін құн», үйдің жапсарына байлаған ат теуіп өлтірсе «жарты құн», ал үйдің артына байлаған ат теуіп өлтірсе тек «ат-тон» айып тартады''».<br />
*Төртінші жарлығы: «''Ата-анасын туған баласы ренжітіп, қарсы келіп қол жұмсаса, онда ол баланы ата-анасы өлтіремін десе де ерікті, сұраусыз болады''». <br />
*Бесінші жарлығы: «''Кәмелетке жеткен баласы туған ата-анасына тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) – қара сиырға немесе қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек''». <br />
*Алтыншы жарлығы: «''Құда түсіп, құйрық-бауыр жескеннен соң – ақ баталы жесір басқаға кетсе, оған берілген қалың мал жесір иесіне түгел қайтарылып, оның үстіне қалыңсыз қыз немесе бір қыздың қалың малы төленсін'''».<br />
*Жетінші жарлығы: «''Ұрыдан айыр түйеге – нар, атқа – аруана, тайлаққа – атан, тайға – ат, қойға – тана төлетеді. Оның үстіне үш тоғыз айып төлейді''». <br />
''Н.Өсерұлы «Жеті жарғы» Алматы «Жеті жарғы» [[1995]] жыл''<br />
<br />
==Иранда Қасым хан туралы қолжазба==<br />
[[Тегеран|Тегерандағы]] [[Қажы Хусейн Малек]] кітапханасынан табылған қолжазбалардың бірі «[[Тарих-и Сафавие]]» (Сефевидтер әулетінің тарихы) деп аталады. Бұл қолжазбаның авторы – [[Исмаил Хусейни Мараши Табризи]]. Ол өз ортасына [[Мир Мулайим Бек]] деген атпен танылған. Сондай-ақ оның «Да‘ва» деген лақап аты да белгілі. Аталмыш қолжазба [[Сефевидтер әулеті|Сефевидтер әулетінің]] (XVI-XVIII ғасыр) тарихы мен осы әулеттің көршілес елдермен арадағы қарым-қатынасы туралы сыр шертеді. Бұл қолжазба – 372 парақтан тұратын қомақты еңбек. Беттер саны түгел емес, басында және соңында беттері түсіп қалған. Жазуы наста‘лиқ үлгісінде таңбаланған. Қолжазбаның алғашқы бөлімдерінде Сефевидтер әулетінің билікке келу тарихы мен билік құруы туралы әңгіме болады. Ал қолжазбаның соңғы бөлімінде осы әулеттің Орталық Азия хандарымен қарым-қатынасы, олардың бір-бірімен арадағы өзара дипломатиялық қатынасы әңгіме болады. «Тарих-и Сафавие» қолжазбасының авторы осы еңбекті жазу үшін бірнеше тарихи еңбекке («''Раузат ас-сафа''», «''Тарих-и алам арайи Аббаси''», «''Хабиб ас-сийар''») сүйенгендігін және сондай-ақ шығарманы жазу барысында ауызша жеткен деректер мен әңгімелерді пайдаланғандығын тілге тиек етеді. «''Тарих-и Сафавие''» қолжазбасының бірнеше жерінде Қасым ханның аты аталады. Шығарманың авторы Қасым ханды [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшақтың]] «ханы» кейде «патшасы» деп, бірнеше жерде атап көрсеткен. Аталмыш қолжазбадағы деректерге сүйенсек, Иран шахтары мен Орталық Азия хандарының арасындағы шиеленіске толы оқиғалар әңгіме болады.Қазақ хандығына қатысты дерек Қасым ханның атымен тығыз байланысты. Автор Дешті Қыпшақ ханы Қасым хан мен [[Шахи бек|Шахи бектің]] арасындағы тартысты баяндайды. Шахи бек Бұқара ханы Абдолланың немере інісі болып табылады. Оқиға Иран шахы І Исмаилдің Дешті Қыпшақ ханы Қасым ханға хат жазуынан басталады. Ол Қасым ханға жолдаған хатында Шахи бектің өзінің атына арнайы теңге соқтырғанын хабарлап, оған қарсы әрекет қолданбаса, мәселенің бетін алу қиынға соғатынын ескертеді. Қасым хан Иран шахына жазған жауап хатында Шахи бектің атын өшіріп, оның орнына өзінің атын жаздыртып, теңге соқтыруға бұйрық бергендігін хабарлайды.<br />
Хаттардағы мәліметтерге қарап, Иран шахтарының Қасым ханмен қатты санасып, мәмілеге жүгініп отырғанын байқаймыз. Мұның барлығы Қасым ханның ресми хан көтерілгеніне дейін болған оқиғалар екендігін ескергеніміз абзал. Қасым ханның есімі таққа отырғанға дейін де танымал болғандығын және саяси сахнада беделі жоғары болғандығын осы қолжазбадағы деректер дәлелдеп береді. <br />
Осы уақытқа дейін бұл қолжазба туралы [[Ч.Стори]] «[[Персидская литература]]» каталогында атап көрсеткен, бірақ ол аталмыш қолжазба туралы атап қана өткен. Жалпы, «Тарих-и Сафавие» деген атпен сақталған қолжазбалар көп, бірақ солардың ішінде аталған нұсқа Орталық Азия елдерінің тарихын зерттеуде құнды дереккөз болып табылады. <br />
<br />
Қазақ тарихына қатысты қолжазбалардың бірі Тегерандағы Қажы Хусейн Малек атындағы ұлттық кітапханадан табылды. [[Мұхаммад Тахир Вахид Қазвини]] жинақтаған [[Аббас шах|Аббас шахтың]] көрші елдердің патшалары мен хандарына жазған дипломатиялық хаттарының көшірмелері – «''Муншаат''» жинағында Иран шахтары мен өзбек хандығы арасында жазысқан хаттардың қазақ тарихын зерттеуге қосар үлесі орасан мол. Себебі сол кездегі өзбек хандарының Иран патшаларымен арадағы дипломатиялық хат алмасуларында Хорасан, Самарқанд, Бұқара, Дешті Қыпшақ және Ташкент аймағында орын алған тарихи оқиғалар әңгіме болған. Дәлірек айтқанда, күш алып, қанатын кеңге жайып келе жатқан Қазақ хандығы туралы өзбек хандары Иран шахтарына жазған хаттарында баяндап отырған. Мысалы, Абдулмумин ханның Аббас шахқа жазған хатында «Дешті Қыпшақты мекендеген қазақтардың саны күннен-күнге артып, күшейіп келе жатыр, осы жайды ескеру керек» деп жазады.<ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref><br />
<br />
== Жерленуі ==<br />
[[Дулати, Мұхаммед Хайдар|Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың жазбаларына қарағанда, Қасым хан [[1518]] жылы қайтыс болған. Ал [[Тахир Мұхаммед]] өзінің «Раузат-ат Тарихирин» атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты [[1523]]—[[1524|24]] жылдар деп көрсетеді.<br />
<br />
[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]]дың сөзі бойынша, Қасым хан [[Сарай-Жүк|Сарайшық]] қаласында қаза болған. Тарихшы [[Чулошников|А. П. Чулошников[[ Қасым ханның Сарайшықтағы мазарының 17 ғасыр басында кұламай аман тұрғанын жазады.<ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6 </ref><br />
<br />
== Тағы қараңыз ==<br />
* [[Қазақ Ордасының жылнамасы]]<br />
* [[Сарай-Жүк]]<br />
* [http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_history_kasym_khan_manuscript_iran_malek_library/24178550 Қасым хан туралы жаңадан табылған дерек]<br />
* [http://www.testent.ru/load/ucheniku/istorija/asym_khan_t_synda_y_aza_khandy_y_asym_khanny_os_a_zholy_za_dary/21-1-0-923 Қасым ханның “Қосқа жолы"]<br />
<br />
== Дереккөздер ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Kazakh Khans}}<br />
{{Bio-stub}}<br />
{{wikify}}<br />
<br />
[[Санат:1445 жылы туғандар]]<br />
[[Санат:1518 жылы қайтыс болғандар]]<br />
<br />
[[en:Kasym Khan]]<br />
[[ru:Касым-хан]]<br />
[[zh:哈斯木]]</div>Daniyar